جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اين کتاب در ۳۷۴ صفحه، شامل مقدمه و ۲۰ فصل نگاشته شده است. نويسنده در مقدمه کتاب، به تعريف و توصيف واژه إلاهيات اجتماع پرداخته است و مي ­نويسد: داستان إلاهيات اجتماع / اجتماعي براي من همواره تداعي‌کننده داستان علم عُمران براي ابن خلدون، بنيانگذار دانش علم‌الاجتماع / جامعه‌شناسي بوده است. ابن خلدون در مقدّمه کتاب مقدّمه‌اش گفته که او مي‌ديده مباحث عُمران (اجتماع) از قبيل جمعيت، خانواده، باديه (روستا)، حضاره (شهر)، دولت، علوم و فنون به طور پراکنده و متفرّق در دانش‌هاي مختلف همچون تاريخ، کلام، فقه، فلسفه و اخلاق مطرح شده، در حالي که مي‌بايست به طور متمرکز و متّصل در يک رشته علمي مستقّل مورد مطالعه و تحقيق واقع شود. از اين رو، او همه اين مباحث را در دانشي جديد به نام علم عُمران / علم الاجتماع به صورت يکپارچه و مرتبط با هم ارائه داده است. اينجانب نيز پس از سال‌ها تحقيق و تدريس، در سال ۱۳۸۷ به توفيق الهي دريافتم که مباحث اجتماعي اسلام در دانش‌هاي حديث، تفسير، کلام، فقه، اخلاق و تاريخ، پخش و پراکنده بوده و نياز دارد تا همه آنها در ذيل يک رشته علمي واحد مستقّل به نام إلاهيات اجتماع يکپارچه و جمع گردد تا همه مسائل و مباحث اجتماعي اسلام به صورت يک منظومه و مجموعه معرفتي و علمي جداگانه و متمرکز مورد مطالعه و بررسي قرار گيرد. و اين چنين بود که از آن زمان إلاهيات اجتماعي در جامعه ما مطرح گرديد. دکتر تقي ­زاده داوري در خصوص تعريف إلاهيات اجتماع مي ­نويسد: إلاهيات اجتماع و يا إلاهيات اجتماعي به آن بخش از معرفت إلاهياتي اطلاق مي‌شود که به عرصه زندگي اجتماعي بشر و مسائل و عوارض و لوازم آن مي‌پردازد. به آن بخش از إلاهيات که به جاي پرداختن به خداوند متعال و اوصاف او، و به قيامت و محاسبه و جزا و پاداش خداوند، به امور مربوط به روابط اجتماعي بشر و نحوه تعاملاتي که انسان‌ها بايد با يکديگر در زندگي جمعي خود داشته باشند مي‌پردازد. پس موضوع إلاهيات اجتماعي عبارت از مسائل مربوط به حيات اجتماعي انسان بدان‌گونه که در متون ديني (درجه اول، شامل قرآن و احاديث، و درجه دوم شامل تفاسير و شروح آيات قرآني و احاديث اسلامي) مطرح شده، مي‌باشد. نگارنده کتاب در خصوص روش اين رشته علم نوپديد نگاشته است: روش إلاهيات اجتماع، همان روش رايج در معرفت إلاهيات است. ابتدا نقل و استناد به متن و نص ديني (اعمّ از قرآن و احاديث) و سپس بررسي آن متن از نظر صحّت و سقم (جرح و تعديل، توثيق و تنقيص) و در انتها، تفسير و توضيح و شرح منطوق و مضمون و لوازم روشن و پنهان آن متن مي‌باشد. محقّق اين رشته تلاش مي‌کند تا پس از فراغت از بررسي اعتبار و صحّت سندي متون اجتماعي مورد نظر، دلالت‌هاي صريح و ضمني آن متون بر مسئله مورد نظر خود را برجسته سازد و نظر خود را با آن متن، تأييد کند. مسائل و مباحث اين شاخه علمي، گسترده و دربرگيرنده همه مباحث اجتماعي‌اي است که در متون ديني ذکر شده است، از آموزه‌هاي اعتقادي نظير رسالت اجتماعي نبوت و امامت و عدالت اجتماعي گرفته تا تشريعيّات و احکام و آئين‌هاي جمعي از قبيل عبادات (نماز و روزه و حج و زکات و خمس و امر به معروف و نهي از منکر) و معاملات (نکاح و طلاق و تجارت و داد و ستد و مرافعات و فصل خصومات و …). به بيان ديگر، اين شاخه، مهم‌ترين و عام‌ترين مسايل زندگي اجتماعي بشر از قبيل همسرگزيني و تشکيل خانواده؛ سواد و تحصيل و تعليم و تعلّم و دانش‌هاي مفيد؛ کسب و کار و تجارت و بازرگاني و سودجويي؛ سياست و قدرت و حکومت و شيوه‌هاي مقبول و مشروع و روش‌هاي نامقبول و نامشروع سلطه و حکمراني؛ شيوه‌هاي درست قضاوت و فصل خصومت و هنجارهاي جنگ و صلح و مسالمت‌جويي و مدافعت از قوم و طايفه و سرزمين؛ آئين‌هاي عبادي ديني، جشن‌ها و سوگواري‌هاي مذهبي؛ تا رعايت حال محيط زيست اعمّ از جمادات، نباتات و حيوانات را، آن‌چنان‌که در متون ديني ذکر شده، مورد مطالعه و تحقيق قرارمي‌دهد. دکتر تقي­ زاده داوري در ادامه مي ­نويسد: إلاهيات اجتماع در کنار فلسفه اجتماع (فلسفه مدني) و علم‌الاجتماع (جامعه‌شناسي)، سه معرفتي را شکل مي‌دهند که بر مطالعه و پژوهش بر عرصه حيات اجتماعي بشر متمرکزند، امّا اولي با استناد به متون ديني (کتاب خدا و احاديث رسول خدا و امامان از اهل‌بيت او) و تفسير و شرح آن متون؛ و دومي با تحليل و استدلال عقلي بر مباحث اجتماعي مورد مطالعه خود، و سومي با مشاهده و معاينه و نمونه‌گيري و آمارگيري و حدس و تخمين بر اطلاعات گردآوري شده از عرصه‌هاي مختلف و متفاوت زندگي اجتماعي انسان بحث مي‌کنند. در عين حال دانش‌هاي ديگري نيز همچون تاريخ اجتماعي، ادبيات اجتماعي (شعر و نثر) و هنر اجتماعي (فيلم و موسيقي و نقاشي و …) نيز به عرصه‌هاي گوناگون زندگي جمعي ما، از عشق و محبت، نفرت و خشم؛ و فقر و غنا و تبعيض و عدالت و بي‌عدالتي و استضعاف و استکبار و استثمار و برده‌داري و امثال آن مي‌پردازند که بسيار آموزنده و سازنده‌اند و به معرفت اجتماعي ما، غنا و عمق بيشتري مي‌بخشند.

مقاله حاضر به یکی از مسایل إلاهیات اجتماعی با عنوان تمثیل های جامعه شناسانه پرداخته است. إلاهیات اجتماعی به رشته ای اطلاق می شود که تلاش می کند تا نقطه نظرات و دیدگاه های رهبران دینی (خداوند، پیامبران و امامان) در زمینه حیات اجتماعی انسان و مسایل و لوازم و عوارض ذاتی و عرضی مرتبط با آن را از طریق پژوهش در متون دینی روشن سازد. این قبیل پژوهش ها به غایت ضروری و با اهمیّت اند زیرا دیدگاه رهبران دینی برای بهبود زندگی جمعی مان را به ما می آموزند و تکمله ای بر پژوهش های فلسفی (فلسفه اجتماع) و پژوهش های تجربی (جامعه شناسی) محسوب می شوند. این پژوهش ها در عین حال می توانند، گامی در مسیر دستیابی به نظریه اجتماعی اسلامی در نظر گرفته شوند. تحقیق در مسئله تمثیل های جامعه شناختی در متون دینی کاری نو و بی سابقه است. در این تحقیق، سه دسته از تمثیل ها در قالب تمثیل های اندام واره ای، تمثیل های مکانیکی و تمثیل های میدانی، استخراج و شرح داده شده اند. اگرچه این تمثیل ها، در متون اسلامی متعدّدی موجود بوده اند، ولی هیچگاه با رویکردی جمعی و جامعه شناسانه مورد بررسی قرار نگرفته اند. نوآوری مقاله حاضر نیز در همین نگرش جامعه شناسانه به این متون و شرح و توضیح آنها می باشد. این تحقیق و نظایر آن، پای متون اجتماعی اسلام را به زندگی روزمرّه جمعی ما باز کرده و زمینه بهره گیری از آنها در بهبود اوضاع و شرایط مختلف اجتماعی را فراهم می آورند. تعدّد و تکثّر تمثیل های جامعه شناختی در متون دینی در عین حال حاوی این نکته است که حیات اجتماعی انسان دارای واقعیتی کاملاً غامض، مبهم، و پیچیده است که تنها از طریق تشبیه و تمثیل و استعاره می توان از موجودیت آن پرده برداشت.

سنّت‌گرایی مکتبی است، که در اواخر قرن گذشته و در واکنش به مدرنیته پا به عرصه‌ی وجود نهاده و با نگاهی دیندارانه، مدرنیته و مبانی آن را مورد انتقاد قرار می‌دهد و تنها راه رهایی بشر از معضلات و مشکلات دنیای متجدد را بازگشت به سنّت می‌داند. البته سنّت در سنّت‌گرایی، نه به معنای رسوم و عادات و منسوخ یا احیاناً خرافی بلکه مقصود، سنّت الهی و ازلی و ابدی است، که در تمامی مراتب وجود ساری و جاری است و تبلور، کاربرد و تجلّیات خاص خود را در چارچوب هر تمدن داراست. اهمیت این گفتمان، امروزه تا به بدان حد است، که در بسیاری از تحقیقات و پژوهش‌های عرصه‌ی علوم انسانی از جمله سیاست، اقتصاد و زندگی اجتماعی، رویکردها و دیدگاه‌های آن مورد توجه و استناد قرار می‌گیرد. دکتر سید حسین نصر یکی از نمایندگان برجسته‌ی این گفتمان و تقریباً دنباله‌روی پایه‌گذاران آن می‌باشد. ایشان با تألیفات، مقالات و سخنرانی‌های متعدد، نقش مهمی در بسط و گسترش تفکر سنّت‌گرایی ایفاء کرده و همچنین در معرفی سنّت، تفکر و مکتب اسلام (و شیعه) به جهان غرب نقش بسزائی داشته و در مقابل هجمه‌ها، حملات و اتهامات جهان غرب و متجدد به اسلام دفاع سرسختانه داشته، بطوریکه از نظر بسیاری، ایشان در خط مقدم دفاع از اسلام در دنیای غرب قرار دارد. این پژوهش در نظر دارد، ضمن معرفی دکتر نصر و آثارشان، با اشاره به معنا و کارائی سنّت و علم قدسیِ مد نظر دکتر نصر، به آراء و نظرات ایشان در خصوص پدیده‌های اجتماعی و همچنین راهکارهای‌شان برای درمان معضلات و بحران‌های اجتماعی و جبران آسیب‌های ناشی از آن بپردازد. در این راستا بعد از فصل ابتدائی که به کلیات کار شامل؛ مقدمه، ضرورت تحقیق، پیشینه تحقیق و ... مربوط است، در فصل دوم به زندگی نامه و معرفی آثار ایشان می پردازد و در فصل سوم دیدگاه‌های ایشان در خصوص سنّت و مدرنیته و همچنین علم قدسی مورد بررسی قرار گرفته و در فصل چهارم به نظرات و آراء ایشان در مورد جامعه و نهاد‌های اجتماعی پرداخته و در نهایت در فصل پنجم به نتیجه‌گیری و تا حدودی به بررسی و نقد آراء ایشان بپردازد.

مقاله حاضر به بررسی آراء علامه محمدحسین طباطبائی (1281ـ1360 هـ . ش) در زمینه نحوه هستی جامعه می‌پردازد. نگارنده بر این نظر است که آراء ایشان در این زمینه، متضّاد، متنافی و غیرقابل جمع است. در حالی که ایشان در آثار فلسفی محض خود همچون اصول فلسفه و روش رئالیسم بر اعتباری بودن اجتماع تصریح می‌کنند، در آثار تفسیری ـ فلسفی (theosophic) خود بر عینی و واقعی و حقیقی بودن جامعه تأکید دارند. روشن است که این دو دیدگاه، کاملاً منافی و ناسازگار با یکدیگر است. مقاله حاضر به بررسی آراء علامه محمدحسین طباطبائی (1281ـ1360 هـ . ش) در زمینه نحوه هستی جامعه می‌پردازد. نگارنده بر این نظر است که آراء ایشان در این زمینه، متضّاد، متنافی و غیرقابل جمع است. در حالی که ایشان در آثار فلسفی محض خود همچون اصول فلسفه و روش رئالیسم بر اعتباری بودن اجتماع تصریح می‌کنند، در آثار تفسیری ـ فلسفی (theosophic) خود بر عینی و واقعی و حقیقی بودن جامعه تأکید دارند. روشن است که این دو دیدگاه، کاملاً منافی و ناسازگار با یکدیگر است.

در روایات اسلامی سخن از بلوغ جامعه بشری در عصر ظهور است. تحلیل نظریه‌های چگونگی تحقق بلوغ، به روش توصیفی تحلیلی، هدف اصلی نوشتار است که به شیوه تحلیل کیفی به دو روش عقلی منطقی و نقلی وحیانی به منظور تحلیل و جمع‌بندی یافته‌ها انجام می‌شود و در صدد اثبات فرضیه عادی بودن بلوغ جامعه در عصر ظهور است. دو دیدگاه اعجازگونه و عادی بودن درباره کیفیت تحقق بلوغ مطرح شده است. نظریه اعجاز به دلیل پیامدهای نادرست از جمله انفعال و عدم مسئولیت‌پذیری در برابر حوادث آخرالزمان، جلوگیری از تحرک و پویایی جامعه و ... مردود است. شریعت‌گرایان سنتی و تجددگرایان مسلمان دو گروه از اندیشمندان هستند که به این نظریه تمایل دارند. نظریه تکامل که دیدگاه تمدن‌گرایان اسلامی است، علاوه بر پیامدهای مناسب در تفسیر انتظار موعود از جمله الگوپذیری، تشکیل حکومت دینی در عصر غیبت، ایجاد تمدن اسلامی، و... روایات زمینه‌ساز و الگو قرار دادن جامعه موعود را به خوبی تبیین می‌نماید. امتیاز جامعه عصر ظهور به دلیل بلوغ تاریخی مردم آن عصر و یاس از نجات توسط مکاتب و عقول بشری بدون استعانت از منجی آسمانی و شکایت از وضع موجود، از مهم‌ترین یافته‌های این مقاله به حساب می‌آید.

در حیات انسانی، فرهنگ از اساس‌ترین نهادهایی است که هویت و موجودیت یک جامعه را شکل داده و نقش عمده‌ای در سعادت وتکامل جوامع دارد. رفتارهای فرهنگی یک جامعه مبتنی برباورها و تفکرات حاکم بر آن جامعه می باشند. لذا اگرجامعه‌ای بتواند اصول ومبانی خود را به گونه‌ای صحیح تبیین کرده و بر اساس آن الگوهای مناسب رفتاری و عملی ارائه نماید، زمینه‌ تکامل آن جامعه را فراهم نموده است. دیدگاه‌های متفاوتی در مورد فرهنگ و شاخص‌های آن در یک جامعه ایده‌آل داده شده است. ترسیم آرمان شهرها در طول تاریخ توسط اندیشمندان در راستای دستیابی به الگویی برای این جامعه بوده است. پژوهش حاضر درصدد تبیین این شاخصهها براساس آیات و روایات است تا با الگوسازی و ارائه آن زمینه تعالی و بالندگی جامعه اسلامی را فراهم سازد.شکوفایی وپویایی فرهنگ از یکسو، مواجهه فرهنگها در عرصه جهانی و حذف خرده فرهنگ‌ها از سوی دیگر، تحولات فرهنگی را امری اجتناب ناپذیر نموده است .لذا هر اندازه که فرهنگ یک جامعه به اصول ثابت، معقول و انسانی متکی باشد، از شایستگی و پایداری بیشتری برخوردار است. بر این اساس پایدارترین فرهنگ‌ها برآمده از بطن دین و باورهای دینی است. آموزه‌های دین اسلام و توانمندی های فرهنگ اسلامی به موجب حضور جوهره اصلی دین، خصوصیت جهانشمولی و همسو بودن با فطرت انسانی از قوت بالایی برخوردار بوده و به عنوان کامل‌ترین دین پاسخگوی همه نیازها وابعاد وجودی انسان است.از این رو شاخصههای فرهنگی در جامعه اسلامی بر اساس منابع فرهنگی چون قرآن وروایات تعیین شده و به عنوان دستورالعمل های دین هویت فردی واجتماعی جامعه مسلمین را شکل می‌دهد. علم‌گرایی، آرمان‌خواهی، حفظ استقلال، امر به معروف ونهی از منکر، نظم وانضباط اجتماعی، تعاون، خانواده محوری وحجاب وعفت اجتماعی از مهمترین شاخصه‌های فرهنگ در جامعه اسلامی است که اگر چه شاخصه های مشترک با سایر فرهنگها دارد اما در مبنا ونوع نگرش واهداف با آنها متفاوت است.

واژه هایی از قرآن کریم دلالت بر جمع و جماعت دارند. واژه هایی نظیر امت، قریه، قوم، ناس و ... . دسته ای از اندیشمندان شیعی معاصر، این واژه ها را با معیارهای اقتصادی و مادی در ذیل دو واژه ی اصلی مستکبر و مستضعف قرار می دهند و به عبارتی عام ترین تقسیمات اجتماعی از دیدگاه قرآن را بر پایه ی مبانی اقتصادی تحلیل می نمایند. اما دسته ای دیگر از اندیشمندان شیعی معاصر، ملاک های معنوی را در تقسیم جامعه به گروه های مختلف موثر دانسته و معتقدند عام ترین تقسیمات اجتماعی در قرآن عبارتند از حق و باطل. بررسی و تحلیل دقیق واژه های اجتماعی قرآن، موید نظر گروه اخیر است.

کلام اجتماعی یک رشته از چند رشته ای است که در ذیل دانش الهیات اجتماعی قرار دارد آنچه در این رشته مورد مطالعه و بررسی قرار می گیرد موضوعاتی هستند که به زندگی اجتماعی افراد مربوط می شود و لفظ اجتماعی به این نکته اشاره دارد و ازآنجا که این مسائل با متون اجتماعی آیات قرآن کریم و احادیث اسلامی مطالعه می شوند؛ به آن کلام اجتماعی گفته می شود.

صحیفه سجادیه که متنی کهن از مجموعه متون دعایی بر جای ماند از امامان شیعی(ع) است افقهای مختلفی را به روی خوانندة آن می گشاید. یکی از این افقها این است که بدانیم در ارتباط با مردم چه اخلاقی بایسته است. - موضوعی که تصور برخی افراد آن است که دعا اساسا به این مضامین و چگونگی ارتباط با مردم نپرداخته وتنها دربارة ارتباط با خداوند بحث می کند برای این منظور در این پایان نامه ابتدا به تناسب بحث، به معرفی صحیفة سجادیه می پردازیم و بیان می کنیم که به دلیل شرایط خاص اجتماعی، سیاسی و اخلاقی دوران امام سجاد(ع) ایشان از زبان دعا استفاده کردند. سپس بیان می کنیم که سند ومتن صحیفة سجادیه از اعتبار کافی برخوردار است. همچنین در تبیین مضامین صحیفة سجادیه، آنها را در سه محور ارتباط با خداوند، ارتباط با خود و ارتباط با جامعه معرفی می کنیم. در ادامه با توجه به نظر برخی دانشمندان و استعمال اخلاق در روایات و ادعیه بیان می کنیم که مراد ما از اخلاق آن دسته از بایدها ونبایدهای غیر الزامی که اعم از صفات نفسانی و افعال هستند می باشد و به چنین اخلاقی اگر مربوط به روابط گروهی جمعی باشد اخلاق اجتماعی گفته می شود. پس از این مباحث مقدماتی به دسته بندی مسائل اخلاق اجتماعی در صحیفة سجادیه می پردازیم و در ارتباط با عموم مردم چند اصل اخلاقی نظیر عدل و انصاف، تواضع، چشم پوشی از خطای دیگران، دیگر دوستی وعدم تقدم رضای مخلوق بر خالق را ارائه می نماییم. سپس در بحث اخلاق اعضای خانواده با یکدیگر این موضوع را در سه محور والدین، فرزندان و زن و شوهر پی گیری می کنیم در ادامه دربارة اخلاق با برخی گروههای خاص نظیر دوستان، همسایگان، خویشاوندان، خردسالان، سالمندان و اخلاق متقابل مردم با حاکمان و نیازمندان، همسایگان، می پردازیم. با این مباحث واضح می گردد که از منظر صحیفه سجادیه تا چه اندازه به مبحث اخلاق اجتماعی اهمیت داده شده است.