جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

براساس مفهوم «پارادایم» کوهن که عبارت است از اصول قابل قبول علمای یک حوزه از دانش، می‌توان «پارادایم امامت» را با اصول نصب، نص، عصمت که قابل قبول علمای شیعی می‌باشد و در قالبی نخبه‌گرایانه قرار دارد، ترسیم کرد. فعالیت علمای شیعه در زمانهای مختلف در جهت حفاظت از این اصول توجیه می‌شود. اگر چه در زمانهای گوناگون به مقتضای زمان جلوه‌های گفتمانی مختلفی پیدا کرده است، ولی اصل پارادایم محفوظ باقی مانده است. در عصر مشروطیت نیز در نتیجه رشد گفتمان غربی در دوره قاجاریه و بویژه در اواخر این دوره، در چارچوب پارادایم امامت، گفتمان علمای شیعه دستخوش تحولاتی شد. با تأثیر پذیری از گفتمان غربی، دو گفتمان جدید مشروطه خواهی و مشروعه خواهی در میان علما پدید آمد، که موضوع این مقاله نشان دادن این تنوع گفتمانی در اندیشه علمای این دوران است .

براساس مفهوم «پارادایم» کوهن که عبارت است از اصول قابل قبول علمای یک حوزه از دانش، می‌توان «پارادایم امامت» را با اصول نصب، نص، عصمت که قابل قبول علمای شیعی می‌باشد و در قالبی نخبه‌گرایانه قرار دارد، ترسیم کرد. فعالیت علمای شیعه در زمانهای مختلف در جهت حفاظت از این اصول توجیه می‌شود. اگر چه در زمانهای گوناگون به مقتضای زمان جلوه‌های گفتمانی مختلفی پیدا کرده است، ولی اصل پارادایم محفوظ باقی مانده است. در عصر مشروطیت نیز در نتیجه رشد گفتمان غربی در دوره قاجاریه و بویژه در اواخر این دوره، در چارچوب پارادایم امامت، گفتمان علمای شیعه دستخوش تحولاتی شد. با تأثیر پذیری از گفتمان غربی، دو گفتمان جدید مشروطه خواهی و مشروعه خواهی در میان علما پدید آمد، که موضوع این مقاله نشان دادن این تنوع گفتمانی در اندیشه علمای این دوران است .

این مقاله در پی آن است تا نشان دهد که هر چه از عصر جنبش تنباکو و مشروطه به عصر انقلاب اسلامی نزدیکتر می‌شویم تکیه بر نقش مردم در حکومت در اندیشه سیاسی علما افزوده می‌شود. به تبع آن رهبران نهضت خواهان مشارکت سیاسی بیشتر مردم در حکومت می‌شوند و چون به عنوان رهبران دینی و معنوی جامعه مورد قبول مردم بودند، لذا خواسته آنان در حرکتهای اجتماعی و سیاسی مورد اقبال جامعه قرار می‌گیرد . در عمل سیاسی نیز شاهد مشارکت بیشتر مردم در تضمین سرنوشت خویش هستیم ؛ به گونه‌ای که بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، مشارکت سیاسی مردم در امر حکومت نهادینه شده و به صورت یک حق و بلکه ـ بالاتر ـ تکلیف در می‌آید.

هدف از این پایان نامه تحلیل حکومت اسلامی و تبیین قابلیت های نهفته در درون این نظریه جهت اداره امور سیاسی - اجتماعی و شناخت اندیشه سیاسی فقهای شیعه و استفاده از آن برای پاسخ گوییه به نیاز جوامع مدرن امروزی و بررسی وجهی خاص از نظریه ولایت فقیه و تبیین نقاط قوت و کارآمدی آن در مجموع دلالت بروجود دیدگاه و الگویی مستقل نزد اندیشه گران شیعی در بحث حکومت و سیاست دارد لذا سعی در پاسخ یابی به سوالاتی چون : آیا ورود عنصر مصلحت به درون فقه سیاسی شیعه ، یک امر عرضی بوده که توسط حضرتن امام (ره ) بنا به ضرورت صورت پذیرفته است ؟ یا اینکه در جوهره فقه سیاسی شیعه حضور داشته و صرفا" امام (ره ) آن را احیا ، پیرایش و عرضه داشته اند ؟ را دارد براساس فرضیه های تحقیق مصلحت به مثابه یک عنصر ذاتی در فقه سیاسی شیعه از ابتدا حضور داشته است که سپس توسط امام خمینی (ره) در سطح حکومتی و در چارچوب اهداف کلان دین ، احیا و عرضه می گردد . توضیح آنکه موضوع مصلحت در سه سطح در اندیشه سیاسی شیعه مطرح بوده است که شامل سطح کلامی ، سطح فلسفی و سطح فقهی است براساس این تفکیک ، عمده فقهای شیعه و از آن جمله امام ضمن تاکید بر انسداد باب سوم ، و پذیرش دو مصلحت فلسفی و کلامی ، در واقع به طرح مصلحت به مثابه یک قاعده فقهی در چارچوب فقه جواهری نموده اند . تحقیق حضر که به روش کتابخانه ای انجام یافته مشتمل بر چهار بخش است بخش نخست دربرگیرنده دو فصل است که مباحث معنا شناسی و چارچوب تحلیل پژوهش را شکل می دهد . در فصل اول نظریه ساخت طراحی و ارائه شده است که امکان تحلیل نوین مصلحت را در ساحت کلامی ، فلسفی و فقهی فراهم می سازد . در فصل دوم ، نویسنده با توجه به نظریات و الگوهای مختلف در باب دولت ، دو الگوی اصلی حکومت ملی و حکومت جهانی را مورد توجه قرار داده و در ذیل هر یک از نظریات مختلفی که گونه های خاصی از مصلحت را مد نظر داردند ، سخن به میان آورده است بخش دوم رساله به بررسی سیر تحول مصلحت در اندیشه سیاسی اهل تسنن اختصاص یافته و نویسنده با استفاده از الگوهای طراحی شده در بخش نخست ، به ارزیابی تجربه حکومتی اهل تسنن پرداخته است . سومین بخش از رساله به بررسی جایگاه مصلحت در فقه سیاسی شیعه اختصاص یافته و نویسنده با توجه به وسعت قلمرو زمانی این دوره آن را در چهار مقطع اصلی تقسیم می نماید فصل اول مصلحت در عصر حضور اختصاص دارد فصل دوم به بررسی دیدگاه فقهای شیعه تا قبل از تجربه حکومت صفویه می پردازد فصل سوم تجربه حکومتی عصر صفوسیه را مورد بررسی قرار می دهد . فصل چهارم به بررسی دوران قاجاریه اختصاص دارد بخش چهارم به دوران انقلاب اسلامی و اندیشه های حضرت امام اختصاص یافته است در این خصوص نخست جایگاه مصلحت در اندیشه سیاسی امام خمینی (ره) تبیین شده و اصول و محتوای آن بیان شده است در دومین فصل با بررسی تجربه تاسیس مجمع تشخیص مصلحت نشان داده که امام (ره ) در نظر و عمل ، مصلحت را به مثابه یک حکم فقهی که دولت را بر تامین مصالح غیر ملزمه ، مساعدت و تایید می نمود ، مد نشر داشته اند . براساس نتایج حاصل از تحقیق نشان داده شده است که ابتکار ارزنده امام (ره ) در واقع توجه به مصلحت به مثابه یک اصل مستقل ( ویژه حکومت ) برای تامین مصالح غیر ملزمه بوده است .

مساجد در صدر اسلام به دلیل عهده داری کانون اصلی ارتباط مردم به ویژه فعالان جامعه، کارکردهای فراوانی در نظام اجتماعی ایفا می کردند. در عصر جدید به دلیل تفکیک ساختاری و تقسیم کار به برخی از کارکردهای اجتماعی و سیاسی آن کمتر توجه می شود. با این حال در جریان انقلاب اسلامی ایران، مساجد نه تنها محلی برای عبادت که محلی برای فعالیت فرهنگی علیه رژیم و نظام اجتماعی حاکم تبدیل شد. با توجه به مطالب یادشده، نگارندگان برای تحلیل نقش مساجد در انقلاب اسلامی ایران از رهیافت کارکردگرایانه به ویژه نظریه های تالکوت پارسونز و رابرت مرتن بهره گرفته و با استناد به نمونه های تاریخی مرتبط با تحولات ایران در سال های انقلاب نشان داده اند مساجد ایران در آن سال ها با تجمیع همفکران، آموزش الگوهای ارزشی متضاد با ارزش های نظام حاکم به مردم و انتقاد از سیاست های حاکم بر نظام اجتماعی دوره پهلوی بر مبنای الگوهای ارزشی اسلامی، توانسته اند نقش عمده ای به همراه برخی دیگر از فعالان عرصه فرهنگی، در ایجاد اختلال در کارکرد حفظ الگوهای ارزشی و انگیزشی نظام اجتماعی حاکم و در نتیجه عدم تعادل آن ایفا کنند. این کژکارکرد به یاری یک کارکرد پنهان در مساجد یعنی سازمان دهی ارتباطات مبارزان انقلاب اسلامی شکل گرفت.

قدرت انقلاب ایران نه به خاطر قدرت نظامی یا اقتصادی آن، بلکه به خاطر وجه فرهنگی و معنوی آن است. انقلاب اسلامی ایران یک مصداق از مصادیق گفتمان معنویت خواهی در سیاست یا حضور دین در سیاست است که امروزه نمود عملی این خواسته و تکرار آن را در قیامهای کشورهای مسلمان که به نام بیداری اسلامی خوانده می شود، شاهد هستیم. این مطالبه در کشورهای اسلامی از راه قهر و زور به آنها منتقل نشده است، بلکه این همان قدرت نرم انقلاب اسلامی ایران است که ریشه در اعتقادات اسلامی مشترک همه مسلمانها دارد و به صورت غیرمستقیم در این کشورها باعث خیزشهای اسلامی شده است و همچنان ادامه دارد. این مقاله در پی پاسخ به این سوال است که قدرت نرم انقلاب اسلامی ایران در چه ویژگی هایی از آن نهفته است و چگونه در انقلابهای منطقه عربی و شمال آفریقا نمود یافته است. فرضیه ای که در این رابطه مطرح می شود، عبارت است از: «قدرت نرم انقلاب اسلامی ایران در ایدئولوژی اسلامی آن و تبلیغ حضور معنویت در سیاست نهفته است که در انقلاب ایران توسط امام خمینی کشف و به دنیا اعلام شد و با شروع این جنبشها در کشورهای اسلامی این قدرت توسط مردم این کشورها فهم و تبدیل به موج بیداری اسلامی شد و ظهور آن را در شعارها و اقدامات عملی انقلابیون در این کشورها می توان مشاهده کرد». این فرضیه بر پایه چارچوب نظری صدور فرهنگی انقلاب مورد بررسی قرار خواهد گرفت.