جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

چکیده:روش‌شناسی به عنوان موضوعی جدید و تازه‌وارد، در عرصه علوم اسلامی مطرح شده است. در حوزه پاسخ به شبهات اعتقادی که بخش مهمی از جنبه دفاعی علم کلام است، نیز می‌توان به روش‌شناسی آن پرداخت. دامنه روش‌شناسی پاسخ به شبهات اعتقادی در این تحقیق، محصور به قرآن‌کریم است.قرآن به شبهات اعتقادی پاسخ داده و این پاسخ‌گویی مبتنی بر نظام و الگویی بوده است. الگوی قرآنی پاسخ به شبهات اعتقادی، بیانگر اهداف و ویژگی‌های پاسخ‌گویی قرآن به شبهات اعتقادی است. هدف نهایی قرآن از پاسخ به شبهات رساندن انسان او به کمال و رستگاری است، در عین حال استحکام بخشیدن و ایجاد ثبات و پایداری در ایمان و عقاید دینی، حفظ سلامت اعتقادی و درمان بیماری‌های آن، هدایت و روشنگری، اهداف قریب و درجه اول نسبت به پاسخ‌گویی قرآن به شبهات اعتقادی محسوب می‌شوند. در بیانی اجمالی و کلی می‌توان از «جدال احسن» به عنوان ویژگی اصلی پاسخ‌های قرآن یاد کرد؛ اما به نحو تفصیلی و با بررسی پاسخ‌های قرآن، اقناع مخاطب، اهتمام به هدایت، توجه به مخاطب، استحکام و اتقان در عین ساده و روان بودن پاسخ‌ها، محوریت دلیل و برهان و ارائه پاسخ در فضایی آرام و به دور از تشنج، مهترین ویژگی‌های الگوی قرآنی پاسخ به شبهات اعتقادی هستند. قرآن‌کریم از روش‌های گوناگونی برای پاسخ به شبهات اعتقادی استفاده کرده که در این رساله با بررسی جامع آیات قرآن، بالغ بر 16 روش پاسخ‌گویی از قرآن استخراج و بیان شده است. برخی از این روش‌ها(دو مورد)، روش‌های مقدماتی هستند که به تنهایی نمی‌توانند به شبهه پاسخ دهند و قرآن آنها را به صورت ترکیبی و به همراه دیگر روش‌های پاسخ‌گویی به کار برده است. بقیه روش‌ها(14 مورد)، روش‌های اصلی‌ هستند که قرآن آنها را مستقلاً برای پاسخ به شبهات اعتقادی به کار برده است. تنوع روش‌های پاسخ‌گویی قرآن به شبهات اعتقادی به دلیل تنوع و گوناگونی موضوعات اعتقادی، شبهات و مخاطبان بوده است. کاربردی‌سازی الگو و روش‌های قرآنی پاسخ به شبهات اعتقادی، مبتنی بر شناخت الگویِ قرآنی و روش‌های آن است. پس از شناخت الگو و روش‌های قرآنی، اولین شرط و لازمه به‌کارگیری آنها، شناخت شبههو دست‌یابی به درک و تحلیلی صحیح از آن است. در ادامه لازم است بر اساس شناختی که از شبهه حاصل شده، پاسخی دقیق و مناسب برای شبهه تهیه شود، پس از آن باید با رعایت اصول پاسخ‌گویی و پایبندی به آداب اخلاقی آن، پاسخ مورد نظر را به مخاطب ارائه نمود.

شب قدر در فرهنگ قرآن کریم و روایات از جایگاه عظیمی برخوردار است. اهمیت این شب تا حدی است که نه‌تنها آیات مختلفی از سور قرآن کریم در مورد خصوصیات این شب نازل شده، بلکه سوره­ای مستقل‌ با تمام آیاتش‌ به این شب اختصاص یافته است. خداوند در این شب دانش‌هایی را بر حجت­های الهی و به طور خاص به اهل بیت : عطا می­کند. قسمی از دانش­هایی که در شب قدر نازل می­شود مربوط به قرآن کریم است و تنها به اهل‌بیت : اختصاص دارد. نزول یکبارۀ قرآن بر قلب رسول خدا  (ص) و علم جمعی بدان، از جمله دانش­هایی است که در چنین شبی بر ایشان نازل شد. افزون بر اینها، هر سال در شب قدر، وحی بیانی، یعنی تبیین و تفصیل کتاب، هم بر رسول خدا (ص) الهام می‌شد. براساس روایات بعد از رحلت پیامبر اکرم  (ص) و با استمرار شب قدر، وحی بیانی بر امام معصوم در هر زمان تا روز قیامت نازل می‌شود. ماهیت این گونه از وحی، تأویل قرآن کریم به‌ویژه تأویل آیات متشابه و تفسیر مجملات قرآن و تطبیق قرآن بر حوادث و وقایع جدید است.

تحقیق حاضر که بعنوان «نفوذ اسرایئلیات » انجام شده است دارای یک مقدمه و پنج فصل می‌باشد. در مقدمه به تبیین موضوع، پیشینه تحقیق، ضرورت تحقیق، روش تحقیق، و سئوالهای اصلی و فرعی تحقیق را مورد بحث قرار داده‌ایم .در فصل اول مفهوم لغوی و اصطلاحی و بیان واژه‌های معانی اسرائیل و اسرائیلیات و جمع بندی معنای اسرائیل و معنی اصطلاحی اسرائیلیات پرداخته شده‌است و نیز اقسام اسرائیلیات و ضرورت جایگاه بحث اسرائیلیات و بحث پیشینه تاریخی شیوع اسرائیلیات در ضمن تبیین عوامل چهارگانه آن مطرح شده است و زیر ذیل این انجام گرفته است :1- حضور اهل کتاب در جزیره العرب قبل از اسلام2- ضعف بودن فرهنگ عرب3- کینه یهود نسبت به اسلام 4- حکومت اموی و نقش آن در اشاعه‌ی اسرائیلیات، سخن به میان آمده است در فصل دوم به بحث و بررسی عوامل و زمینه‌های پیدایش ورود اسرائیلیات پرداخته شده‌است اما ابتداء سه عامل مهم بیان شده‌است در ضمن زمینه ها و منشأ ورود اسرائیلیات در تفاسیر و در آخر پیامدهای نفوذ اسرائیلیات در تفاسیر مطرح شده است.در فصل سوم درباره گستره اسرائیلیات سخن به میان آمده‌است و از دیدگاه تفاسیر بحث و بررسی شده است در ضمن آن راویان سرشناس اسرائیلی و بررسی میزان ورود اسرائیلیات انجام پذیرفته است.در فصل چهارم بحث و بررسی در ارتباط به با برخورد با اسرائلیات در زیر مجموعه های ذیل انجام گرفته است:1- برخورد پیامبر اکرم حضرت محمد (ص) با اسرائیلیات الف- موضع گیری پیامبراکرم (ص) در برابر دلباختگان فرهنگ اهل کتاب ب- اقدام عملی پیامبراکرم (ص) برای از بین بردن آثار خرافاتی اهل کتاب ج- سفارش خصوصی پیامبر (ص) به تمسک و مودت با اهلبیت اطهار (ص) د- پیامبراکرم(ص) برای سدّ چنین بابی مسلمانان را دعوت به عرضه روایات بر قرآن کرد.2- برخورد ائمه اهلبیت (ع) و اصحاب با اسرائیلیات در ذیل مجموعه های انجام گرفته است : 1- واکنش امام علی (ع) امام رضا (ع)و امام حسن العسکری(ع)2- واکنش عبد الله بن عباس و عبد الله بن مسعود و اباذر غفاری و حذیفه یمانی 3- موضع گیری علماء فریقین در برابر اسرائیلیات ، علامه طباطبایی و فخررازی و علماء دیگر اهل سنت بیان شده است.در فصل پنجم نمونه ها و شیوه نقد روایات اسرائیلی و بررسی نمونه های روایات اسرائیلی و زیر مجموعه هایی را به عنوان مثال بیان بیان می‌کنم که عبارتند از : 1. مقاتل بن سلیمان 2. عبد الله ابن عمرو بن عاص3. تمیم داری 4. کعب الاحبار5. ابن جریح و در آخر خلاصه و جمع بندی مطالب مهم پایان نامه و فهرست منابع و نتیجه تحقیق و منابع و مآخذ انجام داده‌ایم.

این پژوهش با موضوع بررسی سند و روایات موجود در تفسیر کنزالدقائق و بحر الغرائب، به هدف آشنایی هرچه بیش‎تر با این تفسیر گران‎قدر به عنوان یکی از مهم‎ترین تفاسیر اثری قرن دوازدهم، و نیز بررسی روایات تفسیری و اعتبارسنجی سند و محتوای آن‎ها در محدوده سوره حجرات می‎باشد.منابع مورد استفاده در این پژوهش، عمدتا در دو دسته منابع اصلی رجالی شیعه و منابع روایی و تفسیری، جای می‎گیرند. بررسی اسناد و محتوای 105 روایت ذیل تفسیر این سوره در دستور کار قرار گرفت. فصل‎بندی، بر اساس تقسیم آیات سوره بر حسب موضوعات آن بوده است. بر این اساس فصل دوم، روایات مربوط به آیات 1 تا 6، به موضوع پیشی نگرفتن بر خدا و رسول او است، فصل سوم، روایات ذیل آیات 6 تا 12، با محوریت آداب اجتماعی جامعه مسلمانان است؛ آدابی که باعث قوام و ثبات جامعه اسلامی می‎شود. فصل چهارم نیز در بردارنده روایات ذیل آیات 12 تا 18 است که به موضوع وحدت و اتحاد جامعه اسلامی می‎پردازد و سپس ایمان و اسلام و شاخصه‎های ایمان را معرفی می‎نماید.در مجموع در این پایان‎نامه روایات شان نزول، و تمام روایانی که مرحوم مشهدی در ذیل سوره حجرات گرد آورده مورد بررسی سندی و محتوایی قرار گرفته و سند روایات مرسل بازسازی شده‎اند.به طور کلی، از تحقیقات انجام شده این نتایج حاصل شد: مرحوم مشهدی تمام سعی خود را در جمع روایات ائمه اطهار?، به کار گرفته و دقت نظر فراوانی در این امر داشته است و روایاتی را که گرد آورده است‎، اگر چه برخی از حیث سندی ضعیفند؛ اما مضمون قابل قبولی دارند.با توجه به قرائن، ظاهرا مولف این تفسیر، مرحوم مشهدی، روایات این محدوده را از مهم‎ترین و اصلی‎ترین منبع روایی آن، یعنی تفسیر نور الثقلین نقل کرده است(اگر چه از از منابع دیگر نام برده). البته چند مورد انگشت شمار را از تاویل الآیات الظاهره، تفسیر فرات کوفی و اصول کافی نقل نموده است. در مورد اسناد روایات باید گفت که علی‎رغم آن‎که گفته شده این کتاب به جهت ذکر اسناد بر کتاب نور الثقلین مزیت دارد؛ اما در محدوده سوره حجرات حتی یک مورد یافت نشد که این سخن را تایید نماید، اسناد تمام روایات بدون تفاوت، همانند نور الثقلین بیان گردیده‎اند.منبع اصلی مولف تفسیر در شرح آیات، تفسیر انوار التنزیل بیضاوی بوده است و موارد اندکی در جمع اقوال تفسیری را از تفسیر مجمع البیان مرحوم طبرسی سود جسته است. در این بخش نیز، گویا ایشان به دلیل پذیرش آراء بیضاوی و علاقه به ایشان، دقیقا مطالب تفسیر ایشان را نفل نموده‎اند و تنها در یک مورد (در سبب نزول آیه ششم)، شاهد عبارتی کوتاه از مرحوم مشهدی در جمع بین دو روایت سبب نزول، هستیم که در جای خود از آن بحث شده است .

قرآن کریم و احادیث معصومان (علیهم السلام) شخصیت کم نظیر حضرت ابراهیم خلیل (علیه السلام)، با زندگی پر فراز و نشیبش را به عنوان اسوه و الگو برجسته ساخته است. از این رو ما با برشی در زندگی و ابعاد شخصییتی آن پیشوای بزرگ آسمانی، شیوه های رویارویی آن حضرت با مخالفان و طاغوتیان را به طور ویژه موضوع اصلی این پژوهش قرار دادیم و با تکیه بر منابع حدیثی و تاریخی و تفسیری در پی به دست آوردن صحنه های بدیع و درس آموز و الگویی برخورد و کشمکش آن حضرت با مخالفان و منحرفان و شیوه های رویارویی وی با آنان بر آمدیم و بر اساس نتایج حاصله در این پژوهش شیوه مبارزه حضرت ابراهیم (علیه السلام) به دو گونه گفتاری و رفتاری قابل تقسیم است، که در شیوه گفتاری از جهات مختلف شامل نوع بیان،که به سه گونه برهان جدال احسن، موعظه و از جهت مخاطب که افراد، خانواده، عموم، و طوایف خاص را تشکیل می داد و از جهتمحتوا، که محتوای کلام ایشان بیم و انذار، ترغیب و تشویق، دعا و نفرین، برائت و از جهت کیفیت بیان نرم گویی، صلابت در گفتار، رعایت ادب، قیاس کردن، طرح سوال و...را به کار می گرفتند و شیوه های رفتاری همچون ترویج عملی خداپرستی صحیح، تهذیب نفس و ستیز با شیطان، تربیت عملی افراد جامعه(خانواده وعموم)، امر به معروف و نهی از منکر که به چند صورت از جمله (بت شکنی، جهاد، هجرت و...) مورد بررسی قرار گرفت و در پایان آموزه های بدست آمده از شیوه مبارزه حضرت ابراهیم (علیه السلام) به سه گونه تقسیم شده است که در حوزه اعتقادی مباحثی چون توحید و یکتا پرستی، اعتقاد به معاد و... و در حوزه اخلاقی مباحثی چون توکل بر خدا، استقامت و بردباری و... و در حوزه رفتاری مباحثی چون اهتمام به اقامه نماز، رفق و مدارا و... و تحلیل هر یک از آن ها در این پژوهش مورد توجه قرار گرفته است و نتایج حاصله، طیف وسیعی از روش ها و منش های حضرت ابراهیم (علیه السلام) در روبرو شدن با مشرکان و دیگر منحرفان سرکش است که هر یک در عصر حاضر و در جایگاه خود آموزنده و شایسته بهره گیری است.

نهج‌البلاغه به عنوان یکی از متون حدیثی شیعه در میان جامعه مسلمین نقش و جایگاه مهمی دارد و پیوسته مورد توجه عام و خاص بوده ‌‌است.قوت متن و ادبیات بلیغ این کتاب شریف، موجب گردید که شارحان نهج البلاغه در طول اعصار به شرح و تبیین متون و واژگان آن توجه نشان دهند. در این میان، برخی واژگان نهج البلاغه به دلیل خصوصیت «چند معنایی» بیشتر از دیگر کلمات، دچار دیریابی شده و فهم مراد امیرالمومنین7 از آن واژگان را با مشکل مواجه ساخته است. در این تحقیق، پس از گونه شناسی واژگانِ چند معنایی، به بررسی تک تک آنها در محدوده 50 خطبه اول پرداخته شده و سپس معنای صحیح و مراد امیرالمومنین7 مورد تحلیل و ارزیابی قرار گرفته است. نتیجه تحقیق آن است که واژگان چند معنایی به جهت منشأ،در چهار دسته قرار می‌گیرند که به ترتیب عبارتند از: مشترک لفظی، شکل صرفی، حروف معانی و حقیقت-و‌مجاز. این واژگان به جهت آمار حدود 38 مورد در محدوده تعیین شده است که در بخش دوم و سوم تحقیق مورد بررسی قرار گرفته است.

1.

فیض کاشانی از آن دسته از مفسرانی است که با علم به جایگاه ارزشمند علوم قرآنی در تفسیر، با وجود اینکه یک تفسیر متکی بر روایات تالیف می‌کرده است به مباحث علوم قرآنی نیز در تفسیر الصافی پرداخته است. ما در این پایان نامه برای بدست آوردن و تنظیم مباحث علوم قرآنی از منظر فیض کاشانی که در حقیقت پیش نیازهای فهم صحیح تفسیرالصافی می‌باشد به تحقیق و بررسی در تفسیر الصافی پرداخته‌ایم، این پایان نامه را در چهار فصل تألیف کرده‌ایم، فصل اول را در دو گفتار تنظیم کرده‌ایم در گفتار اول در مورد مفهوم شناسی و گستره و ضرورت علوم قرآنی و در گفتار دوم به شخصیت شناسی فیض کاشانی و معرفی تفسیر الصافی به اتمام رساندیم. و در فصل دوم مهم ترین مباحث نزول، تدوین و قراءات قرآن را مطرح کرده‌ایم و بیان نموده‌ایم که فیض نزول دفعی قرآن را، فرود آمدن یکباره تمام قرآن برقلب مبارک پیامبر گرامی می‌داند و همچنین بر این امر معتقد است که قرآن کنونی به دست صحابه بعد از رحلت پیامبر اسلام، جمع آوری شده است و در موضوع قراءات، فیض از بین قرائتهای متعدد، تنها یک قرائت را صحیح می‌داند. در فصل سوم در گفتاراول به محکم و مشابه پرداخته‌ایم و بیان داشته‌ایم که نظر فیض این است که قرآن با آوردن محسوسات در واقع خواسته است بر اندازه عقول مردم، عالم حقیقت و ملکوت را برای آنها بیان کند. و بر اساس تعابیر اینگونه است که متشابه در قرآن بوجود آمده است و در گفتار دوم به مسئله نسخ، اشاره کرده ایم وبیان نموده‌ایم که فیض وقوع نسخ را در قرآن پذیرفته است و در آخرین فصل در گفتار اول به مسئله تحریف توجه کرده‌ایم و گفته‌ایم که فیض قائل به عدم تحریف قرآن می‌باشد و سرانجام در گفتار دوم در مورد موضوع اعجاز به گفتگو نشسته‌ایم وبیان کرده‌ایم که فیض بر معجزه بودن قرآن از ابعاد گوناگون همچون اعجاز بیانی و اعجاز اخبار از غیب تأکید دارد.

آدمی از ابتدای خلقت خویش در صدد دست‌یابی به کمال و سعادت ابدی بوده و بدین منظور، روش‌های مختلفی را آزموده است. ارسیدن انسان به سعادت ابدی فرا روی او قرار داده است و مدعی است کامل‌ترین و دقیق‌ترین قوانین را برای تمام بشریت و در تمام زمان‌ها در بر دارد.یکی از این روش‌ها، داشتن اعتدال در تمامی جوانب زندگی است که هر انسانی با داشتن ملاک‌هایی، می‌تواند به یک اعتدال و سلامت حداقلی که مورد نظر این نوشتار است، دست یافته و ابدیت خویش را تضمین نماید. در این پایان نامه، این معیارها که قرآن برای یک انسان معتدل ارائه داده است، در سه بخش آورده شده‌اند:ملاک‌های نگرشی و اعتقادی که مربوط به باورهای یک انسان معتدل است؛ خداباوری، نگرش جامع به هستی و اعتقاد به هدفمندی زندگی از جمله این معیارهاست. ملاک‌های رفتار اجتماعی که به ارتباطات یک انسان معتدل با مردم و محیط اطراف اشاره دارد؛ تعهد، مسئولیت پذیری و انصاف از این نوع ملاک‌هاست. و ملاک‌های رفتار فردی و ارزشی که بیانگر اخلاق و روحیات یک انسان سالم می‌باشد؛ حق‌طلبی، متفکر بودن و هشدار شناسی در زمره این ویژگی‌هاست.در پایان نیز چنین نتیجه‌گیری شده که این ملاک‌ها فقط برای دینداران نیست، بلکه برای تمام انسان‌‌هاست و قابل دسترسی و کاربردی می‌باشند و انسانی با چنین معیارهایی قابل تحقق است، همچنان که در طول تاریخ انسان‌هایی از این دست آمده و رفته‌اند.دیان تحریف شده الهی و مکاتب گوناگون و البته ناقص بشری، راه‌های متفاوتی را پیش روی او نهاده‌اند. قرآن کریم نیز به عنوان یک کتاب وحیانی و انسان‌ساز، روش‌هایی را برای

فضائل و مقامات اهل بیت (علیهم السلام)از جمله موضوعات مهم و مطرح در طول تاریخ فرهنگ اسلامی است. علاوه بر خود اهل بیت(علیهم السلام) که اهتمام ویژه‌ای به شناساندن و معرفی این مقامات داشتند، بخش بزرگی از جامعه اسلامی به خصوص اصحاب و شیفتگان اهل بیت (علیهم السلام)در جستجو و کنکاش برای فهم و به دنبال آن بازگویی این فضائل بودند، از این رو بخش وسیعی از منابع حدیثی شیعه به نقل و تبیین این مقامات و فضائل اختصاص یافته است. از جمله این منابع کتاب «بصائر الدرجات» صفّار قمّی است.این کتاب از پیشگامان جمع‌آوری و تدوین روایات مربوط به جایگاه اهل بیت(علیهم السلام) و تبیین مقامات معنوی آنان بوده است، به خصوص در موضوع دانش‌ها و آگاهی‌های ویژه اهل بیت.با توجه به این ویژگی، کتاب مورد توجه و عنایت محققان و پژوهشگران قرار داشته و دارد. کسانی که در صدد اثبات فضائل حیرت‌انگیز اهل بیت(علیهم السلام) هستند از این کتاب به عنوان منبعی سرشار از روایات بازگوکننده فضائل اهل بیت(علیهم السلام) استفاده می‌کنند، و گروهی دیگر که شیعه را به داشتن اعتقادات غلوآمیز در مورد ائمه متهم می‌کنند به برخی از روایات این کتاب استناد می‌کنند. در این میان برخی از محققان که پیرو مکتب اهل بیت هستند به این کتاب به دیده تردید و انکار نگاه می‌کنند. از جمله صاحب کتاب «مکتب در فرایند تکامل» بسیاری از این روایات، که در کتاب‌هایی چون کافی و بصائر الدرجات و... نقل شده را حاصل تلاش غالیان و مفوضه دانسته است.نویسنده فوق، بدون آنکه ملاک‌های روشن و قطعی از قرآن، روایات معتبر و معیارهای عقلی ارائه دهد، صرفاً با پرداختن به مباحث و استنتاجات تاریخی به چنین نتایجی رسیده است. گرچه رویدادهای تاریخی در نحوه شکل‌گیری فرهنگ، عقائد و... موثر می‌باشد، اما در مقام سنجش درستی یا نادرستی یک عقیده یا فکر نمی‌توان به تحولات و وقایع تاریخی تکیه کرد.ظهور و بروز گروه‌های غلات و مفوضه در دوره‌هایی از تاریخ امری غیر قابل انکار است اما این مسأله نمی‌تواند دلیلی باشد برای این که بسیاری از مقامات و فضائل اهل بیت(علیهم السلام) انکار شود، فضائلی که با مبانی و مستندات معتبر قابل اثبات است، بنا بر این برای بررسی این موضوع و روشن شدن حقیقت پایان نامه را در سه فصل سامان دادیم. در فصل اول گزارشی توصیفی از علماهل بیت(علیهم السلام) داده شده است، در این بخش ویژگی های علمی، مبادی و گستره علوم اهل بیت بیان شده اند. در فصل دوم با عنوان ملاک ها و معیارهای غلو به بررسی چیستی غلو و ارائه ملاک های قرآنی، حدیثی و عقلی اقدام شده است. در فصل پایانی با عرضه روایات به ملاک های استخراج شده از قران، روایات معتبر و داده های عقلی در یافتیم که هیچ کدام از آنها را نمی توان در زمره روایات غلوآمیزی دانست که صفات و خصوصیات غالیانه ، غیر واقعی و به دور از حقیقت را در مورد اهل بیت(علیهم السلام)مطرح می کنند.