جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در چارچوب رئالیسم فلسفی اسلامی و بر اساس نظریه اعتباریات علامه طباطبایی، اعتبار «ریاست» و اعتبار «استخدام» دو عنوان از اعتبارات عقلایی هستند. از لوازم این دو اعتبار، آن است که هر اقتداری، امور متعارض با هویت وجودی خود را در دایره‌ی قدرت خویش نفی می‌کند. منطق جهاد ابتدایی در رئالیسم اسلامی بر پایه این اصل استوار است. بر این اساس اقتدار اسلامی، در دایره قدرت خویش، بقای امور متعارض با هویت توحیدی خود، یعنی شرک و کفر را نفی می‌کند.

تاریخ دو هزار ساله‌ی مسیحیت نشان می‌دهد که اربابان کلیسا از ابتدا نقش فعال و مستمری در سیاست‌های جهانی برای خویش تعریف کرده‌اند. این نقش از دوران زمام‌داری کنستانتین تا به قدرت رسیدن فاشیزم در ایتالیا و تا عرصه‌ی پر تنازع چند دهه‌ی اخیر بین‌المللی قابل پی‌گیری است، زیرا اگرچه نفوذ مذهبی اربابان کلیسا در سیاست دارای فراز و نشیب‌هایی بوده اما هیچ‌گاه این نفوذ تا به امروز از بین نرفته است. کلیسای کاتولیک یکی از کلیساهای مسیحیت است که عقاید، حیات و سلسله مراتب خود را مدیون افکار و تلاش‌های سن پائولو پولس می‌داند. پولس کسی بود که پس از پیوستن به جمع پیروان مسیح، برای اولین‌بار ادعا کرد که عیسی فرزند خداست. شهر واتیکان پس از خاتمه‌ی مساله‌ی روم و در نتیجه‌ی مذاکرات میان کاردینال و موسولینی به کشوری مستقل و مرکز کاتولیک تبدیل شد. فرمان‌روای مطلق واتیکان، شخص پاپ است و این شهر از لحاظ سیاسی به ایالات پاپی قدیم شبیه است. شناخت ساختار، کارکرد و عوامل اجرایی کلیسای جهانی کاتولیک یا همان شهر واتیکان همواره توجه اندیشمندان مسلمان را به خود جلب کرده است. نگارنده نیز در کتاب حاضر پس از بررسی تاریخ مسیحیت و به قدرت رسیدن پاپ‌ها، به موضوع کلیسای کاتولیک در واتیکان پرداخته و بخش‌های مختلف آن از جمله قوای اجرایی و سیستم قضایی آن را معرفی کرده و اوضاع اقتصادی و مالی، آموزشی و فرهنگی، اجتماعی، و سیاسی آن را تشریح نموده است.

مفهوم دولت مدرن، مورد توجه گرایش‌های مختلف علمی قرار گرفته است و هرکدام بنابر نوع علائق و مبانی فرانظری خود، مدلی از کاوش تحلیلی در این قلمرو ارائه داده‌اند. پرسش اصلی آن است که مناسب‌ترین ابزارهای تحلیلی برای بررسی موضوعی مانند دولت مدرن کدام است؟ این مقاله با بررسی روش‌های مطالعاتی در قلمرو حاضر این ایده را دنبال می‌کند که شناخت عمیق از نهاد یادشده که از یک‌سو پاسخ مدیریتی به پیچیدگی‌های عصر مدرن بوده و از سوی دیگر درگیر با ابعاد خارجی و داخلی است، نیازمند توجه به درآمیختگی هم‌زمان سطوح مختلف تحلیل گرایش‌های متفاوت علمی، مطالعه عناصر و مؤلفه‌های انگاره‌ای افزون بر مؤلفه‌های مادی، شناخت روندهای تاریخی موضوعات و پدیده‌های اجتماعی، توجه به ساختارهای اجتماعی معرفت و در نهایت چگونگی برساختگی موضوعات در تحلیل پیچیدگی‌های مفهومی است. در این راستا این مقاله تلاش می‌کند تا رویکردهای مطالعاتی را بر اساس دو رویکرد مادی‌گرا و انگاره‌گرا سازماندهی کند و نشان دهد که به‌رغم لزوم توجه به تعارض‌های فرانظری این دو جریان، به‌کارگیری ظرفیت روش‌های مطالعاتی گوناگون و پرهیز از تصلب روش‌شناسانه برای مطالعه نهاد دولت اجتناب ناپذیر است

محدودیتهای مطالعاتی در حوزه روابط بین‌الملل، برخی از اندیشمندان این قلمرو را به سوال پیرامون ماهیت علمی نظریه­پردازی در این حوزه واداشته و این پرسش را فرارو نهاده است که معیار نظریه علمی روابط بین‌الملل چیست؟ و علمی بودن آن به چه معنا ممکن است؟ ایده اصلی این نوشتار بر این است که میزان در علمی بودن نظریه‌‌پردازی روابط بین‌الملل، توفیق نظریه‌ها در طراحی و ابداع نظام‌واره‌های انگاره‌ای و ترسیم مکانیسم‌هایی است که بتواند به سوالات اصلی این حوزه پاسخ دهد، وقایع این عرصه را تبیین کند و از سازگاری و انسجام درونی برخوردار باشد. آنچه این توانمندی تبیینی را می‌سازد، ابداع مفاهیم و انگاره‌هایی است که فهم­پذیری روابط پدیده‌ها را به ارمغان می‌آورد و فهم‌پذیری نیز رکن اصلی تبیین است. هدف این نوشتار آن است که نشان دهد عدم توافق بر معیارهای روش‌شناسانه، مانع از جستجوی معیارهای مورد اتفاق پیرامون نظریه‌پردازی و به تبع آن امکان سنجی این مقوله نیست؛ زیرا اگر چنین اتفاق نظری هر چند بصورت نانوشته وجود نداشت، امکان گفتگوی علمی پدیدار نمی‌شد. این نوشتار با نقد نگاه دستوری به شاخصه‌های علمی نظریه و با تاکید بر اهمیت مباحث هستی شناسانه، نشان می‌دهد که معیار نظریه‌پردازی و ورود به عرصه رقابت نظریه‌ها، میزان توفیق نظریات در پاسخ به سوالات مطرح در این عرصه است. این نوشتار در پایان شاخصه‌هایی را بعنوان معیار نظریه‌پردازی علمی در حوزه روابط بین الملل سامان داده است.

رساله حاضر به بررسی این سوال می‌پردازد که چگونه می‌توان برمبنای منابع معتبر، و روش علمی مورد قبول اندیشمندان دینی، به نظریه‌ای منسجم در حوزه روابط‌بین‌الملل دست یافت بگونه‌ای که انتظارات جامعه علمی این قلمرو را نیز پاسخگو باشد؟ روش این پژوهش جهت ارزیابی امکان نظریه پردازی در قلمرو تحلیل نظری و بر مبنای رویکرد تحلیلی ـ منطقی بوده و بر پایه قیاس مبتنی بر برهان است، و در بررسی آموزه‌های اسلامی، از روش سمانتیکی و معنائی، و از «نظریه دلالت تصدیقی» بهره می‌گیرد. این پژوهش با واکاوی بنیانها و مولفه‌های تاثیرگذار نسبت به فهم از تئوری و فرایند تئوری پردازی، پیدایش رویکردهای متعارض در حوزه تئوری پردازی روابط بین‌الملل را تابعی از سه مولفه اساسی یعنی سیر تحولات در مباحث فلسفه علم، نوع نگرش به ماهیت علم در مباحث فلسفه علوم اجتماعی، و در نهایت محدودیتهای عینی و چالشهای فراروی ساختار علمی و اجتماعی دانش روابط‌ بین‌الملل دانست. بر این اساس تلاش نمود تا معیارها و ضوابط نظریه‌پردازی در این قلمرو را، در امور محتوائی و مفاهیم و ملاکهائی تعریف نماید که طبق رویه عملی اندیشمندان این حوزه، پاسخ به آنها راه را برای پرتو افکنی جهت کشف مناسبات این حوزه باز می‌نماید. بر این اساس شاخصه پرتو افکنی تئوری روابط بین‌الملل را در سه قلمرو چیستی بازیگران، منطق کنش، و علل تاثیرگذار بر پیدایش و مدیریت منازعه تعریف نمود. این نوشتار با ارائه «رویکرد معناگرائی اجتماعی» ظرفیت نظام معرفت اسلامی در تئوری پردازی اجتماعی را ترسیم نموده و با بهره‌گیری از شاخصه های فوق تلاش نمود تا کاربست این رویکرد در قلمرو روابط بین الملل را به تصویر کشد. بر این اساس «معناگرائی اجتماعی» بازگشت به اخذ رویه و متدی می‌کند که قائل است تبیین و فهم پدیده‌های اجتماعی، از جمله پدیده‌های روابط بین‌الملل، اعم از شناخت بازیگران،‌ منطق کنش، و علل منازعه و همکاری می‌بایست بر اساس حقائق کل عالم هستی اعم از عالم مادی و فرامادی، و همچنین بر مبنای دامنه هستی‌شناسانه غایتی که کنشگران برگزیده‌اند، صورت گیرد. این رویکرد، با کاربرد سه اصل تبیین غائی، نفی خودبسندگی طبیعت، و قانونمندی، و با ارائه مدل تحلیلی نسبت به چگونگی برساخت اهداف و منافع ملی و منطق محاسبه در دو نظام فکری مادی‌گرا و معناگرا، ما را به دستیابی مناسب‌تر از اهداف تئوری پردازی در فهم علل منازعه و همکاری رهنمون ساخته و در قلمرو رقابت، رویاروی رویکرد مادی‌گرائی و انگاره گرائی قرار گرفته و ظرفیت شکل گیری مناظره پنجم دراین حوزه را به تصویر می‌کشد.

تمایز تمدن‌ها از اجتماعات ملی مبتنی بر دولت مدرن این پرسش را فرارو می‌نهد که کدامین مؤلفه اجتماع تمدنی را از اجتماع مبتنی بر عقلانیت سرزمینی و شکل‌یافته بر اساس دولت مدرن متمایز می‌سازد؟ ویژگی تمایزبخشی که فراگیری تمدنی را برای تمدن‌ها در پی دارد و نبود آن، دولت‌های مدرن را از این موهبت بازمی‌ستاند، کدام است؟ و فراتر آنکه پیامدهای اجتماعی این ویژگی چیست؟ این نوشتار می‌کوشد با واکاوی پیوستگی دولت مدرن به قلمرو سرزمینی و مرزهای جغرافیایی و گسست اجتماع تمدنی از این مؤلفه، پیامدهای این پیوست و گسست را در شکل‌یابی چند مقوله مهم اجتماعی، یعنی ایده اجتماع، هویت اجتماعی، تعیین مرزهای خودی و غیرخودی و منطق محاسبات رفتاری دولت‌ها بررسی کند و تأثیر آن را بر قدرت فراگیری عقلانیت تمدنی، شکل‌بخشی به الگوها و ساختارهای عینی مدیریت اجتماعی به‌رغم امکان مدل‌ها و سبک‌های متفاوت ترسیم نماید.

بررسی روابط بین الملل نشان می دهد که دو عرصه از آن (چالش تئوری های موجود در تحلیل واقعیات بین المللی و کاستی هائی آن به لحاظ نظری) همچنان معرکه آراء اندیشمندان این حوزه است، در حالی که کاوش های موثری با تاکید دین و به ویژه اسلام، برای رفع چالش ها و دفع کاستی های آن صورت نگرفته است بنابراین، طرح نظریه اسلامی روابط بین الملل این سوال را فرارو می نهد که نقصان های عینی و ناتوانی های تحلیلی تئوری پردازی در حوزه روابط بین الملل چیست؟(سوال) نگارنده بر این گمان است: نظریه اسلامی از توان ترمیم خلاء معرفتی موجود، برخوردار است. (فرضیه) علی رغم موفقیت انگاره گرایی در نقد مادیت حاکم بر تئورهای بین الملل، خود دچار مادی گرای رقیق شده و از این رو، معرفی و رویکرد به ظرفیت نظام معرفتی اسلام در عرصه بین الملل اجتناب ناپذیر است. (هدف) این نوشتار با تشریح چالش های نشات یافته از جداسازی دین در این حوزه دانشی، به بیان کاوش های صورت گرفته جهت پر نمودن این خلاء معرفتی پرداخته و با نقدانگاره گرایی به عنوان آخرین تلاش در مناظره جاری روابط بین الملل، بر ضرورت روی آوری به اسلام تاکید می کند. (روش) ارتقاء توان تحلیلی تئورهای روابط بین المللی و خروج آن ها از بن بست موجود تنها با کاربست دین میسر است. (یافته)