جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اهمیت خوشنویسی و رواج گسترده و سریع آن در جهان اسلام (ایران و بلاد اسلامی) با اصلی ترین کاربرد آن، یعنی کتابت قرآن، ارتباط داشت.اهمیت قرآن در اعتقادات اسلامی و تلاش مسلمانان در تحسین خط قرآن که عملی مقدس به شمار می آمد، سبب شد خوشنویسی در همه جای جهان اسلام به سرعت گسترش یابد.از این رو، در هر منطقه خوشنویسانی بودند که به کتابت کلام حق می پرداختند.در این میان، تأثیرات منطقه ای و علایق هنرمندان و حمایت پادشاهان هر منطقه در پیدایش شیوه های خاص مؤثر بود و همین امر به غنای خوشنویسی می افزود.بنابراین، بررسی وضعیت خوشنویسی در حیطه کتابت قرآن در جهان اسلامی، می تواند آگاهی ای عمومی از رونق و رکود خطوط قرآنی در مناطق اسلامی به دست دهد.در این مقاله، نگارنده می کوشد به روش تاریخی و با هدف آشنایی با حدود و ثغور و اوج و فرودهای خطوط در جهان اسلام، نمایی کلی از وضعیت خطوط قرآنی در این مناطق ارائه کند.

هنگامی که جهان در دامن مدرنیته افتاد و روزگار رو به خواسته‌های خودخواهانه مدرنیسم پیش می‌رفت، گروه‌هایی تلاش می‌کردند که انسان و بشر را از عواقب مدرنیسم نجات دهند. عواقبی مانند زوال انسانیت با انسان‌گرایی، افول نوع‌دوستی با فردگرایی و به قهقرا رفتن الهیات با عقل‌گرایی. جنبش سنت‌گرایان با این دیدگاه که بایست همه چیز به حقیقت خود برگردد و سنت زوال ناپذیر خالده بر جهان حکومت کند، ادعای خود را بیان کردند. رنه گنون فرانسوی اولین کسی بود که این جنبش را در قرن بیستم راه‌اندازی کرد. سپس افرادی مانند فریتیوف شوآن، کوماراسوآمی، مارتین لینگز و سید حسین نصر به این جرگه وارد شدند. آن‌ها در زمینه‌های مختلفی از جهان‌شناسی، انسان‌شناسی، هستی‌شناسی و دین‌شناسی به فعالیت پرداختند. از زمینه‌های دیگری که آراء و نظراتشان را بیان کردند، هنر است که از نظر آنان به سه زمینه هنر سنتی، هنر دینی و هنر قدسی تقسیم می‌شود. در زمینه هنر قدسی که در دل هنر سنتی قرار دارد و به مباحث دینی می‌پردازد و نقطه اعلا و ناب هنر محسوب می‌شود، چند هنر را معرفی کرده‌اند که از جمله آنها هنر خوشنویسی است و تقدس آن را هم در نگارش و کتابت قرآن و متون دینی می‌دانند. در این‌جا سعی شده است مطالبی که سنت‌گرایان درباره هنر خوشنویسی و کتابت قرآن بیان کرده‌اند جمع‌آوری و بررسی شود و با اثر خوشنویس و کاتب نام‌دار و برجسته قرآنی، یعنی احمد نیریزی تطبیق داده شود تا مشخص گردد آیا این آراء در عالم واقع با اثر خوشنویسی قابل تطبیق هستند یا نه؟ علت انتخاب خط نسخ، کتابت قرآن‌های سده‌های اخیر با این خط است و علت انتخاب نام احمد نیریزی برای تطبیق با آراء سنت‌گرایان هم حضور او در نقطه اوج خط نسخ ایرانی است. با بررسی پیش‌زمینه‌های فکری و نظری سنت‌گرایان و تطبیق فنی و اصولی آراء در می‌یابیم که این آراء به شکل سمبولیک و متافیزیکی بیان شده‌اند و جزو مبانی پایه‌ای و اعتقادی خوشنویسی می‌باشند. سنت‌گرایان در این آراء با دریافت معرفتی مشابه سیره درویشان به مبانی اخلاقی خوشنویسی پرداخته‌اند و در عالم واقع با اصول بنیادین خوشنویسی آثار احمد نیریزی قابل تطبیق هستند؛ به‌ویژه با دو اصل «شأن» و «صفا» در خوشنویسی که جزو مبانی اعتقادی و معرفتی خوشنویسی و صفات درونی خوشنویس می‌باشد تطبیق بیشتری دارد. توجه به این نکته ضروری است که آراء سنت‌گرایان درباره خوشنویسی به دلیل وجود این آراء در رسالات و تذکره‌های خوشنویسی، نو و بدیع به‌حساب نمی‌آیند؛ چرا که آبشخور هر دو، در زمینه عرفان و سیره درویشان است.

در کتابخانۀ آستان قدس رضوی شماری قرآن و جزوات پراکنده نگهداری می شود که در سال 1348 ش از فضای بین دو پوشش سقف کتابخانۀ سابق در ضلع جنوبی بقعۀ مطهر پیدا شد. این قرآنها که شمارشان حدود هزاروهفتصد جلد است نسخه‌های قدیمی و عمدتاً نفیسی از سده‌های نخست هجری است. ده جلد از این مجموعه به قرآنی اختصاص دارد که از سوی شخصی به نام علی بن حیدر بن اسحاق جلالی به سال 504 ق بر حرم امام رضا(ع) وقف شده است. این نسخه به قلم کوفی اولیه کتابت شده و الواح مذهب نفیسی در آغاز هر جزو دارد. این مقاله به معرفی این نسخه می‌پردازد.