جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

آیا شهادت مطلوب امام حسین (ع) در نهضت او بوده است، یعنی آن حضرت به دنبال شهادت بوده است؟ برخی اندیشه‌وران بر آن رفته‌اند که آن حضرت شهادت را به مثابه روش و وسیله‌ای برای هدف خود اختیار کرده است. ایشان مدعی شده است که این دیدگاه نظریه جدید و بدیعی است. این نوشتار نشان می‌دهد که این سخن بدیع و جدید نیست و افراد متعددی آن را بیان کرده و همه شهادت را به‌منزلۀ هدف میانی آن حضرت شمرده‌اند. همچنین اصل این سخن که آن حضرت در پی شهادت بوده است معقول و مشروع نیست و نمی‌توان از آن دفاع کرد. ادله متعددی بر ضد این نظریه وجود دارد. همچنین شواهد تاریخی متعددی این نظریه را رد می‌کنند. علاوه بر این، این نظریه با بسیاری از سخنان و اقدامات آن حضرت سازگاری ندارد. پس این نظریه که شهادت، مطلوب امام حسین بوده و برای رسیدن به آن خروج کرده، هرگز قابل پذیرش و دفاع نیست.

در قرن حاضر به دنبال پیدایش بحران محیط زیست، کسانی در غرب انگشت اتهام را به سوی متون مقدس یهودی–مسیحی و نیز تعالیم ادیان ابراهیمی نشانه رفته‌اند. آنان می‌گویند این متون و تعالیم مندرج در آن‌ها زمینه‌ساز این دیدگاه در انسان غربی شده که او خود را مالک بی‌ چون و چرای طبیعت می‌داند و به خود اجازه می‌دهد که هر گونه و به هر اندازه که بخواهد از طبیعت استفاده کند. بسیاری از مواردی که آنان درباره متون مقدس یهودی–مسیحی مطرح کرده‌اند، می-تواند درباره قرآن و متون اسلامی نیز مطرح شود. این نوشتار در پی آن است که پس از بیان اشکالات وارد شده و پاسخ‌هایی که در غرب به آن‌ها داده شده، این مسأله را درباره قرآن و روایات اسلامی بررسی کند. فرضیه نوشتار حاضر این است که عمده اشکالات وارد شده درباره متون یهودی–مسیحی وارد نیست و درباره متون اسلامی نیز این شبهات نه تنها هرگز وارد نیست، بلکه در این متون تکالیف اخلاقی متعددی درباره محیط زیست آمده که می‌تواند بحران را برطرف کند.

در قرآن مجید، ایمان کلید رستگاری و کفر عامل شقاوت انسان است. اما آیا ایمان و کفر در قرآن مجید یک معنا و یک مرحله دارد؟ از آیاتی از قرآن مجید برمی‌آید که خداوند به کسانی که ایمان آورده‌اند دستور می‌دهد که به خدا و پیامبر و کتاب ایمان آورند؛ آیا دستور به ایمان به فرد مؤمن تحصیلِ حاصل نیست؟ مفسران برای حل این مشکل بیان‌های مختلف و متفاوتی ارائه کرده‌اند. اما سخن این نوشتار این است که ایمان دو مرحله دارد، یکی اصل حق‌پرستی که فطری است و دیگری تسلیم شدن در مقابل مصادیق حق. این آیات به این دو مرحله از ایمان اشاره دارند. همچنین مطابق قرآن مجید کفر نیز دو مرحله دارد، یکی اینکه باورهای کسی مطابق حق نباشد و دیگر اینکه با حق عناد داشته باشد. کفرِ دوم است که باعث هلاکت انسان می­شود، اما کفر اول ممکن است با ایمان فطری جمع شود. کلید نجات و رستگاری همان تسلیم بودن در مقابل حق، یعنی ایمان فطری است.

وضعیت ادیان موجود این گونه است که هیچ دینی به لحاظ تعداد پیرو در جهان اکثریت را ندارد؛ به این معنا که هر دینی را در نظر بگیریم، اکثریت انسان‌ها بیرون از آن دین هستند. از سوی دیگر این اکثریت با حق عناد ندارند و چه بسا بدون اینکه تقصیری داشته باشند احیاناً در دین‌داری خود به خطا رفته‌اند. حال سخن این است که راه رستگاری را چگونه تعریف کنیم که عدالت الاهی زیر سؤال نرود و همه انسان‌هایی که واقعاً در پی گردن‌نهادن به حق‌اند، به رستگاری برسند؟ مرحوم مطهری در این باره نظریه خاصی دارند که آن را «اسلام فطری» می‌خوانند. مطابق این نظریه هر انسانی که واقعاً پیرو حق است و در راه شناخت حق و نیز گردن‌نهادن به آن تقصیری نداشته باشد، اهل نجات و رستگاری است. اما پرسش این است که چه میزان از مصادیق حق برای همه انسان‌ها روشن و آشکار است که هیچ کس در گردن‌ننهادن به آن معذور نیست؟ مرحوم مطهری برای انسان فطریاتی قایل است که همه انسان‌ها را موظف به گردن‌نهادن به آنها می‌داند. بیان و بررسی نظریه «اسلام فطری» موضوع این نوشتار است.

شلایرماخر پس از عصر روشنگری و اشکالاتی که توسط هیوم و کانت به اصل متافیزیک وارد شد و اشکالاتی که توسط نقادان جدید کتاب مقدس به دین وحیانی وارد شد، تلاش کرد که قرائت و بیانی نو از اصل دین و دین مسیحی ارائه دهد که از این اشکالات در امان باشد. او عقاید و اعمال را خارج از دین می‌شمارد و می‌گوید گوهر دین «مواجهه با بیکرانه» است و این مواجهه در همه ادیان وجود دارد. از این رو کسانی او را تکثرگرا به حساب آورده‌اند. اما آیا شلایرماخر واقعا تکثرگرا است یا انحصارگرای معتدل؟ این مقاله به روش توصیفی-تحلیلی در پی اثبات این است که او یک‌ انحصارگرای معتدل است ونمی‌تواند از اشکالات انحصارگرایی بگریزد. شلایرماخر مسیحیت را از این جهت متفاوت با دیگر ادیان می‌داند که در آن مواجهه با بیکرانه بهتر و بالاتر از دیگر ادیان صورت می‌گیرد و رستگاری بهتر محقق می‌شود.سخن این نوشتار این است که شلایرماخر در هدف خود موفق نیست

این اثر در واقع چهار درس گفتار است که در آن خطوط اندیشه‏های پانن برگ یکی از الهی‏دانان برجسته پروتستان تحت عنوان الهیات نظام‏مند بیان شده است. وظیفه این الهیات این است که حقیقت انجیل و اعتقادات کلیسا را از اشکال ناپایدار زبان و اندیشه تمیز داده و آن حقایق را برای زمان خود تبیین کند. پانن برگ در ادامه آموزه خدا را به عنوان مثال مطرح کرده و چگونگی سازگاری و انسجام عناصر این آموزه را بیان می‏کند. نویسنده در فصل دوم به مشکلات خداشناسی مسیحی در عصر حاضر می‏پردازد. وی معتقد است عالم الهیات نباید بر نظام فلسفی خاص تکیه کند بلکه باید با گفتگو به تبیین حقیقت آموزه خدا بپردازد. آموزه خلقت و مسیح‏شناسی عنوان دو بحث بعدی کتاب است که با رویکرد نقد تاریخی بررسی شده‏اند.

سه دین یهودیت، مسیحیت و اسلام که به لحاظ جغرافیایی پیدایش و رشد و به دلیل آموزه های دینی پیوندهای عمیق و غیر قابل انکاری دارند، و نیز به دلیل پیروان پر شمارشان می توانند جاذبه های فراوانی برای این گونه مطالعه ها داشته باشند . نوشته حاضر نگاهی است به یکی از بحث انگیزترین و در عین حال فراگیر ترین و نمایان ترین آموزه های این سه دین، یعنی شریعت . این نوشته که به نام جایگاه شریعت در عهدین و قرآن ارایه می شود تلاش می کند تا جایگاه شریعت را در سه متن مقدس این ادیان بررسی کند، روشن است که در این نوشته مراد جوهره شریعت است و نه احکام تشریعی و نیز بستر بحث متون مقدس عهدین و قرآن است و نه نظر فلاسفه و متکلمان این سه دین اگر چه ممکن است برای تایید بعضی از مطالب از نظر مفسران نیز بهره بجوییم

آیا همه اجزاء دین به یک‌میزان از اهمیت برخوردارند یا اینکه برخی مهم‌تر و برخی کم‌اهمیت‌تر هستند؟ برخی گفته‌اند دین مغز و پوستی دارد یا به تعبیر دیگر، صدف و گوهری دارد؛ ولی تعبیر مغز و پوست و گوهر و صدف برای تعالیم دین شایسته نیست؛ چراکه پوست و گوهر و صدف ارزش واقعی ندارند. گاهی نیز تعبیر ذاتی و عرضی در دین به‌کار رفته است که دست‌کم، اگر مقصود از دین تعالیم آن‌هم باشد، دقیق نیست. در این نوشتار، سخن این است که دین جسم و جان یا بدن و روحی دارد که جان و روح اصل است و همه اجزاء دیگر و نیز میزان اهمیت آن‌ها را می‏بایست با این روح که در همه اجزاء سریان دارد، سنجید. ذاتی و عرضی بودن یا ثابت و متغیر بودن احکام به این روح بستگی دارند.

نوشتار حاضر، تفسیری کلامی از مسأله شر و وجود شرور متعدد در عالم و توجیهاتی در زمینه وجود آن‌ها را ارائه می‌دهد. نویسنده می‌کوشد با استفاده از ادله قرآنی، روایی و عقلی، رابطه بین وجود شر را با عدل خداوند بررسیده و بین آن‌ها جمع نماید. وی در دو فصل نظریات مختلف فلاسفه و متکلمین را همراه با دیدگاه خود مطرح می‌کند. در فصل اول مباحثی کلی در مقوله شر و تاریخچه آن در ادیان و ملل دیگر همچون: مصریان، هندوها، مجوسیان، یونانیان، ادیان کتابی(یهودیان، مسیحیان و مسلمانان) را می‌خوانیم. نگارنده در همین زمینه نظریات شخصیت‌هایی مانند اوریجین، آگوستین، توماس آکوینی و مارتین لوتر را در مسأله شر و توجیه فلسفی شرور در عالم، منعکس ساخته، معنای لغوی و اصطلاحی شر و عدل و اقسام هر یک از آن‌ها را بیان می‌کند. وی در فصل دوم آرای بسیاری از متفکرین، اعم از فلاسفه و متکلمان مسلمان در مقوله شرور و نوع وجود آن در عالم را شرح می‌دهد. او نخست دیدگاه‌های مبتنی بر عدمی بودن شرور را و ادله مربوط به این‌که شرور مطلقاً عدمی هستند و وجود خارجی ندارند، را با استفاده از برهان‌های منطقی و فلسفی باز می‌گوید. نگارنده در این زمینه از دلیل استقرا، استدلال قیاسی و برهان خلف در اثبات عدمی بودن شرور بهره می‌برد و دیدگاه‌های شهیدمرتضی مطهری را در این باره بازتاب می‌دهد. و در ادامه توجیهات فیلسوفانی همچون: ملاصدرا، ملاهادی سبزواری و علامه طباطبایی را در ماهیت شرور و عدمی بودن آن مطرح کرده، سپس احتمال‌های و پیشنهادهای مختلف درباره شرور، نسبت بین خیر و شر، کم بودن شر نسبت به امور خیر، عدم تفکیک بین خیر و شر، تحلیلی از نظام احسن و ضروری بودن وجود شرور در آن، ملازمه بین خیر و شر، ترک خیر مستلزم رسیدن شر کثیر، عدم ملازمه بین عالم مادی با وجود شرور در عالم، مبدأ خیر بودن شرور، موجب تعالی بودن شرور برای نفس انسان معلول جهل بودن شرور، لازمه اختیار انسانی بودن شرور و جبران آن در عالم آخرت را مطرح کرده و دیدگاه‌های مذکور را نقد و ارزیابی می‌کند.

دکتر سروش در مقاله «صراط‌های مستقیم» تلاش کرده است که از ده طریق تکثرگرایی دینی را اثبات کند. ایشان در گفت‌وگوها و مصاحبه‌هایی نیز به اشکالاتی که به این دیدگاه وارد شده، پاسخ داده است. این نوشتار در پی آن است که پس از بیان اجمالی راه‌های ده‌گانه جناب دکتر سروش، به بررسی آنها بپردازد. مدعای این مقاله این است که در این راه‌ها گاهی از مقدمات اثبات نشده یا مقدمات نادرست استفاده شده است، و گاهی استدلال، در عین استفاده از مقدمات درست، مدعا را اثبات نمی‌کند و یا اینکه به جای اثبات تکثرگرایی، انحصارگرایی را ابطال می‌کند. بنابراین هیچ‌یک از ادله ایشان نمی‌تواند تکثرگرایی را اثبات کند.