جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

دغدغه اصلی، این مقاله آن است که آسیب‌های اخلاق اجتماعی ناظر به سورۀ بقره چه بوده و برای برون-رفت از آن‌ها چه راهکارهایی پیشنهاد شده است. در فرضیه بر این امر تاکید شده است که با رجوع به آیات سوره بقره، می‌توان در‌یافت که عمده‌ترین آسیب اخلاقی در جامعة اسلامی مدینه در فرایند شکل‌گیری ، عهدشکنی بوده که آسیب‌های اخلاقی متفاوتی دیگر مانند تعصب، لجاجت، فسادورزی، عدم اطاعت از رهبر، فسق و نفاق را در پی‌آورده است. لذا خدای متعال در روند نزول آیات، گام به گام و تدریجاً در پی شناسایی آن آسیبها برآمده و راهکارهایی مانند تذکر و یادآوری نعمتهای الهی، بردباری، برپایی نماز، انفاق و گسترش تقوا در جامعه اسلامی برای برون‌رفت از آنها را بیان کرده است. در این روند تلاش شده است تا زمینه‌های شکل‌گیری آسیب‌ها، شناسایی آنها و راههای برون‌رفت از آنها معرفی شود و در نهایت گامهای آغازین حرکت جامعة اسلامی به سمت جامعة مطلوب، فراهم گردد. یافته‌های تحقیق نشان از آن دارد که عهدشکنی می‌تواند به آسیب‌های اخلاقی متفاوتی در عرصة فردی، سیاسی و اجتماعی از جمله نفاق و تخلف از دستور رهبر جامعة اسلامی، منجر شود. این پژوهش باروش توصیفی-تحلیلی سامان یافته است.

این نوشته به بررسی فلسفۀ اخلاق سیاسی در اسلام به‌منزلۀ گرایشی بینارشته‌ای می‌‌پردازد و تلاش می‌‌کند تا به برخی از پرسش‌‌های اصلی آن پاسخ‌‌ گوید. هرچند اخلاق سیاسی در فرهنگ و تمدن اسلامی دارای سابقه‌‌ای دیرین است و روش و منابع آن ذیل دانش اخلاق تعریف شده است، کمتر به وجه بینارشته‌‌ای آن توجه شده و بیشتر دستورهای اخلاقی اسلام مرتبط با سیاست بررسی شده است. تلاش شده تا به پرسش‌‌های بنیادین اخلاق سیاسی مانند مفهوم، پیشینه، موضوع، روش، فایده، اهداف و نظام مسائل آن پاسخ داده شود و نسبت اخلاق سیاسی با دانش‌ها و گرایش‌های دیگر کاویده گردد. نوآوری نوشته نیز آن است که تلاش شده است تا وجوه بینارشته‌‌ای اخلاق سیاسی موردتوجه قرار گیرد. پاسخ‌‌ پرسش‌‌های مطرح‌شده حکایت از آن دارد که اخلاق سیاسی، امکان و ظرفیت بالایی برای رشد و تعالی و تبدیل‌شدن به دانشی مستقل در اندیشۀ سیاسی اسلامی را دارد. این مهم، با بهره از چارچوب فلسفه علم و نگره درجه دوم، با روش توصیفی‌تحلیلی به انجام رسیده است.

پرسش اصلی این نوشتار این است که اهداف و کارکردهای قدرت سیاسی مطلوب از منظر قرآن کریم چیست. در پاسخ به این سؤال، بر این امر تأکید شده است که قدرت، اعم از مطلوب یا نامطلوب، کارکردهایی چون ایجاد نظم و امنیت، حل و فصل اختلافات، ساماندهی امور جامعه و بازدارندگی دارد. قدرت مطلوب کارکردهای خاصی دارد که به واسطه آنها از قدرت فاسد تمییز می‌یابد و جدا میشود. این کارکردهای مطلوب را می‌توان در اموری چون آماده‌سازی بسترهای رشد جامعه و اصلاح امور آن ردیابی کرد. اهداف قدرت مطلوب شامل مواردی چون اقامه حدود الاهی، برپایی عدالت و هدایت انسان به جایگاه شایسته میشود. قدرت مطلوب در جهت سعادت و کمال انسانی حرکت میکند و فرایندی متفاوت از قدرت نامطلوب دارد.

این نوشته در پی آن است که به آسیب شناسی قدرت سیاسی از منظر قرآن کریم بپردازد. دین در نگاهی واقع‌بینانه قدرت را یکی از نعمت‌های الهی می‌داند، اما همانند دیگر نعمت‌ها همواره در معرض آسیب قرار دارد. شناسایی آسیب­ها از منظر قرآن کریم در آینۀ رفتارها و گفتارهای قدرتمندان صالح و ناصالح می­تواند برای همۀ آنان که دغدغۀ کاربری شایستۀ قدرت را دارند، مفید باشد؛ زیرا که این کتاب منبع بنیادین اندیشۀ سیاسی اسلام به شمار می­رود. قدرت مطلوب برای آنکه نامطلوب نگردد، به‌ناچار باید به آسیب­های قدرت ناشایست توجه کند تا گرفتار آنها و انحراف از مسیر الهی نگردد. فرضیۀ نوشته آن است که از منظر قرآن کریم امکان دارد قدرت در عرصۀ نفسانی به آسیب­هایی چون خودشیفتگی، نقدناپذیری و در عرصۀ عملی به آزار و شکنجه شهروندان، محدودسازی آزادی و نقض‌ حقوق‌ مخالفان و طغیان و سرکشی دچار گردد.

معرفت نفس، گام آغازین برای رسیدن به شناختی دقیق از اجتماع و در نهایت، خداوند است. از آن جا که حکمت متعالیه، منظومه‌ای دقیق و سامانة فکری سنجیده‌ای می‌باشد، طبعاً نوع نگرش صدرا به انسان و ویژگی‌های آن، متأثر از زیرساخت‌­های فلسفی وی است. در این نوشتار که به انسان‌شناسی در فلسفة سیاسی متعالیه می‌پردازد، سعی شده تا ضمن تبیین مفاهیم، به این دغدغة اساسی پاسخ داده شود که براساس مبانی نظری انسان شناسی در فلسفة سیاسی متعالیه، انسان دارای چه ویژگی‌هایی از منظر صدرالمتألهین می‌باشد. در پاسخ، به این امر پرداخته شده که براساس مبانی نظری انسان‌شناسی حکمت متعالیه، همانند شناخت، اصالت وجود، تشکیکی بودن آن و پویایی همارة هستی، انسان دارای ویژگی‌هایی همانند مدنی الطبع بودن، جویندگی و پویندگی کمال، خردورزی، اختیار، نیازمندی به قانون و در کشاکش قدرت و فضیلت است. براساس این بررسی، انسان هر اندازه عالم‌تر گردد و از شناخت بیشتری برخوردار شود، سعة وجودی بیشتری خواهد یافت و زمینة تشبّه به ذات واجب در او فراهم و هویدا شده و متخلّق به اخلاق الله می‌گردد.

هدف پژوهش حاضر واکاوی دیدگاه قرآن کریم پیرامون حق انتخاب در آزادی­ سیاسی بود. روش تحقیق توصیفی-تحلیلی بوده و نتایج حاکی از آن است که قرآن کریم آزادی سیاسی و حق انتخاب را برای همه شهروندان با هدف رشد و انتخاب برتر به رسمیت شناخته و با به کارگیری آموزه­هایی چون مشورت، امر به معروف و نهی از منکر، نقد و نصیحت، اجرایی می­شود، ابعاد آن را می­توان در مواردی چون «حق انتخاب­گری»، «حق انتخاب شدن» و «حق تعیین سرنوشت»، رصد کرد، تا مردم با انتخاب خود، از موانع بیرونی سیاسی ـ اجتماعی و تحمیل ظالمانۀ قدرت حاکم، رهایی یابند. این آزادی در عرصه تکوینی است و انسان البته به عنوان خلیفه خدا باید در چارچوب دستورها و احکام الهی عمل کند و به لحاظ تشریعی راه راست و مسیر الهی را برگزیند.

خوانشی که در مکاتب مختلف از انسان وجود دارد، بر عرصه‌های گوناگون عدالت اجتماعی از جمله مفهوم، اصول، مسائل و قواعد تأثیر مستقیم دارند. محور این نوشتار بررسی جایگاه توان اندیشه­ورزی و برابری ذاتی انسان­ها همسو با غایت فرجامین آفرینش از ابعاد انسان‌شناختی در عرصه عدالت اجتماعی است. رهاورد این بررسی که به روش توصیفی- تحلیلی است، این است که توان اندیشه­ورزی و برنامه­ریزی و برابری ذاتی انسان‌ها در خلقت آغازین به عنوان مبانی انسان‌شناختی در گستره عدالت اجتماعی اسباب جهت‌گیری‌ای خاص در این حوزه ایجاد می‌کنند. عدالت اجتماعی دارای حوزه‌های مختلف مربوط به عقل نظری و عقل عملی است. مباحث ناظر به عدالت اجتماعی در عقل عملی می‌بایست با هدف آفرینش در عقل نظری سازواری داشته باشند و الزامات مربوط به آن در عقل عملی و ابزاری نیز می‌بایست با غایات عقل نظری همسو باشند. انسان عاقل بر اساس کارکردهای نظری، عملی و ابزاری می­تواند برای حرکت در جهت کمال و رسیدن به جامعه عدل‌محور برنامه­ریزی کند. از الزامات عقل عملی همسو با غایت عقل نظری، برابری ذاتی انسان‌ها در آفرینش است. این مبنا در عقل عملی ما را ملزم می‌کند در استحقاق‌های برابر، تساوی را رعایت کنیم. حاصل این مبنا در عرصه عدالت اجتماعی، اعطای حقوق اولیه بدون تبعیض در شرایط برخورداری مساوی به همگان است.

مبانی معرفت‌شناختی در مکاتب فکری، نقش بنیادینی بازی می‌کنند و غالباً تفاوت میان اندیشه‌ها و نظریه‌ها برخاسته از آن مبانی می‌باشد و لذا پردازش آنها امری بایسته است. هدف این نوشتار جست‌وجوی مبانی معرفت‌شناختی عدالت اجتماعی، با تأکید بر قرآن کریم است. در فرضیه بر این امر تأکید شده است که از منظر ادبیات و منطق قرآن کریم، مبانی معرفت‌شناختی عدالت اجتماعی را می‌توان در مواردی چون غایت‌گرایی عادلانه، امکان شناخت پیشینی ـ عقلی عدالت، حکم ذاتی عقل در فهم عدل، تأیید فهم عقلی، عقلایی و فطری انسان‌ها از عدالت رصد کرد و در کنار آنها شریعت نیز یکی از منابع فهم عدالت به شمار می‌آید. این امر با روش تحلیلی- توصیفی، ارجاع به منطق و ادبیات قرآن کریم و بهره از دلیل عقل انجام شده است.

علم سياست مبتني بر مباني مختلفي ازجمله مباني انسان شناختي است كه طبعاً از منظر قرآن كريم، داراي تحليل و تفسيري ويژه و برخاسته از جهان بيني الهي مي باشد و آن را از علم سياست سكولار جدا مي سازد؛ دانشي كه بريده از وحي و انسان محور است. اين نوشته مي كوشد با مراجعه به آيات قرآن كريم و برداشت هاي تفسيري علامه طباطبايي به اين پرسش اصلي پاسخ دهد كه مباني انسان ‏شناختي علم سياست كدام است و التزام به آنها چه لوازم و دستاوردهايي در جهت توليد دانش اسلامي- بومي سياست در پي مي آورد. در پاسخ، بر اين فرضيه تاكيد شده است كه با توجه به شاخص هاي دانش بومي مطلوب و مباني انسان‏ شناختي مانند كرامت، آزادي همراه با مسئوليت، فضيلت خواهي، جاودانگي و خردورزي كه از قرآن كريم و تفسير الميزان قابل برداشت است، مي توان به دستاوردهايي متفاوت از حيث روشي، بينشي و كاركردي دست يافت. از حيث روش، انديشور سياست مي تواند علاوه بر استفاده از روش تجربي، از روش اجتهاد جامع و فراگير به كشف زواياي پيدا و پنهان متون اسلامي بپردازد. در عرصه بينشي، زمينه ها و بسترهاي شايسته اي براي رسيدن به نگرش جامع و جامعه نگر به آموزه هاي ديني فراهم مي شود تا در نگرشي واقع گرايانه اين آموزه ها براي حل مشكلات سياسي- اجتماعي نقش بازي كنند. دستاورد كاركردي آن مباني به اين نحو است كه با درنظرگرفتن هدف و رويكرد استكمالي انسان به سوي سعادت، هدف و موضوع دانش سياسي اسلامي صرفاً قدرت براي قدرت نيست، بلكه قدرت براي هدايت انسان و حركت او در جهت سعادت دنيوي و اخروي است. طرح اين مباني و پيامدهاي آن، گامي آغازين براي حركت به سوي دانش سياست اسلامي و مرزكشي شفاف با رقباي خود است.

در زمان امامین صادقین(ع) فرق و مذاهب مختلفی در ابعاد درون‌دینی و برون دینی فعالیت داشته‌اند. مذاهبی مانند فرقه‌های فقهی و کلامی اهل‌سنت، کیسانیه، مرجئه، غلات، خوارج و ... و نیز اندیشه‌هایی مانند دهریون، التقاطی‌ها و... . رفتار این دو امام بزرگوار در برخورد با ایشان با ظرافت‌ها و پیچیدگی‌های خاصی همراه بوده است. ایشان هم باید برای ایجاد و حفظ وحدت میان مذاهب اسلامی تلاش می‌کردند و هم سعی در اقناع یا ابطال ایشان می‌نمودند. همت ائمه(ع) بر تقویت مبانی و تفکرات شیعیان و جلوگیری از گمراهی مردم توسط فرق و مذاهب دیگر بوده است. شرایط نامساعد اجتماعی و سیاسی ائمه(ع) بر سختی این مسیر افزوده است. اگرچه هدف اصلی این تحقیق مذاهب درون‌دینی است اما نمی‌توان از تأثیرات فرقه‌ها و اندیشه‌های برون‌دینی در آن دوره چشم‌پوشی نمود. در این پژوهش برآنیم تا اصول و روش‌های علمی و عملی باقرین(ع) در برخورد با این فرقه‌های و مذاهب را بررسی نماییم. اصول و روشهای برخورد و سازکارهای تعامل با فرقه‌ها نیز بررسی خواهد شد.