جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

آدرس استماع صوت نشست: https://b2n.ir/g95766

نسبت تخیل و سیاست کم‌تر مورد عنایت پژوهشگران حوزه فلسفه سیاسی بوده است. پژوهش حاضر بر آن است این نسبت را در چارچوب فلسفه سیاسی اسلامی-ایرانی و با تأکید خاص بر اندیشه‌های شهاب الدین سهروردی، بنیانگذار حکمت اشراق، به بحث بگذارد. برخلاف فلاسفه یونانی و غربی که بر عقلانیت و جایگاه آن در فلسفه تأکید داشتند، حکمای مسلمان، به ویژه در ایران، برای توضیح فلسفی نبوت و لوازم معنوی آن، عنایت ویژه‌ای به خیال مبذول داشتند. پژوهش حاضر با تأکید بر جایگاه ویژه خیال درپی توضیح لوازم و وجه سیاسی آن در حکمت اسلامی است. فارابی موسس فلسفه اسلامی برای نخستین بار با گسترش بخشیدن به فعالیت‌های قوه متخیله کوشید پیوندی میان خیال و فلسفه سیاسی برقرار سازد. پس از معلم ثانی این عنایت به خیال پی گرفته شد و با طرح «عالم خیال» به عنوان ساحت وجودی مستقل از عوالم محسوس و معقول گام بلندی در جهت تدوین مابعدالطبیعه خیال در تاریخ فلسفه برداشته شد. ابتکار شیخ اشراق در طرح عالم خیال به عنوان عالمی میانی نتایج مهمی در برداشت و بر تاریخ اندیشه ایرانی تأثیر انکارناپذیری برجای گذاشت. هدف مهم پژوهش حاضر بررسی معانی ضمنی سیاسی عالم خیال در حکمت اشراقی و تأثیرات آن بر تاریخ اندیشه سیاسی در ایران است. کارکرد مهم عالم خیال ایجاد پیوستگی و اتصال بین عالم محسوس و عوالم برتر است و از آنجا که آیین سیاسی اشراقی بر تدبیر و سامان الهی و معنوی امور سیاسی باور دارد، ایجاد پیوند میان این دو از اهمیت خاصی برخوردار است. پژوهش حاضر نسبت عالم خیال و آیین سیاسی اشراقی را در دو محور فلسفه سیاسی و اندیشه سیاسی ایرانشهری دنبال می‌کند. در بحث از فلسفه سیاسی اشراقی نشان خواهیم داد که این عالم چه جایگاهی در نظام سلسله مراتب انوار خواهد داشت و تدوین نظام سیاسی آرمانی براساس آن چگونه ممکن خواهد بود. به گمان ما این عالم نقش مهمی در شالوده‌ریزی نظام سیاسی آرمانی در حکمت اشراقی داشته است. در بحث از اندیشه سیاسی ایرانشهری نیز نقش این عالم را در تدوین نظریه‌ای برای تاریخ و هویت ایرانی و ارائه دریافتی عرفانی-اشراقی از اندیشه شاه آرمانی دارای فرّه ایزدی برجسته خواهیم کرد.

لزومی ندارد بر اهمیت آثار افلاطون و تاثیری که پیوسته به جای گذاشته‌اند، تاکید نماییم. افلاطون مسائلی را در عرصه تفکر مطرح کرده که هنوز هم زنده و محل بحث هستند. نقش افلاطون در تحولات اندیشه فلسفی و سیاسی تا اندازه‌ای است که مکتب‌های سیاسی، اجتماعی و فلسفی عصر ما هنوز خود را با توجه به این متفکر ارزیابی می‌نمایند. از جمله مهم‌ترین آثار افلاطون همپرسه‌های «جمهور»، «سیاستمدار» و «قوانین» هستند. این سه اثر به خصوص در حوزه اندیشه سیاسی اهمیت بسزایی دارد و موجب شده‌اند افلاطون به عنوان نخستین کسی که به طور جامع در باب سیاست اندیشیده است به شمار آید. محتوا و صورت متفاوت این سه اثر موجب شده اندیشه سیاسی افلاطون از دیرباز مورد تفسیر مختلف قرار گیرد. برداشت‌ها و تفسیرهایی که در باره چگونگی سیر تفکر افلاطون در آثار مختلف و به تبع آن اندیشه سیاسی او در سه اثر جمهور، سیاستمدار و قوانین در قالب سه دیدگاه کلی وحدت تفکر افلاطونی، گسست و انقطاع آن و تحول و تغییر آن بر محور تحقق‌پذیری قابل بیان است.هر یک از این دیدگاه‌ها که هنوز هم محل بحث و مناقشه هستند با محور قرار دادن بخشی از اندیشه‌ افلاطون به نتایج و ارزیابی‌های متفاوتی در سیر اندیشه‌ سیاسی افلاطون دست یافته‌اند.به نظر می‌رسد بررسی سیر تحول اندیشه‌های سیاسی افلاطون و تدقیق جایگاه سه همپرسه جمهور، سیاستمدار و قوانین بر مبنای گذار از فلسفه سیاسی به علم سیاست، موجب حل بسیاری از مشکلات و روشن شدن زوایای تاریک اندیشه این متفکر شود.بر این اساس در پژوهش حاضر سعی شده است با خوانش سه اثر جمهور، سیاستمدار و قوانین و تحلیل نگاه معرفت‌شناسانه افلاطون در مورد وضعیت و نسبت عقل کلی و عقل جزئی، تحول اندیشه‌ای افلاطون در چارچوب گذار از فلسفه سیاسی به علم سیاست مورد بررسی قرار گیرد.

پرسشی که این رساله با آن مواجه است بررسی نسبت فلسفه‌سیاسی فارابی با فلسفه‌نظری اوست. هم‌چنین بررسی این نکته که این نسبت چه تاثیری را بر شکل‌گیری و ساختار و محتوای فلسفه‌سیاسی فارابی به جا گذاشته است. در بررسی‌های صورت گرفته در این رساله با ابتناء به مبحث "قیاس" به عنوان مبانی نظری بحث و با اتکا به مفهوم "نقل" به معنای "انتقال" در منطق فارابی و هم‌چنین با استفاده از تحلیل محتوای آثار او مشخص شد که فلسفه‌سیاسی فارابی به تبعیت از فلسفه‌نظری او شکل گرفته است. لیکن این تنها یک نسبت ساده نیست و فلسفه‌نظری که در فلسفه‌سیاسی فارابی تولید شده است استلزاماتی را به همراه داشته که تاثیر زیادی را بر فلسفه سیاسی فارابی به جا گذاشته است. از جمله این استلزامات که به عنوان یکی از پایه‌ای‌ترین آن‌ها نیز می‌تواند باشد عدم نیاز به سنجش مجدد گزاره‌های مندرج در فلسفه سیاسی فارابی است. به این معنا، از آن‌جا که فارابی گزاره‌های فلسفه سیاسی خود را از فلسفه‌نظری منتقل کرده است، لذا مبنا و معیار سنجش گزاره‌های مذکور را نیز در فلسفه‌نظری قرار داده است. بنابراین در این انتقال فارابی دیگر نیازی به سنجش مجدد گزاره‌های منتقل شده از فلسفه‌نظری به فلسفه سیاسی ندیده است.

نسبت اخلاق و سیاست، یکی از مباحث عمده در فلسفه و اندیشه سیاسی بوده که به اشکال متفاوتی از جمله انطباق و تباین یا سازگاری و ناسازگاری، بیان شده است. در این راستا، هرگاه سخن از نسبت اخلاق و سیاست نزد سقراط به میان آمده، برخلاف وجود شواهدی مبنی بر عدم دخالت سقراط در امور دولتشهر و فقدان نظریه و فلسفه سیاسی، تلقی و دیدگاه رایج این بوده که سقراط نیز مانند دیگر فلاسفه کلاسیک (افلاطون و ارسطو)، در ذیل جستجوی زندگی سعادتمندانه، به جستجوی دولت، حاکم و شهروند خوب نیز پرداخته و سیاست را بر اخلاق بنا کرده است. در چالش با این دیدگاه - با استفاده از هرمنوتیک اسکینر (البته تعدیل شده) - تفسیر کلام سقراط در آپولوژی، دریافتی از شخصیت سقراط تاریخی به دست میدهد که بر اساس آن، سقراط تاریخی متمایز از سقراط افلاطونی و به گونه ای نامتعارف، دارای شخصیت سیال است که در هیچ مرکز و چارچوبی تثبیت نمیشود. آیرونی، النخوس ودیگر ویژگی های سقراط تاریخی نشان میدهد او چالشگر و منتقد است و لذا صرفا به نقد و رد ارزش های پولیس(دولتشهر) می پردازد بی آن که بدیلی برای آنها ارائه دهد. بنابراین گرچه سقراط تاریخی از خیر و فضیلت می گوید و به تعبیری اخلاق دارد، اما هیچ تعریفی به دست نمی دهد و تصلبی شکل نمی گیرد.

با ورود و ظهور مدرنیته در ایران روشنفکران و متفکران ایرانی واکنش های متفاوتی به آن نشان داده اند که باعث پیدایش جریانهای فلسفی و جنبش های اجتماعی متفاوتی در تاریخ معاصر ایران گردیده است در این میان بیشتر گرایش ها در جهت پذیرش تمامیت یا ضمنی تجدد و درجهت سازگاری و آشتی با ساخت فرهنگ بومی و سنتی و اسلامی ایران نظریه پردازی کرده اند . با ظهور احمد فردید جریان فکری دیگری به صورت اصولی با مهمترین و بنیادی ترین مبانی فلسفی مدرنیته ضدیت و مخالفت نشان می دهد جریان فکری وابسته به او به استفاده از مفاهیم بر ساخته غربزدگی و تقابل شرق و غرب به طرد و رد و نفی اصلی ترین مفاهیم و مبانی تجدد می پردازد در منظر فکری فردید منابع و مراجع ناهمگونی مانند عرفان نظری ابن عربی ، تفکرات مارتین هایدگر ، فلسفه تاریخ هگل و سنت اسلامی با هم پیوند و ارتباط برقرار می کنند تا حکمت تاریخ و حوالت تاریخی اندیشه او شکل بگیرد. هسته مرکزی و مهمترین اندیشه فردید حکمت تاریخی است که سایر نظرات او از آن ریشه و منشاء می گیرد . حکمت تاریخ شناخت ادوار تاریخی بر مبنای تجلی اسماء الهی است آنچه هر دوره تاریخی را تعیین می بخشد حوالت تاریخی یا حکم اسمی است که بر آن دوره حکومت دارد مفروضات حکمت تاریخ فردید متضمن نتایج سیاسی و اجتماعی در اندیشه ایران معاصر بوده که تاکنون در این زمینه پژوهش اندکی صورت گرفته آنچه در این تحقیق مورد بررسی قرار خواهد گرفت مهمترین تضمن سیاسی در حکمت تاریخ فردید و نسبت سنجی آن با کنش سیاسی می باشد. رویکرد حاکم بر این پژوهش تحلیل گفتار با استفاده از الگوی هرمنوتیک ترکیبی و در چار چوب رهیافت تفسیری خواهد بود.

رساله حاضر در جستجوی دلالت های سیاسی آرای سید حسین نصر است. پرسش اصلی پژوهش این است که تضمنات سیاسی اندیشه سبد حسین نصر چیست؟ ضرورت و اهمیت پرداختن به چنین پرسشی از آن روست که گفتمان سنتگرایانه در کنار دو گفتمان بنیاد گرایانه و متجدد از اسلام متفکران و ناقدان چشمگیری دارد و واقعا این مساله جدی مطرح است که تجلی سیاسی دیدگاه سنتگرایانه از اسلام حداقل در ساحت هنجاری چه می تواند باشد. برای یافتن پاسخ به پرسش فوق در فرضیه زیر را به آزمون گذاشته ایم: 1-اندیشه سید حسین نصر متضمن نفی مرجعیت فرد مدرن و جایگزینی آن با انسان سنتی است. انسان سنتی مورد نظر نصر عبد خلیفه خدا بوده و فقط در پناه معنویت تعالی و کمال می یابد. 2-آرای سید حسین نصر از یکسو متضمن انکار مشروعیت نظام ها و رژیم های سیاسی مدرن بوده و از سوی دیگر موید حقانیت رژیم سنتی و مشروعیت نظام سیاسی مبتنی بر ولایت حکیم می باشد. فرضیه رقیب پژوهش بر امکان پذیری مرجعیت فرد مدرن در آرای نصر دلالت دارد. این فرضیه به خاطر توجه و تمرکز نصر بر سلوک و استکمال شخصی و و حدت متعالی ادیان امکان تایید پذیری دارد و کاملا به عکس فرضیات اصلی پژوهش بر سازگاری بین گفتمان سنتی از اسلام و اصالت فرد در رهیافت لیبرال دموکراسی متمرکز است. به منظور آزمون فرضیات فوق پس از تبیین شئون ساحات و ارتباطات انسان در نگاه نصر به مقایسه استعدادها و حدود دانایی و توانایی انسان سنتی با فرد مدرن پرداخته و با جستجوی تضمین سیاسی فرد در آرای نصر بدین نتیجه دست یافتیم که: 1-انسان سنتی بر خلاف فرد مدرن در جستجوی کمال و وحدت وجود است تا اتونومی. 2-انسان سنتی موجودی صرفا زمینی نیست حجم مسولیت های او بسیار بیشتر از تمتع ها و آزادی های او در دنیاست. 3-انسان سنتی سوژه قانونگذار نیست. لوح قانون الاهی در قالب کتب و سخن مقدس منشور عمل انسان است. تنها لازمه فهم این لوح الاهی تهذیب و تبدل درونی است نه تقلا و وقادی صرفا ذهنی.