جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

دین هنگامی که از صورت الهی به صورت انسانی جلوه‌گر گردد متلوّن و متنوّع می‌شود و در قالب‌های جدیدی به نام سنخ‌های دینداری ظهور و بروز می‌یابد. این مقاله بر آن است تا با بهره گیری از روش تحلیل محتوای کیفی به مطالعه‌ یکی از جلوه‌های دینداری در قرآن کریم با محوریت «تغییر موضع فرد دیندار بر اثر قرارگرفتن در موقعیت‌های مختلف» بپردازد. یافته‌های پژوهش نشانگر آن است که قرآن کریم در بسیاری از آیات از فضای دوقطبی ایمان و کفر خارج می­گردد و فضایی را ترسیم می­کند که در آن افراد ایمان دارند، اما در برخی از موقعیت ها تغییر مسیر می‌دهند. قرارگرفتن در دینداری موقعیتی بر اثر عواملی از جمله کسب سود و دفع ضرر دنیوی و اخروی، وقوع جامعه در برخی شرایط خاص و عدم آگاهی و شناخت دینداران از ابعاد مختلف مسیر دینداری به وجود می‌آید. در این نوع دینداری، جایگاه دین مدام در معرض تغییر و تبدیل قرار می‌گیرد. این عملکرد به حیات دینی افراد آسیب می‌رساند و در تقابل با «استقامت» به عنوان یکی از محوری­ترین معارف قرآنی است. دینداران می‌توانند با بهره‌گیری از خودشناسی و آگاهی موجبات مصونیت از دینداری موقعیتی را فراهم آورند.

مبارزه با قرآن کریم و شخصیت والای پیامبر اکرم(ص) به روش‌های مختلفی، شبهه افکنی، از صدر اسلام تاکنون مورد اهتمام دشمنان بوده است. دکتر سها در کتاب نقد قران، با استناد به مطالبی غیرعلمی و غرض ورزانه و با القای شبهاتی، پیامبر(ص) را به بی‌عدالتی در حق همسران متهم نموده و قران کریم را به دلیل ذکر این مسائل خصوصی زندگی ایشان، بی‌تأثیر در هدایت انسان‌ها می‌داند و طرح این مباحث در قران را، نشان‌دهنده ساختگی و غیر الهی بودن قران بیان می‌کند. آیات ابتدایی سوره تحریم یکی از مواردی است که برای اثبات این ادعا به آن استناد نموده است. ازاین‌رو پژوهش حاضر با رویکردی توصیفی، تحلیلی، با روش کتابخانه‌ای و با استناد به منابع معتبر، از اسباب نزول واقعی این سوره، پرده‌برداری کرده و به شبهه وارده در این زمینه که در کتاب نقد قران مطرح گردیده، پاسخ داده است. به‌گونه‌ای که دلایل ناقد قران نمی‌تواند به آن خدشه‌ای وارد سازد و در انتها جنبه‌های هدایتگری آیات را در مواردی چون تغافل، شفقت، حل یمین، رازداری، واقع‌بینی در انتظارات و...موردبررسی قرارداده است.

انضباط فکری ترکیبی نو و بدیع، ناظر بر نظم و انضباط در حوزۀ تفکر است و به اندیشۀ کنترل‌شده و سنجیده نظر دارد. هدف: هدف از نگارش این مقاله، تبیین ساختار نظام‌مند انضباط فکری در قرآن بود. روش: پژوهش حاضر به شیوۀ تحلیل محتوا و با استناد به آیات قرآن نگاشته شده است. یافته‌ها: گزاره‌های مرتبط با انضباط فکری در قرآن، در چهار بخش مبانی(لزوم شکرگزاری منعم، تمایز از سایر موجودات، ممانعت از ورود به دوزخ‏، مسئولیت اعضا، برتری اهل تفکر، پلیدی بی‌خردان، سقوط به جایگاه بدترین موجود)، مقدمات(ایجابی: تقوا، حلم و بردباری؛ سلبی: پیروی از امیال، کثرت‌گرایی، شخصیت‌گرایی، تقلید کورکورانه)؛ الزامات(آزادی اندیشه، احترام به آرا و اندیشه‌ها، پرسشگری، حقیقت‌جویی، علم) و موانع(تهدید، ترس، عجله و شتابزدگی، حب و بغض، خشم و غضب) تشریح و تبیین شده است. نتیجه: فکر صحیح در قرآن دارای ساختاری نظام‌مند شامل هر چهار رکن اساسی یک شبکۀ نظام‌مند است. کاربست این پژوهش در تربیت دینی دانشجویان، به خصوص در سالهای ابتدایی ورود به دانشگاه، می‌تواند تحولی عظیم در روش تفکر آنان ایجاد کند و آنان را به سمت رشد و تعالی فکری سوق دهد.

انضباط هیجانی ترکیبی نو و بدیع، ناظر بر نظم و انضباط در حوزه هیجانات است و به احساسات کنترل‌شده و سنجیده نظر دارد. این پژوهش با هدف تبیین ساختار نظام‎مند انضباط هیجانی در قرآن و به شیوه تحلیلی توصیفی نگاشته شده است و با استناد به آیات بیان می‎دارد که انضباط هیجانی در قرآن دارای ساختاری کامل شامل هر چهار رکن اساسی یک شبکه نظام‎مند و سیستماتیک است. این پژوهش در بخش مبانی به اختصاص علم به خیر و شر واقعی به خداوند، گذرا بودن دنیا، آگاهی و احاطه خداوند بر امور، حکومت اراده خداوند، برتری در سایه ایمان، همراهی خدا، انحصار عزت در خداوند، زوال غم و اندوه به خواست خدا، بازگشت به سوی خدا؛ در بخش مقدمات ایجابی به پیروی از دستورات الهی، نیایش از روی خوف و رجاء، شادی به فضل الهی، درک زودگذری دنیا؛ در مقدمات سلبی به اجتناب از ولایت شیطان، عدم ترس از مردم؛ در بخش الزامات به صبر، کظم غیظ، بخشش، شکایت به خدا؛ و در موانع به رفتار با غیظ، کم‌طاقتی و شادی به غیر حق دست یافته و در نهایت شبکه مفهومی انضباط هیجانی را در قرآن کریم ترسیم نموده است.

تفسیر صحیح آیات قرآن، در طول تاریخ اسلام تابه‌حال، یکی از ضرورت‌های جامعه اسلامی محسوب می‌شده است. از پیش‌نیازهای مهم در تفسیر آیات، در اختیار داشتن قرائت صحیح ابلاغ شده از سوی پیامبرJ است. مفسران قرآن کریم در مسئله اختلاف قرائات، رویکردهای متفاوتی را دنبال کرده‌اند. یکی از مهم‌ترین این رویکردها، نقد و بررسی قرائت رایج و انتخاب قرائت صحیح از میان قرائات مختلف است. علامه طباطبایی ازجمله مفسرانی است که با این بینش به تفسیر آیات قرآن پرداخته است. پژوهش حاضر با رویکردی توصیفی ـ تحلیلی به واکاوی دیدگاه علامه در مسئله اختلاف قرائات و نیز تأثیر آن در برداشت‌های تفسیری المیزان پرداخته است. ایشان در مواجهه با مسئله اختلاف قرائات، با روشی متفاوت، گاهی قرائت رایج را ترجیح، گاهی با توجه به معیارهای مختلف ازجمله سیاق آیات، دوری از تکلفات دستوری، اقتضای طبع المعنی، تطابق با حکم مسلم اسلامی، تطابق با براهین عقلی و...قرائت غیرمتداول را ترجیح و گاهی با وجود مطرح نمودن اختلاف قرائات، از ترجیح یکی بر دیگری خودداری نموده است. تبیین معیارها و الگوهای وی در نقد و ترجیح قرائات و همچنین تحلیل قرائاتی که بدون دلیل ارجح ذکر شده‌اند، از مهم‌ترین مباحث این پژوهش است.

دکتر نصر حامد ابو زيد انديشمند نو انديش مصري در مورد تفسير و تاويل نظراتي را ابراز داشته است که برخي از آن ها قابل تاييد و برخي هم قابل رد مي باشند. تفسير را به معناي آشکار کردن امر پوشيده و مخفي مي داند که امري قابل قبول است اما سپس بيان مي کند که با واسطه و تفسره ي دانش هاي زباني مي توان به تفسير نايل آمد غافل از اينکه دانش هاي زباني با زير مجموعه هاي آن فقط بخشي از منابع تفسير هستند، ما در فرايند تفسير علاوه بر اين دانش هاي زباني به علوم و قراين معتبر ديگر مانند خود قرآن، روايات قطعي الصدور و قطعي الدلاله و علوم قرآني و .... هم نيازمند هستيم. در مورد تفسير ماثور و اينکه به چه دلايلي نبايد در آن حد از تفسير قدما متوقف شويم نظراتي را ابراز داشته است که قابل قبول هستند. تاويل را به معناي حرکت شيء يا پديده اي يا در جهت بازگشت به اصل و ريشه اش يا در جهت غايت و عاقبت آن به همراه تدبير و مراقبت از آن مي داند، البته اين حرکتي عقلي و ذهني در فهم پديده هاست نه حرکتي مادي. دکتر نصر در اينجا نکته ي ظريفي را از تاويل بر وزن تفعيل به دست آورده است که دال بر معناي حرکت است که از نظر بقيه دانشمندان به دور مانده است. وي تفسير را نيازمند تفسره و واسطه مي داند ولي تاويل را بي نياز از تفسره و واسطه، اما در ادامه بياناتش دچار تناقض آشکار شده و از واسطه هاي مانند علوم مورد نياز تفسير، علوم عقلي و نقلي و حرکت تاريخي و .... براي تاويل نام مي برد. دکتر نصر از تاويلات معصومين که در روايات به عنوان راسخان در علم و دانايان به تاويل نام برده شده اند غافل شده و آن ها را تاويلات باطل شيعه مي داند. موارد فوق الذکر را در طول مقاله به تفصيل بيان نموده ايم .

دین هنگام دگردیسی از صورت الهی به صورت انسانی متلوّن و متنوّع می‌شود و در قالب‌های جدیدی به نام سنخ‌های دین‌داری ظهور می‌کند. این مقاله بر آن است تا با بهره‌گیری از روش تحلیل محتوای کیفی به مطالعه‌ی یکی از جلوه‌های دین‌داری در قرآن کریم به نام خودمحوری، در قالب سه مؤلفه؛ عدم سیادت دین، توجیه و گزینش بپردازد. یافته‌های به دست آمده مؤید آن است که فرد دین‌دار با عملکردهایی از جمله ارجح دانستن تشخیص خود بر تشخیص مرجع‌های دینی، توجیه عملکردهای خودمحورانه و برخوردهای گزینشی و انتخابی، قسمتی از مسیر دین‌داری را بدون راهنما طی می‌کند. این عملکرد موجب آسیب‌رسانی به حیات فردی و اجتماعی دین می‌شود. زیرا این افراد از یک سو به خاطر عدم درکی جامع از دین، مسیر دین‌داری را همراه با خطا می‌پیمایند، و از سویی دیگر با ظهور این درک‌های ناقص در فضای عمومی اجتماع، موجودیّت و موضوعیّت کامل دین خدشه‌دار می‌گردد و زمینه برای تحزّب و فرقه‌گرایی به وجود می‌آید. نتیجه اینکه دین‌داری خودمحور سیادت دین را در متن زندگی انسان به حاشیه می‌راند و در تقابل با مبنایی‌ترین مبحث دین‌داری در قرآن کریم یعنی «تسلیم» قرار دارد.

قرآن کریم حوادث پرفراز و نشیب سرگذشت یوسفR را با زیباترین شیوۀ داستان‌سرایی به‌منظور عبرت بشریت بیان کرده است. اما روایات ساختگی فراوانی با هدف کمرنگ ساختن صبغۀ هدایتی قرآن، ذیل برخی آیات سورۀ یوسفR وارد شده که در این پژوهش، روایات ناظر بر قطع رسالت از نسل آن حضرت از نظر سندی و محتوایی نقد شده است. رهیافت اصلی این پژوهش که به روش کتابخانه‌ای انجام پذیرفته، این است که پنج روایت موجود، هیچ‌کدام از نظر سندی معتبر نیستند. از حیث محتوا نیز علاوه بر مغایرتی که در متنشان وجود دارد، با نصّ و ظاهر آیات قرآن کریم مخالفت آشکار داشته و با سیاق آیات سوره همخوانی ندارند. همچنین با موازین عقلی و اعتقادی سازگار نیستند؛ زیرا مقام عصمت این پیامبر بزرگ را دچار خدشه ساخته‌اند که نسبتی ناروا و نامقبول بوده و به‌وضوح نشان از دستبرد جاعلان حدیث در این قصۀ نیکوی قرآنی دارد.

«اعتماد به نَفْس» از آن دسته واژگانی است که همواره در معنای لغوی و روان‌شناسی با دین در تضاد است. پژوهش حاضر، برای نزدیک شدن به سیمای آن از قرآن، به روش تحلیلی و با استفاده از شیوة معناشناسی هم‌زمانی، به تحلیل «اعتماد به نَفْس» در قرآن و حدیث پرداخته‌است و ارتباط مفهومی آن را با واژه‌های جانشین، همنشین و متضاد واکاوی کرده‌است تا حوزۀ معنایی و مفاهیم پیرامونی آن بازشناخته شود. از آنچه در متن مقاله بیان شد، می‌توان گفت اعتماد به نَفْس به عنوان یک موهبت از ناحیۀ خداوند، به معنای ایمان و اتکا به توانایی‌ها و استعدادهای واقعی خویش بر مبنای تقوی و توکل بر خداست که فراتر از معنایی است که لغویون و روان‌شناسان می‌گویند.

مراجعه به قرآن از نظرگاه مسائل و پیش‌فهم‌های خواننده در مقابل تأکید بر درک دلالت اصلی متن، یک دوقطبی تقلیل‌گرایانه را در مقوله فهم قرآن رقم زده است که طرفداران هر دو قطب را از بهره‌مندی از ظرفیت‌های قطب دیگر باز داشته است. در پژوهش حاضر با هدف برون‌رفت از دوقطبی مذکور، نظریه سازه‌گرایی واقع‌گرایانه مورد استفاده قرار می‌گیرد. سازه‌گرایی واقع‌گرایانه رویکردی در معرفت‌شناسی است که شکل‌گیری معرفت را مبتنی بر دو پایه نظرگاه فاعل شناسا و واقعیت‌های عینی ساماندهی می‌کند. استفاده از این نظریه در فهم قرآن، از یک سو امکان ساخت سازه‌های شناختی از قرآن را متناسب با مسائل و نظرگاه خواننده فراهم می‌کند و از دیگر سو بدون گرایش به نسبی‌گرایی، برداشت‌های مسأله‌محور را در محدوده دلالت متن ساماندهی می‌کند. بررسی دو آیه دارای ظرفیت‌های دلالی مختلف در این مقاله مبتنی بر روی‌آورد سازه‌گرایی واقع‌گرایانه، نشان می‌دهد که در فرایند فهم مسأله‌محور قرآن، بین دو مؤلفه"مسائل و نظرگاه‌های خواننده" و "گستردگی ابعاد متن" هم‌بستگی تام وجود دارد؛ به گونه‌ای که هر چه مسائل و نظرگاه‌های خواننده متنوع‌تر باشد، امکان راهیابی به ابعاد بیشتری از متن مهیا می‌شود و هر چه ابعاد دلالی فرازهایی از قرآن گسترده‌تر باشد، امکان به کارگیری مسائل و نظرگاه‌های بیشتری در فهم آن فراز وجود دارد.