جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مساله رابطه دین و فلسفه از مسائل مهم در عرصه الهیات و فلسفه است که از دیر باز توجه فیلسوفان و متکلمان ادیان مختلف را به خود معطوف داشته است. ویتگنشتاین در دوره دوم حیات فلسفی خود با توجه به کاربرد کلمات برای شناخت معنای آن ها و با تاکید بر تنوع کاربردهای زبان و کثرت بازی های زبانی معتقد است که بازی های زبانی از نحوه های زندگی گوناگون نشات می گیرند و هر نحوه ای از زندگی دارای زبان خاص خود است. گفتار دینی هم یک بازی مستقل با زبانی یکتاست که در نحوه ای از زندگی حک شده است و قواعد و منطق خاص خود را دارد بنابراین، مفاهیم و گزاره های دینی در درون بازی زبانی دین معنا می یابد و زبان دینی فقط برای کسانی که در نحوه زندگی دینی شرکت دارند قابل فهم است . از نظر ویتگنشتاین کاربرد زبان در بیان باورهای دینی به هیچ وجه شباهتی با کاربرد آن در اظهار امر وتقع ندارد باور دینی گونه ای زیستن یا طریقه ای برای ارزیابی زندگی است تعهدی شورمندانه و تزلزل ناپذیر است که کل زندگی فرد را نظم و نسق می بخشد و مبینی بر شواهد و دلایل نیست از این رو نه از جانب علم و فلسفه مددی می یابد و نه هرگز گزندی می بیند. از سوی دیگر با این که فخررازی بر کار کرد عقل در اثبات حقانیت اصل دین و فهم معتقدات دینی تاکید می ورزد و منقولات را در پرتوی معقولات معتبر می شمارد در دوره متاخر به محدودیت و ناتوانای عقل در کار خداشناسید و دشواری کار حقیقت شناسی توجه می یابد و با گرایش به شیوه اهل عرفان راه عرفانی - قرآنی را برمی گزیند و بدین سان به ایمان گرایی خرد پیشه می گراید بدین معنا شیوه ای دوگانه در پیش می گیرد آن جا که براهین مناسبی در اختیار دارد با طیب خاطر از آن براهین استفاده می کند اما آن جا که دلایل را در اثبات یا نفی یک مساله یکسان یا آن ها را خلاف خود می بیند به ایمان محص متوسل می شود. او در ارزیابی های عقلانی مدعیات دینی برخی از آن ها را فراتر از عقل و استدلال های عقلنی می یابد و با حکم به خرد گریزی آن ها بر ایمان دینی در قالب وحی و شهود تاکید می ورزد. در این پژوهش دیدگاه فخررازی و ویتگنشتاین متاخر را در مساله رابطه دین و فلسفه با تاکید بر مبانی و پیش فرض ها و لوازم منطقی آن ها بیان کرده مقایسه و ارزیابی هر یک از این دو دیدگاه را وجهه همت خویش ساخته ایم.

اگرچه اغلب متون منطقی حاوی بحث هایی از مغالطات اند، اما این بحث ها به نحوی همگون و یکسان صورت نپذیرفته است و هیچ گونه دسته بندی جامع ومورد قبولی از مغالطات وجود ندارد. البته این وضعیت تعجب آور نیست. همان گونه که منطقدان مدرن لوائل دمورگان نیز گفته : چیزی به نام طبقه بندی شیوه هایی که بشر را به خطا می اندازد وجود ندارد، و امکان تحقق چنین چیزی نیز شدیدا مورد تردید و شک است. واژه «مغالطه» دارای کاربردهای مختلفی است. یکی از موارد استعمال شناخته شده، اصطلاح مزبور عبارت است از بیان هر نوع اندیشه یا عقیده نادرست همانند این مغالطه که : «هر انسانی درستکار است.»

بحث پیرامون مغالطه بحثی نوین و نوظهور نیست، بلکه در کتب و آثار پیشینیان سابقه طولانی دارد و آنچه توسط عده ای از نویسندگان متأخر یا معاصر به رشته تألیف در آمده است، از سرمایه علمی که گذشتگان اندوخته اند بی نصیب نیست. بشر از دیرباز همواره با افرادی مواجه بوده است که برای اثبات مطالب خویش به هر چیزی متوسل می شدند و از هر حیله و فریبی استفاده می بردند. کامیابی این فریبکاران عاملی اساسی جهت مبادرت به کشف و افشای حیل و دسایس گردید و لذا علمی به نام «منطق» تدوین شده و رشد پیدا نمود که هدف اساسی آن چیزی جز کشف خطای در فکر و غلط کاریها نبود. این مهم به راحتی از تعریف «علم منطق» که معمولاً در آغاز آثار منطقی عرضه می شود، قابل برداشت است (ابن سینا، 1331، ص 9؛ ابن سینا، 1364، صص 4 - 5؛ ابن سینا، 1403، ج 1، صص 8 - 9). نگاهی گذرا به تاریخ علومی چون فلسفه و منطق نشان می دهد که بنیانگذاران و مدونان این علوم زمانی در عزم خویش نسبت بدین اقدام بزرگ را سخ گردیدند که عده ای نیرنگ باز معروف به سوفیست (یا سوفسطایی) برای تحقق مقاصد خویش و اثبات نتایج مطلوب خود به استدلالاتی پرداختند که کمتر کسی می توانست خطا و غلط کاریهای آنها را تشخیص دهد یا حتی در صورت تشخیص، ایشان را رسوا نماید. لذا عده ای از بزرگان که به خطر وجودی سوفیست ها نسبت به ارزشها و مکارم اخلاقی و اجتماعی و انسانی آگاه بودند، با طرح مسایل و موارد دقیق و مبسوط منطقی در جهت آگاه ساختن مردم نسبت به دروغ پردازی های مغالطه گران گام برداشتند.

مقاله حاضر از دو بخش تشکیل گردیده است. در بخش اول که قسمت اصلی مقاله را تشکیل می دهد و طبعا هم از اهمیت بیشتری برخوردار است و هم دارای تفصیل بیشتری است، تحلیل فلسفی از منظر فیلسوفان غربی مورد بررسی قرار گرفته است. در این بخش سه قسم تحلیل فلسفی معرفی خواهد شد. تحلیل تجزیه ای، تحلیل بازگشتی و تحلیل تفسیری. تحلیل تجزیه ای عبارت است از هر نوع روشی در تحقیق که مبتنی است بر کاویدن یک کل و مرکب- همچون مرکبهای مفهومی - به گونه ای که توجه به اجزا و نشان دادن نحوه ترکیب آنها با یکدیگر، تصدیق به گزاره مشتمل بر حکم آن کل را امکان پذیر می سازد. تحلیل بازگشتی عبارت است از بررسی کلیه مقدماتی (قریب و بعید) که در یک استدلال مرکب، نهایتا منجر به اثبات یک گزاره معین می گردد. تحلیل تفسیری آن است که با تفسیر یک یا چند گزاره یا مفهوم بتوان صدق و حقانیت یک گزاره معین را نشان داد.در بخش دوم نشان داده شده است که فیلسوفان مسلمان در مباحث خویش، از هر سه قسم تحلیل بهره برده اند و بر خلاف بعضی مشربهای فلسفی غربی، روش تحلیل فلسفی خود را در هیچیک از آنها منحصر نکرده اند.

از آنجا که ادعای معرفت بدون ارایه دلیل کافی و وافی بی وجه است، اساس معرفت شناسی معاصر بر این است که بنیان نظام معرفت بشری چیست، و نظام معرفتی بشر از کجا آغاز می شود و به کجا سر می سپارد. از نظر ویتگنشتاین متاخر، توصیف عالم، بدون وجود تعدادی قضایای مبنایی و یقینی ناممکن است، اما قطعیت و یقینی بودن این قضایا به معنای مطابقت آن ها با واقع نیست بلکه به طرز نگرش افراد وابسته است. آنچه برای ما محرز و یقینی است، به وسیله بازی زبانی ای که فرد در آن شرکت می جوید، معین می شود. از این رو، معرفت بشر در کنه خود مبتنی بر اعمال او و دیگر الگوهای منشی رفتار اوست. ویتگنشتاین معتقد است که توجیه و عقلانیت، همواره متکی به بافت و زمینه است و در فعالیت های اجتماعی و بازی های زبانی جای می گیرد و چون نحوه های زندگی، جهان - تصویرها یا جهان بینی ها مختلف اند، شیوه های مختلفی از عقلانیت نیز وجود دارد. در این نوشتار، نخست با تعریف سه جزیی معرفت، تحلیل ویتگنشتاین از معرفت و وجه تمایز آن با یقین را بیان کرده ایم. سپس با اشاره به ساختار مبانی معرفتی ویتگنشتاین، نشان داده ایم که چرا از نظر وی مبناگرایی برای دفاع از اعتبار نظام معرفتی، قرین توفیق نیست و با جایگزینی نظریه زمینه گرایی چه تفاوتی در مبانی معرفت و کیفیت ابتنای معارف دیگر بر آن ها رخ خواهد داد. در پایان، با بررسی نظریه زمینه گرایی و مساله شکاکیت و با اشاره به برخی مزیت های این نظریه، نشان داده ایم که خود با جایز دانستن روایتی از نسبی گرایی، خالی از نوعی گرایش های شک گرایانه نیست.

هدف از نگارش این مقاله، بررسی کارکرد معرفتی قضایای حقیقیه و خارجیه در صناعت برهان، در سایه تامل در ضوابط و شرایط منطقی این قضایا است. در باب قضایای حقیقیه و خارجیه، دیدگاه های متعددی ارایه شده است که دیدگاه مختار در پژوهش حاضر، بر مبنای تمایز این دو گزاره از حیث نحوۀ اقتران عقدین استوار است. اگر اقتران عقدالوضع و عقدالحمل در قضیه مسوره به نحو لزومی باشد، قضیه حقیقیه است و اگر این ارتباط به نحو تصادفی باشد، قضیه خارجیه است. اعتقاد نگارنده آن است که شرایط قضایای برهانی را می توان به وضوح، در قالب طبقه بندی قضیه مسوره به حقیقیه و خارجیه تبیین نمود که بر اساس آن روشن می گردد تنها قضیه ای که به لحاظ معرفتی در الگوی علم شناسی قدما قابل استفاده می باشد، گزاره حقیقیه است.

نوشتار حاضر، بر اساس تحلیل آرای ملاصدرا و طرح مباحثی چون چیستی وهم و چرایی تاثیر آن در ایجاد خطای ذهن، نشان می دهد که از دید صدرا، انسان اندیشنده محض نیست و باورهای انسان را نباید مطلقا از مقوله افعال ارادی او دانست. به عبارت دیگر، در تحقق باورهای انسان، عوامل معنوی نیز- که فراتر از امور طبیعی بوده و برای انسان ملموس نیستند، اما پیوسته در تعامل با انسان اند- نقش مهمی ایفاء می کنند. ملاصدرا، این تاثیر را به هنگام بحث درباره قوه وهم، به دقت مطرح کرده است. این در حالی است که فیلسوفان بزرگ دیگری چون ابن سینا و سهروردی نیز، همانند ملاصدرا، منشا خطای ذهن یا به عبارتی نفوذ شیطان در انسان را از طریق قوه واهمه تصویر کرده اند.