جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نوشتار حاضر سعى دارد در یک بررسى فشرده، ویژگى‌های تاریخ‏نگارى مغرب اسلامى (شمال افریقا و اندلس) را با تکیه بر منابع مهم آن حوزه بررسى کند. در این مقاله که با دو روی‏کرد تاریخ‏پژوهى و اطلاع‏رسانىِ تاریخى تدوین یافته، مشخصات مدرسه تاریخ‏نگارى این حوزه از جغرافیاى اسلام که کمتر براى ما شناخته است، به‏اختصار تبیین می‌شود. هم‏چنین سعى شده تاریخ‏نگاران مشهور و اثرگذار در این سرزمین به همراه منابع و متون تاریخ آنان معرفى شوند. پیش‏کسوتى اندلسیان در مقایسه با افارقه و کثرت آنان، از نکته‏هاى مهم دیگر در مدرسه تاریخ‏نگارى مغرب اسلامى است.

کتاب حاضر ترجمه‌ای است از کتاب «الاسلام بین‌الرساله و التاریخ»، اثر «دکتر عبدالمجید شرفی». دکتر شرفی در این کتاب با تأکید بر عدم تعارض علم و دین و تنوع و تکثر قرائت‌های اسلامی، معتقد است که باید برای نمایش و اثبات همخوانی اسلامی با دنیای مدرن خوانش جدیدی از کلام وحی ارائه داد و با رویکردی انتقادی به بررسی مهم‌ترین علوم اسلامی پرداخت. شرفی بر این باور است که برای آشتی دادن مسلمانان امروز با دین باید به جنبه تشریعی قرآن توجه کرد و انسان مسلمان که مخاطب آیات قرآن است، برای درک دعوت قرآن، علاوه بر لفظ باید معنا و محتوا و هدف نهفته در آیات را مورد توجه قرار دهد.

«دین و قدرت؛ خوانشی نو از حاکمیت»، نوشته دکتر «محمد شحرور»، اندیشمند سوری‌تبار (1938-2019)، کتابی است که دیالکتیک دین و قدرت را در متن مفهوم حاکمیت ارائه می‌کند و می‌کوشد از این مفهوم ریشه‌دار در میراث دینی مسلمانان خوانشی نو عرضه کند. نویسنده برای برآوردن این مهم مراحل تحول و تکامل مفهوم حاکمیت را از عصر خوارج تا به امروز عصر اسلام سیاسی و جریان‌های سلفی بررسی می‌کند و نشان می‌دهد که خوانش ایدئولوژیک از حاکمیت چگونه بر دیدگاه اسلام‌گرایان تندرو، همانند «ابوالاعلی مودودی» و «سید قطب» تأثیر گذاشته است؛ کسانی که حاکمیت قراردادی را در تقابل با حاکمیت الهی می‌پندارند و از این‌رو نه تنها تکفیر دولت‌های غربی و کشتار شهروندان آن‌ها را جایز می‌شمرند بلکه دولت‌های حاکم بر کشورهای مسلمان را هم به علت وضع قانون تکفیر کرده و مسلمانان را به سبب پیروی از قوانین موضوعه می‌کشند.

«اسلام دینی که پس از بودیسم و مسیحیت بزرگ‌ترین دین و گسترده در تمام قاره‌های جهان است، به حوزه‌های فرهنگی و تمدنی متعدد تقسیم می‌شود که ضمن تمایز حوزه‌ها با یکدیگر در یک نگاه کلی وحدت دارد.» کتاب حاضر برگردان فارسی شش مجلد از مجموعه بیست جلدی «اسلام واحدا و متعددا» است که در انجمن عقل‌گرایان عرب و زیر نظر «دکتر عبدالمجید شرفی» شکل گرفته است. این برگردان شش تصویر از اسلام را ارائه می‌دهد: اسلام عربی، اسلام خوارج، اسلام بادیه، اسلام قاره سیاه، اسلام انقلابی و اسلام نوگرایان.

عبدالمجید شرفی تونسی از نواندیشان دینی جهان اسلام است که در سه دهه اخیر تلاش وافری داشته تا دغدغه همگانی سازگاری میان دین اسلام و مدرنیته را بررسی و راهکارهای مناسبی برای آن ارائه دهد. شرفی می خواهد دوگانه دین- مدرنیته را در سازه اندیشه عقلانیت محور انسان مسلمان روشن و تاکید کند...

بحث بر سر تبيين دقيق و صحيح از اسلام حقيقي سال‌هاست كه مورد توجه انديشمندان قرار گرفته و بسياري نيز در اين موضوع به تحقيقات و ارايه نظريات مختلف پرداخت ه‌اند. اما يكي از مهم‌ترين وجوه اين بحث موضوع رابطه يا تقابل اسلام و غرب است كه بحث اسلام حقيقي و خوانش نوين از پيام الهي مورد‌توجه قرار گرفته است. لذا براي شناخت و تبيين گستره رابطه اسلام و غرب بايد مباني فكري آن را در مسائل مختلفي مانند: معرفت‌شناسي، فلسفه، علم و معرفت قدسي، سنت و اديان به صورت يك پروژه فكري واحد مد نظر داشت. چرا كه همه مسائل معرفتي را جزء جزءنمي‌توان نگريست بلكه آنها در يك ساختار و يك ساحت مد نظر قرار مي‌گيرد.

از نظر شحرور گرچه متن قرآن ثابت است اما تفسیر آن به هیچ عنوان نمی‌تواند ثابت باشد زیرا اگر قرآن «جاودانه» است پس پیام «جاودانه» قرآن را در هر عصری باید متناسب با بایسته‌های آن عصر فهمید. بنابراین اشتباه بزرگ مسلمانان این است که برای فهم قرآن به تفسیر گذشتگان تکیه می‌کنند به جای آن‌که در هر عصری بر اساس بایسته‌های آن عصر دست به تفسیر دوباره قرآن بزنند.

این مقاله به بررسی سیرۀ بنی هلال می پردازد و به دنبال این پرسش است تا چگونگی پیدایش این سیره، نوع و شیوۀ نگارش آن و روند گسترش آن را بیان کند. این پژوهش نشان می دهد که این سیره پس از مهاجرت این قبیلۀ عربی از جزیرۀ العرب به دو صورت شفاهی و مکتوب، ابتدا در میان خود هلالیان و سپس در مناطق مختلف جهان اسلام به ویژه در مصر و مغرب رواج یافته بود، اما نگارش شرح احوال بنی هلال و ذکر وقایع و سرگذشت آن ها از نجد تا مغرب نخستین بار در سدۀ ششم در مغرب آغاز شد. شمار کمی از این سیره ها نیز حد فاصل سده های هشتم تا یازدهم هجری به نگارش در آمدند، با وجود این، بیش ترین آن ها در سده های دوازده و سیزده هجری قمری به استناد روایات شفاهی و با نام راویان آن مکتوب شدند. ویژگی اصلی این سیره ها که در زمرۀ سیره گروهی به شمار می روند و ریشه در واقعیت تاریخی نظام قبیله ای دارند، داستانی بودن آن هاست که در قالب نثر، شعر و آواز، ثبت و ضبط شده اند. مهم ترین دستاوردی که از این پژوهش حاصل می شود این است که موضوعات سیرۀ هلالیان به سه بخش تقسیم شده است: نخست بیان تولد قهرمانان اصلی و بیان سرگذشت جوانمردان آنان؛ دیگر سفر قهرمانان سیره از حجاز به تونس؛ و سرانجام بیان سرگذشت آنان در مغرب.

بی تردید امروزه، « اسلام هراسی » یکی از راهبردی ترین دغدغه های جهان غرب و دنیای مسیحیت است. ظهور انقلاب اسلامی به رهبری امام خمینی(ره) و پی آمدهای فکری و سیاسی آن در جهان معاصر، شوق مطالعه و پژوهش دربارۀ اسلام و تشیع را به شدت افزایش داد. فروپاشی رقیب قدرتمند غرب، یعنی اتحاد جماهیر شوروی در ادامه آن و رشد حرکتهای اسلامی متأثر از اندیشه انقلاب اسلامی، عطف توجه بیشتر غرب به خاورمیانه اسلامی و بازخوانی مجدد تاریخ اسلام، خصوصاً روابط تاریخی اسلام و مسیحیت را ضروری تر نمود. نمایش چهره ای هولناک از مسلمانان و «دیگر بودگی» آنان از نظر مسیحیان، «اسلام هراسی» را روز به روز شدت بخشید. با این حال نمی توان انکار کرد که «اسلام هراسی» در یک بستر طولانی تاریخی شکل گرفته و پرورش یافته است. مسأله اساسی تحقیق حاضر آن است که خاستگاه اولیه «اسلام هراسی» چیست و مبانی فکری آن کدام است. نگارنده بر آن است که گر چه شناخت مسیحیان و غربی ها از اسلام، از رهگذر بیزانس و سیسیل و اندلس را نباید نادیده گرفت، ولی جنگهای دویست ساله مشهور به صلیبی بیشترین سهم را در شکل گیری ذهنیت تاریخی پر غلط مسیحیان داشته است. مقاله حاضر بر آن است تا نقش و جایگاه جنگهای صلیبی را که یکی از بنیادی ترین عناصر «اسلام هراسی» غرب است بررسی کند.

دولت فاطمی و سلاطین ایوبی با ترسیم سیاست‌های مذهبی برای رسیدن به اهداف خود، نهادهای آموزشی را بهترین وسیله برای اِعمال آن برگزیدند. در این تعامل سیاست‌های مذهبی(عامل) اثرات مستقیم یا معکوسی در عناصر نهادهای آموزشی داشته است. پرسش اصلی در این پژوهش آن است که سیاست‌های مذهبی در ابعاد کلامی و فقهی فاطمیان و ایوبیان چه نقش و تاثیری در پیدایش، اهداف و عملکرد، مواد و متون نهادهای آموزشی آنان داشته است؟ یافته‌‌های این پژوهش نشان می‌دهد، فاطمیان در مغرب و مصر سیاست‌های مذهبی همچون: ادعای امامت و خلافت بر جهان اسلام، گسترش مذهب اسماعیلی، تدوین و اجرایی کردن فقه اسماعیلی، مبارزه با مدعیان خلافت، انتساب خود به اهل بیت(ع)و استفاده از فرهنگ موعودگرایی، طرح شعار برقراری عدالت اجتماعی و رفع ظلم، تسامح مذهبی و تقدم عقل بر نقل و... به وسیله نهادهای آموزشی اجرایی کردند که اثرات مهمی همچون: تاسیس مراکز علمی، تبلیغی و تحقیقاتی متعدد مثل جامع الازهر، دارالعلم الحاکم و کتابخانه‌ها و محوریت علوم اهل بیت(ع) درمواد درسی تفسیر، حدیث و فقه، با تدریس آثار قاضی نعمان و ابن کِلّس، ورود فلسفه به مراکز آموزشی و جذب و حمایت از فیلسوفانی همچون حمیدالدین کرمانی، ابویعقوب سجستانی، الموید فی الدین شیرازی، مدارای فکری با برگزاری جلسات مناظره وآزاد اندیشی، عدم محدودیت در پذیرش استاد و دانشجو از جهت مذهب، و جمع آوری و حفظ تراث علمی از هر مسلک و مذهب، در نهادهای آموزشی به جا گذاشت. با تسلط سلاطین ایوبی بر مصر و شام و با اِعمال سیاست‌‌های مذهبی همچون: گسترش مذهب تسنن و اقتدار خلافت عباسی، سیاست اتحاد مذهبی بین مصر و شام و عراق، تعصب مذهبی و مقابله با تشیع، رواج فرهنگ وقف در امر مدارس دینی، استفاده از فرهنگ جهاد برای مقابله با صلیبیان، تاثیراتی همچون: تعطیلی و از بین رفتن مراکز تعلیمی و تحقیقی فاطمیان، ایجاد مدارس متعدد علمیه سُنی، محدودیت در پذیرش طلاب و استادان، کنترل نهاد علما، قدرت گیری فقهای اهل سنت، طرد فلسفه و فیلسوفان، سیطره اهل حدیث و رشد فزاینده صوفی گری در نهادهای آموزشی، اثر گذاشت. این پژوهش بر اساس روش توصیفی- تحلیلی و با استفاده از منابع، ماخذ و مطالعات تاریخی و با هدف بررسی رابطه بین سیاست‌های مذهبی و نهادهای آموزشی در دوره فاطمی و ایوبی، انجام شده است. پرداختن به نقش سیاست‌های مذهبی در ابعاد کلامی و فقهی دو دولت فاطمی و ایوبی در نهادهای آموزشی آنان موضوعی تازه و پژوهشی نوآورانه است که در این رساله واکاوی و تدوین شده است.