جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ابوعبدالله محمدبن علی بن حسن معروف به حکیم ترمذی از عارفان و محدثان بزرگ سده سوم است که از وی نوشته های فراوانی در عرفان و حدیث به جای مانده و مهمترین دستاورد عرفانی او نظریه ولایت است. این مسأله بیش از ترمذی کم و بیش در میان عارفان از جمله سهل تستر و ابوسعید خراز و جنید بغدادی و نیز در منابع روایی شیعه به ویژه در اصول کافی مطرح شده، اما سخنان ترمذی به ویژه در کتاب سیرة الاولیاء نقطه عطفی در این باب است تا آنجا که برخی او را مبدع نظریه ولایت در عرفان اسلامی به شمار آورده اند. اساس نظریه ترمذی در مسأله ولایت بر مفهوم (حق الله) استوار است. این حق نتیجه چیرگی و سلطنت مطلق خداوند بر همه کائنات است. کسانی که این حق را رعایت می کنند، دو گروه اند: اولیاء حق الله و اولیاء الله. ریشه تفاوت به این جا باز می گردد که حیات معنوی شخص در دو مرتبه است. مرتبه نخست (عبادت) خداوند است و مرتبه دوم (عبودیت) او. عبادت با کارهای ارادی و رفتارهای اختیاری انسان سروکار دارد و احساس آزادی اراده انسان را در انجام عبادت نفی نمی کند، اما معنای عبودیت از نظر ترمذی احساس نیازمندی مطلق همه کائنات به خداوند است و در صورت تحقق آن، احساس آزادی اراده به کلی زائل می شود و وجود خاتم اولیا در آخر الزمان خبر داده و او را در میان اولیا مانند خاتم انبیا صلی الله علی و آله در میان انبیا دانسته است. عارفانی که پس از ترمذی به ولایت دلبستگی داشته اند در دو سنت قرار می گیرند: سنتی که ادامه دهنده اندیشه های ترمذی است و سنتی که در کنار آن، از روایات شیعه نیز استفاده کرده است. ابن عربی و سعدالدین حمویه که هم زمان می زیسته اند نماد کمال این دو سنت هستند و پشینیان جملگی از دستاوردهای این دو بهره مند بوده اند. از این رو بحث را به این دو شخصیت ختم کردیم.

ابواسحاق بن نظام بن منصور شیرازی واعظ یکی از دانشمندان سده نهم هجری و ساکن یزد است که درباره او تقریبا هیچ آگاهیِ مهمی وجود ندارد. رساله کوتاه بیان الفرق بین الإلحاد والزندقة و التعطیل و بین دقائق التوحید از آثار مسلم اوست که به خط خودش در کتابخانه فاضل خوانساری در خوانسار (مجموعه خطی شماره 239) باقی مانده است. او این رساله را به جلال الدین صدیق طبسی اهدا کرده است. از این فرد نیز هیچ اطلاع دیگری در دست نیست. در همان مجموعه خطی دو اجازه روایت و اجتهاد به جلال الدین صدیق طبسی وجود دارد، از امام بن العلا و عبدالغفار بن سعید بن عبداله، که این دو فرد نیز برای ما ناشناخته اند. در اینجا این سه متن را تصحیح کرده ایم.

نظریه پیوند میان عقلانیت و معنویت با هدف کاهش رنج و آلام بشری ارائه شده است با این اعتقاد که دین سنتی دیگر توان برآوردن این هدف را ندارد و معنویت در عصر جدید، جانشین دین می‌شود؛ چون با عقلانیت همراه است و تنها معنویت عقلانی می‌تواند از رنج انسان‌ها بکاهد، ولی به‌ نظر می‌رسد نظریه عقلانیت و معنویت در برآوردن این هدف با اشکال‌های متعددی مواجه است. در این نظریه، ماهیت «رنج» به‌خوبی تبیین نمی‌شود و ناتمام است؛ همچنین نظریه‌پرداز برای کاهش آلام بشری، پنج مرحله و گام را ضروری دانسته است، اما نظریه معنویت نتوانسته به‌درستی آن گام‌ها را طی کند و جامعیتی نسبت به همه انواع رنج‌های بشری ندارد. این نظریه در معناداری و توجیه رنج‌های مورد هدف نیز اشکال‌های جدی دارد؛ همچنین اینکه این نظریه چگونه و از چه راهی می‌تواند این هدف را برآورده سازد، نا‌مشخص رها شده است و مهم‌تر اینکه مبنای ناواقع‌گرایانه این نظریه، قابلیت برآوردن هدف (کاهش آلام بشری) را نداشته، امکان آن را فراهم نمی‌کند.

چکیده در تصحیح نسخه‌های خطی عموماً، اختلاف نسخ را به صورت پاورقی در زیر صفحه نشان می‌دهند. بر این روش اشکالاتی وارد کرده‌اند از جمله این‌که متن را شلوغ و فضای زیادی اشغال می‌کند و در نهایت، نسخه‌ها را به صورت کامل گزارش نمی‌کند. در کنار این روش، شیوة دیگری وجود دارد که به آن، «سازوارة انتقادی» یا «شیوة ریتر» می‌گویند. در این روش، برخلاف «شیوة پاورقی»، در داخل متن هیچ علامتی قرار نمی‌گیرد و اختلاف نسخه‌ها به طور کامل گزارش می‌شود و نسخه‌ بدل‌ها فضای کمی را اشغال می‌کند و میان نسخه ‌بدل‌ها و توضیحات مصحح کاملاً تفکیک می‌شود. این شیوه، نخست در خصوص کتاب مقدس به کار رفت و بعدها هلموت ریتر، آن را دربارة کتاب‌های اسلامی به کار برد. در این مقاله با شیوة سازوارة انتقادی و روش خواندن و تدوین آن آشنا می‌شویم.

هرچند زمینه شکل گیری طریقت های عرفانی در جهان اسلام، از حدود سده های چهارم و پنجم آغاز شده بود، صورت نهایی این طریقت ها به سده هفتم و پس از آن برمی گردد. بیشتر این طریقت ها، سلسله خود را از طریق امامان شیعه و به ویژه امام رضا (ع) تا امیرالمومنین علی (ع) به رسول خدا (ص) می رسانند. حال، این پرسش مطرح می شود که چه تصویری از امامان و به ویژه امام کاظم (ع) در زهد و عرفان اسلامی وجود داشته که به پذیرش ایشان به عنوان یکی از اقطاب سلسله های عرفانی انجامیده است؟ در برخی از منابع، ادعا شده است که برخی از مشایخ متقدم صوفیه با امام کاظم (ع) ارتباط داشته اند. مقاله حاضر، نخست کتاب های زهد را معرفی و آن گاه میزان صحت و سقم روایات حاکی از ارتباط مشایخ صوفیه با آن حضرت را بر رسیده و به این نتیجه رسیده است که اولا در کتاب های زهد و عرفان فقط به اختصار از امیرالمومنین علی (ع) تا امام صادق (ع) یاد شده است و از دیگر ائمه و به ویژه امام کاظم (ع) مطلقا ذکری در میان نیست؛ ثانیا هرچند دیدار یکی از مشایخ صوفیه، یعنی شقیق بلخی، با امام کاظم (ع) کم و بیش قابل اثبات است، ولی همین دیدار هم در هیچ یک از متون عرفانی ذکر نشده است و لذا در تاریخ عرفان و شکل گیری طریقت های عرفانی تاثیری نداشته است. بنابراین، برای فهم چگونگی و چرایی ورود اسامی ائمه (ع) به سلسله های عرفانی، مراجعه به متون زهد و تصوف کارگشا نیست و باید به دنبال دلایل دیگری برای آن بود.