جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در نوشتار حاضر طی چهار بخش پایه‌های اصلی معارف الاهی تحلیل گردیده که بدین قرارند: "جهان‌بینی که خود از سه فصل جهان هستی، دنیا و آخرت و انسان و جهان تشکیل یافته است"، "انسان شناسی که از چهار فصل انسان و ابعاد وجودی او، ویژگی‌های ذاتی انسان، علم النفس، و انسان شناسی اسلامی تشکیل شده است"، "کمال شناسی انسان، که دارای پنج فصل کلیاتی درباره تکامل، ابعاد کمال انسانی، آخرین مرحله کمال، تربیت و رشد اخلاقی و فلسفه دعا در اسلام است" و "مکتب اسلام که از سه فصل کلیاتی درباره مکتب اسلام، خداشناسی و هدایت و رهبری تشکیل شده است".

مسئله‌ی معرفت و شناخت آموزه‌های دینی که عمده‌ی مباحث آن اعتقادات، اخلاق و احکام عملی می‌باشد در تمامی ‌ادیان آسمانی و مکاتب دینی مورد توجه بوده و در میان آموزه‌های دینی، مسائل مربوط به عقاید دینی دارای اهمیت ویژه‌ای بوده و حکم پایه و اساس دین را دارند. مسئله‌ی اصلی در تحقیق حاضر؛ بررسی دیدگاه‌های خواجه نصیرطوسی و فخر رازی در مباحث اعتقادی از بعد معرفت‌شناسانه و تبیین معرفت معتبر در این حوزه (خداشناسی، راهنماشناسی و معادشناسی) می‌باشد. با بررسی آثار علمی ایشان، روشن می‌شود که مراد از معرفت معتبر در عقائد دینی، معرفت یقینی است، که دارای دو قسم می‌باشد؛ یقین بالمعنی‌الأعم و یقین بالمعنی‌الأخص. از دیدگاه حکما و متکلمین، مبادی علم که از آن با عنوان یقینیات یاد می‌شود، شامل: اولیات، مشاهدات، مجربات، حدسیات، متواترات و فطریات بوده و فقط اولیات، یقین بالمعنی‌الأخص را نتیجه می‌دهند و به قول خواجه، اولیات جزء مبادی اولیه‌ی علم بوده و بقیه‌ی موارد از مبادی ثانویه می‌باشند و یقین بالمعنی‌الأعم را نتیجه می‌دهند. در بخش عقائد دینی و در اصل پذیرش مباحث خداشناسی، راهنماشناسی و معادشناسی، با شیوه‌ی عقلی و به‌وسیله‌ی برهان عقلی که از مقدمات یقینی تشکیل شده‌، نتیجه‌ی یقینی حاصل می‌شود، البته در این شیوه شناخت حسی و تجربی هم کمک‌کننده هستند. در واقع معرفت معتبر در این مباحث، یک معرفت یقینی بالمعنی‌الأخص خواهد بود. ولی در عمده‌ی مباحث راهنماشناسی (نبوت عامه و خاصه) و معادشناسی که با شیوه‌ی عقلی- نقلی و یا صرفا نقلی و از طریق نقل متواتر (آیات و روایات و شواهد تاریخی) شناخت حاصل می‌شود، معرفت معتبر در این امور، معرفت یقینی است اما از آنجا که متواترات جزء مبادی ثانویه‌ی می‌باشند، معرفت حاصله از این طریق، معرفت یقینی بالمعنی الأعم خواهد بود.

امور عامّه بنابر تعریف ملاصدرا همان نعوت کلّیه و معانی وسیعه‌ای هستند که بر مطلق وجود حمل شوند و بنابر تعریف علّامه طباطبائی(ره) امور عامّه عبارت است از چیزی که مساوی موجود مطلق است، حال یا به تنهایی یا با طرف مقابلش- و مراد از مقابل، نتیجه تردیدی باشد که در تقسیم است- در این صورت امور عامّه مساوی موجود مطلق می‌باشد مثل علیّت و معلولیّت، امکان و وجوب، قدم و حدوث، وحدت و کثرت و غیره که این‌گونه معانی اختصاص به موجود خاص و ذات معیّن ندارند و بر همه‌ی اقسام موجود صدق تواند کرد، در این رساله ابتدا در فصل اول به بیان کلیات و مفاهیمِ امور عامّه می‌پردازیم سپس در فصل دوم، دیدگاه آیت‌الله مصباح درباره‌ی این امور را مطرح خواهیم کرد، در فصل سوم دیدگاه آیت‌الله فیّاضی را در مورد امور عامه مطرح نموده و در مهمترین فصل که فصل چهام باشد به اشتراکات و اختلافات این دو عالم بزرگوار درباره‌‌ی امور عامه سخن به میان آورده و نهایتاً در فصل پنجم به جمع‌بندی و نتیجه‌گیری خواهیم پرداخت از آنجا که شناخت امور عامّه، مدخل ورود به الهیّات بمعنی‌الأخصّ می‌باشد، لازم دیدیم به بررسی دو دیدگاه از فلاسفه‌ی معاصر نوصدرائی(استاد مصباح و استاد فیّاضی) درباره‌ی امور عامّه بر مبنای کتاب نهایهالحکمه علّامه طباطبائی(ره) بپردازیم و ثابت کنیم که این دو استاد در در بخش مُعظم امور عامّه با هم اشتراک نظر دارند و در پاره‌ای از موارد اختلاف نظراتی هم دارند، البته اگر با دقّت، در بیان این دو عالم بزرگوار نظر بیاندازیم خواهیم دید که بسیاری از اختلافاتی که بین دو استاد مطرح می‌شود، در واقع اختلافِ لحاظ و اختلافِ بیان می‌باشد و حقیقتاً اختلاف نیست؛ البته منکر این قضیه نیستیم که در پاره‌ای از موارد، اختلافِ اساسی بین دو استاد وجود دارد که در فصل چهارم به آنها خواهیم پرداخت. بنابراین مباحثی که به آنها خواهیم پرداخت عبارتند از: ۱. احکام کلی وجود، ۲. وجود مستقل و رابط، ۳. وجود ذهنی و خارجی، ۴. مواد قضایا(وجوب، امکان و امتناع)، ۵. ماهیّت و احکام آن، ۶. مقولات عشر، ۷. وحدت و کثرت، ۸. علّت و معلول، ۹. قوّه و فعل، ۱۰. سبق و لحوق- قدم و حدوث، ۱۱. عقل و عاقل و معقول.

نبوت، نقش اساسی در معنابخشی به حیات بشر دارد و این حرکت صرفاً در انحصار نبوت و انبیاست. هیچ مکتب بشر و نیروی عقل نمی تواند زندگی جدید بعد از مرگ را به تصویر بکشد و به بشر ارائه کند، برای دنیا نقش مقدمی در تامین سعادت ابدی و اخروی قائل شده و بدین ترتیب زندگی را هدفمند سازد. امید را افزایش داده و ب راه کارهایی به زندگی از قبیل تفسیر واقع بینانه مرگ و شرور به حیات او امید بخشد. با توصیه به عدم وابستگی به دنیا و آرامش در سایه اتصال به مبدا اعلا از او رفع غربت کرده و اضطرابات درون را فرو نشاند. با تثبیت خانواده و هم بستگی اجتماعی و رفع اختلافات قومی، حیات هدفمند جمعی را برای او رقم زده و او را قرین کمال سازد.

مساله معنای زندگی و پرسش از حقیقت و چرایی حیات، هدف و فرجام زندگی، اساسی‌ترین دغدغه هر انسان آگاه است. بی پاسخی به مجموعه‌ای از پرسش‌ها در باره غایت، ارزش، کارکرد، خلاصه چرایی و سرانجام زندگی، موجب فرو غلتیدن به گرداب پوچی، سردرگمی، افسردگی، اضطراب و ناآرامی و در یک کلمه، بی معنایی استمعناداری زندگی هم با تبیین عقلی قابل بیان است و هم بیان وحی، روشنگر و کاشف هدف و معنا در زندگی است و هم با روش کارکردگرایانه قابل توجیه است. آن معنا از زندگی انسان را از تفرد، احساس پوچی و یأس رهایی می‌بخشد که با نوعی کشف در نگرش تکوینی صورت پذیرد. تلقی‌های اعتبارگونه و قراردادی و عدم کشف رابطه تکوینی انسان با خداوند انسان را از تنهایی و سردرگمی نجات نمی‌بخشد. پاسخ به پرسش چیستی «معنای زندگی» جز از راه شناخت انسان میسر نیست. معنای زندگی به هر سه معنای هدف، کارکرد و ارزش و قرار دادن زندگی در راستای آن مطرح است. نتیجه این بحث بدون لحاظ هدف آفرینش و مبدأ و معاد، تلاش بیهوده است. پس معنای زندگی انسان تابعی از وجود او و متناسب با آن و نیز با توجه به اهداف و اغراض آفرینش قابل پاسخ‌گویی است، هدف نهایی در زندگی انسان ، معرفت و تقرب الهی است. ارزش زندگی در گرو رضایت الهی، کرامت انسانی، فطرت و جاودانگی است. کارکرد زندگی نیز با توجه به نقش خلافت‌اللهی انسان در نظام تکوین است و این جایگاه و غرض الهی با توجه به منابع وحیانی قابل اعتماد و تبیین بهتر است. حیات معقول و طیبه و شاخصه‌های آن که سبب معناداری زندگی است برگرفته از منابع قرآن و عترت است. نقطه مقابل این معنا، پوچی است که تهی دانستن زندگی از ارزش، جایگاه و هدف است. مادی‌گرایی و شکاکیت، علم‌زدگی و عدم توان پاسخ‌گویی به مسأله مرگ و فنا، شرور و رنج‌ها از عوامل سوق به پوچی است و توجه به مبدأ و معاد و اهداف خلقت و صفات الهی و جایگاه انسان، خروج از پوچی و ورود به معناداری حیات است. زندگی، معنادار است و بی‌معنایی و پوچی زندگی، غیر قابل اثبات، بی‌دلیل و ناپذیرفتنی است.