جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

آیه 84 سوره توبه از آیات کلیدی قرآن کریم در تبیین پدیدۀ نفاق و پیامدهای آن در جامعۀ اسلامی است. این آیه به منافقانی اشاره دارد که در عصر پیامبر(ص) با حضور در جامعۀ مسلمانان، با رفتارهای ناسازگار، وحدت اسلامی را تهدید می‌کردند. پژوهش حاضر با روش تطبیقی-تحلیلی و با بررسی منابع تفسیری معتبر فریقین(شیعه و سنی)، وجوه افتراق و اشتراک دیدگاه‌های مفسران را در چهار محور کلیدی واکاوی می‌کند: اول: تحریم اقامۀ نماز میت بر منافقان، دوم: راهبرد مبارزۀ منفی با جریان نفاق، سوم: فرمان تخذیل (خوارسازی) منافقان و چهارم: استمرار کیفر اخروی کافران. یافته‌ها نشان می‌دهد این آیه با پرداختن به تقابل ایمان ظاهری و باطنی، می تواند درک عمیقی از ماهیت مسئولیت‌های اخلاقی-اجتماعی و فهم چالش‌های جوامع اسلامی معاصر ارائه دهد.

موضوع این پژوهش بررسی مفهوم «عرضه اعمال» در قرآن کریم از دیدگاه مفسران شیعه با تمرکز برآیه 105 سوره توبه است؛ این آیه با عبارت «وَ قُلِ اعْمَلُوا فَسَیَرَی اللَّهُ عَمَلَکُمْ وَ رَسُولُهُ وَالْمُؤْمِنُونَ» بر مشاهده اعمال انسان از جانب خداوند، پیامبر (ص) و مؤمنان تأکید می‌کند؛ پرسش اصلی پژوهش، تبیین جایگاه «مؤمنان» و نحو عرضه اعمال از منظر تفاسیر شیعی است. روش این پژوهش، توصیفی، تحلیلی است که با بررسی تفاسیر شیعه، همچون «تفسیر قمی» (علی بن ابراهیم قمی)، (شیخ طوسی) «التبیان فی التفسیرالقرآن»، (علامه طبرسی) «مجمع‌البیان»، («المیزان‌فی‌التفسیرالقرآن»،(علامه‌طباطبایی)،«تفسیرنمونه»(آیت‌الله‌مکارم شیرازی)، «تفسیرتسنیم» (آیت‌الله جوادی‌آملی)، و روایات اهل‌بیت (ع)، نشان می‌دهد که مفسران شیعه «مؤمنان» را در آیه به امامان معصوم (ع) تطبیق داده و عرضه اعمال را فرآیندی مستمر در دنیا و آخرت می‌دانند که علاوه‌بر مسئله حسابرسی اخروی، نقش هدایتی و نظارتی امامان بر امت اسلامی را تقویت می‌کند؛ این مفهوم همچنین با آموزه‌های شیعی، مانند ولایت، شفاعت و ضرورت تبعیت از ائمه (ع) پیوند خورده و بر مسئله مسئولیت‌پذیری انسان در قبال اعمالش تأکید دارد. در ادامه نیز این پژوهش با بررسی روایاتی از امام صادق (ع) و امام رضا (ع)، نشان می‌دهد که عرضه اعمال نزد ائمه (ع)، مقدمه‌های برای شفاعت و پذیرش شفاعت آنان، مشروط به التزام عملی به ولایت ایشان است که این مسئله، پیوند ناگسستنی میان «عمل»، «عرضه» و «ولایت» را در الهیات شیعی آشکار می‌سازد. نتایج پژوهش بیانگر آن است که عرضه اعمال در دیدگاه شیعه صرفاً یک گزاره اخروی نیست، بلکه به‌عنوان تربیتی، اخلاقی، زمینه‌ساز خودآگاهی انسان و تقویت ارتباط او با امامان به‌ عنوان شاهدان الهی اعمال است. این تفسیر، تمایزی آشکار با رویکردهای دیگر مذاهب اسلامی دارد و بر جایگاه محوری امامت در نظام فکری شیعه تأکید می‌ورزد.

مقارنت نزول سوره توبه با اوج حکومت پیامبر اسلام(ص) و چالش‌‌های سیاسی و امنیتی آن، نقش مهم این سوره را در پیگیری مضامین امنیتی، پررنگ می‌‌نماید. از این جهت، هدف پژوهش حاضر بازتولید فضای امنیتی حکومت نبوی و بازخوانی راهبردهای وحیانی امنیت‌‌ساز از طریق بررسی این سوره است. سؤال اصلی این است که با توجه به ویژگی‌‌های خاص سوره توبه، چه راهبردهایی برای ارتقای امنیت در حکومت اسلامی مطرح شده است؟ روش پژوهش تحلیل محتوا بوده و متن سورۀ توبه به‌عنوان نمونه انتخاب گردید و بر پایۀ واحد تحلیل مضمون، در جدول تحلیل (نرم‌افزار اکسل) جای‌‌گذاری شد و براساس پروتکل روش، امر تحقیق پیگیری شد. فراوانی 48 درصدی فزاینده‌‌های امنیت در این سوره، ضمن اثبات ساختار حکومت برای نهضت اصلاح نبوی، لزوم اهتمام حکومت اسلامی به امنیت پویا را نشان می‌‌دهد. متغیرهای راهبردی با فراوانی 38 درصد، بیشترین بسامد را در میان فزاینده‌‌های امنیت در سوره توبه به خود اختصاص داده است؛ که بر اهتمام این سوره به عرصۀ راهبردی امنیت در حوزه حکمرانی دلالت دارد. مجموعه‌‌ای از راهبردهای سیاسی نظیر تأمین امنیت روانی، رتبه‌‌بندی و نظام سلسله مراتبی، تمرکززدایی و زمینه‌سازی برای مشارکت اجتماعی، انسجام درونی- انقطاع بیرونی، پاداش و تقدیر، راهبردهای صیانتی و نظارتی نظیر صیانت از مکان‌‌های استراتژیک، نظارت بر مجوزها، لحاظ پیشینه نیروی انسانی در گزینش و انتصابات، ملاک در اعطای معافیت‌‌ها، ضرورت‌‌سنجی و عملکرد اولویت‌‌محور، ابلاغ و تبیین و زمان‌‌بندی هوشمندانه، متغیرهای امنیت‌‌سازی هستند که کاربست آن‌‌ها در تقنین و خط‌مشیء حکمرانی اسلامی، به عنوان راهبردهای فزاینده امنیت از جانب قرآن کریم مورد تاکید قرار گرفته است. از این میان، بیان راهبرد پاداش و تقدیر با 33% و راهبرد انسجام درونی- انقطاع بیرونی با 16%، به ترتیب بیشترین بسامد را به خود اختصاص داده‌‌اند که بر لزوم ایجاد موازنه میان جنبه قهری و رحمانی در حکمرانی و تحکیم بنیان‌‌های داخلی حکومت اسلامی دلالت دارند. اثبات ساختار حکمرانی برای نهضت اصلاح نبوی و غرض امنیتی سوره توبه، لزوم اهتمام حکومت اسلامی به امنیت پویا، عرصه راهبردی امنیت و تحکیم بنیان‌‌های داخلی، از دیگر نتایج تحقیق است. این تحقیق تلاشی تدبری در راستای فقه حکومتی است که با ارائه الگوی حکمرانی مبتنی بر این راهبردها می‌‌تواند سند خوبی جهت تعریف و ارزیابی معیارهای امنیتی در حکومت اسلامی باشد. با توجه به وجه امتیاز غرض سورۀ توبه در بیان الزامات امنیتی، کاربست تامّ این راهبردها در خط‌‌مشیء حکمرانی اسلامی بایسته است که برای تحقّق این مهم، لازم است در گزینش افراد جهت ورود به بدنۀ حکومت از صدر تا ذیل و اعطای مناصب حکومتی، اعتقاد و التزام عملی به سیاست‌‌های منبعث از این راهبردها، معیار قرار گیرد. به علاوه، تصویب این راهبردها در دستگاه‌‌های متولی امنیت کشور و ابلاغ آنها به دستگاه‌‌های اجرایی و سپس نظارت بر حُسن اجرای آنها از دیگر الزامات کاربردی ‌شدن این راهبردها است.

تحلیل و به کارگیری ابزارهای لازم جهت مقابله با هر روندی تابع شناخت جریان‌های حاکم بر آن است. فقدان جریان‌شناسی در برخورد با فرقه‌های انحرافی مهدویت، سبب نوعی سلیقه‌گرایی در راهبردهای مواجهه خواهد شد. قرآن کریم همواره به ترسیم جامع صراط‌ و سبل‌ها به عنوان نمادهای حقیقت و انحراف اهتمام داشته و از جمله سوری که مسأله انحراف و لایه‌های موجود در آن را تشریح نموده، سوره مبارکه توبه است. بر این اساس در این اثر با روش توصیفی ـ تحلیلی به جریان‌شناسی فرقه‌های انحرافی مهدویت با تکیه بر سوره مبارکه توبه پرداخته خواهد شد و در نهایت نگارنده بدین نتیجه رسیده که سوره مبارکه توبه، در عین تمرکز به انحراف سازمانی و پرهیز از خردنگری در ترسیم ابعاد انحراف، در تشریح مراتب طولی آن، در ابتدا به قلوب مستعد انحراف و سپس به مراتب قلبی و پس از آن به انحراف نرم غیرعملیاتی و انحراف سخت و درگیر در صحنه پرداخته است.

کنش گفتاری از اصطلاحات زبان شناسی و فلسفه زبان است. این فرآیند به عملی اطلاق می‌شود که در نتیجه یک گفته یا سخن عمدی رخ دهد و گوینده از بیان پاره‌گفتار هدفی داشته باشد. بررسی کنش‌های گفتار در متون مذهبی به ویژه در قرآن و نهج‌البلاغه یکی از راه‌ای درک لایه‌های پنهان کلام و شناخت تأثیر مبدأ کلام مورد نظر است، لذا در این تحقیق در پی آن هستیم که با استفاده از نظریه کنش گفتاری سرل، با مطالعه تحلیلی- توصیفی، کنش‌های گفتاری به کار رفته در سوره توبه را با کنش‌های گفتاری خطبه 52 نهج البلاغه مقایسه کنیم. اکثر آیات سوره توبه در زیرشاخه کنش اظهاری است، بنابراین کنش اظهاری بیشتر از سایر کنش‌ها در سوره توبه و خطبۀ 52 بیشترین کاربرد را دارد، به دلیل ماهیت کلی خطبه‌ که توصیف دنیا و زودگذر بودن آن است. در سوره توبه، کنش تعهدی و در خطبۀ 52 کنش ترغیبی بعد از کنش اظهاری بیشترین کاربرد را دارد. هم در سورۀ توبه و هم خطبۀ 52، کنش اعلامی کمترین کاربرد را دارد. نتایج به دست آمده از 229 کنش گفتاریِ به کار رفته در سوره توبه و خطبه 52 نهج البلاغه، نشان داد که تفاوت معناداری در انواع کنش‌های گفتاریِ استفاده شده در ترجمه سوره توبه و نهج البلاغه بر اساس الگوی سرل وجود دارد. فرضیه فرعی اول و چهارم تحقیق رد شد. زیرا هم در سوره توبه و هم خطبۀ 52، کنش اظهاری بیشترین کاربرد و کنش اعلامی کمترین کاربرد را داشت. فرضیه‌های دوم، سوم و پنجم تأیید شدند. چون بر اساس آزمون خی، تفاوت معناداری در کنش‌های تعهدی، ترغیبی و عاطفیِ به کار رفته در سوره توبه و خطبۀ 52 نهج‌البلاغه وجود دارد.

یکى از مبانى اخلاقى، شناخت فضایل و رذایل است. انسان قبل از هر چیز لازم است صفاتى را که باید به آنها متصف شود بشناسد. در قرآن کریم به برخی از صفات پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله وسلم)اشاره شده است. از آنجا که خداوند ایشان را الگوی شایسته برای جامعه بشریت معرفی فرموده در همین راستا لازم است، آیات مربوط به معرفی رسول خاتم مورد بررسی دقیق وهمه جانبه قرار بگیرد.منافقان برای ترور شخصیتی رسول خدا(صلی الله علیه وآله وسلم)ودر نتیجه سست وبی پایه نشان دادن وحی،پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم)را «أُذُنٌ» یعنی کسی که سر تا پا گوش است،می نامیدند.تا ایشان را ساده لوح ودهان بین معرفی کنند. خداوند متعال می فرماید، سر تاپا گوش بودن نه تنها باعث تحقیر ایشان نیست بلکه یک فضیلت اخلاقی است که خیر جامعه بشریت را در بردارد.در بررسی این آیه شریفه بدین امر دست می یابیم که ایشان با شنونده فعال بودن برای سخنان افراد وحتی مخالفینشان باعث جذب آنهاومانع ایجاد تنش درجامعه می شدند و بدین صورت در هدایت ایشان موفق تر بوده اند.همچنین با پذیرش عذرخواهی خطاکاران زمینه را برای توبه وحفظ کرامت انسانی آنان فراهم کرده اند ولی در مقام عمل با ذکاوت ودور اندیشی تنها به سخنانی جامه عمل می پوشاندند که به صلاح فرد و در نتیجه جامعه مسلمین بوده است.

آیات آغازین سورۀ برائت برای اعلام بیزاری خدا و رسول او از مشرکان و روشن‌شدن وضعیت آن‌ها در جامعه نوپای اسلامی و پیراستن خانه خدا و کنگره عظیم حج از پیرایه‌‌های شرک نازل شد. پیامبر اسلامJ نخست این آیات را به‌همراه دستورهای دیگر به ابوبکر داده تا در روز حج اکبر به مشرکان ابلاغ کند؛ اما با وحی الهی از او بازستانده و سرپرستی حجاج و اعلام برائت بر عهده امام علیA گذاشته می‌شود. علی‌رغم اتفاق فریقین در اصل داستان، زاویه دیدها و برداشت‌‌های متفاوتی در اصل این ماجرا و محدودبودن آن به سورۀ برائت و نیز تفسیر «رجل منی» و چرایی این اتفاق وجود دارد. این نوشتار با روش توصیفی – تحلیلی و بر اساس مستندات روایی متواتر در کتاب‌‌های تفسیری، تاریخی و روایی فریقین، در صدد است تا اثبات کند امام علیA که به شهادت وحی الاهی، نفس و جان پیامبرJ بود، مأموریت یافت آیات آغازین سورۀ توبه را ابلاغ کند. عبارت «رجل منک» می‌رساند که اگر تنها قرابت فامیلی، دلیل بر افضلیت بود، می‌بایست عباس عموی پیامبرJ که مأمور این ابلاغ می‌شد. این امر نمایان‌گر آن است که «از پیامبرJ ‌‌‌بودن» در این روایت از جنس قرابت‌های فامیلی و نسبی نیست؛ بلکه از جنس قرابت‌ها و مناصب معنوی است. تغییر مأمور ابلاغ آیات برائت با دستور الهی و نزول فرشته وحی، از سویی اعلام افضلیت امام علیA بر دیگر صحابه را دارد و از طرف دیگر جنبۀ زمینه‌‌چینی و آماده‌سازی اذهان جامعه برای پذیرش ولایت و جانشینی حضرت امیرA است.

اوری روبین در مقالۀ «برائت: مطالعه‌ای پیرامون تعدادی از آیات قرآنی» گسترش اسلام را از راه قتال فرض کرده و با تفسیری که از آیات آغازین سورۀ توبه ارائه می‌دهد، مؤلفه‌هایی از روابط مسلمانان با مشرکان را در عصر پیامبر| چنین برمی‌شمارد: لغو یک‌جانبۀ همۀ پیمان‌های پیامبر و مشرکان وفادار به عهد و فرمان جنگ با آنان پس از مهلت چهارماهه (آیات 1، 2 و 4)؛ فرمان نبرد با مشرکان غیرهم‌پیمان در هر زمان و مکان و برداشتن حرمت جنگ در ماه‌های حرام و مسجدالحرام (آیۀ 3)؛ نسخ آیات عفو و گذشت با آیۀ سیف و فرمان جنگ با همۀ مشرکان (آیۀ 5)؛ پیمان پیامبر با مشرکان در دوران ضعف مسلمانان (پیش از نبرد تبوک) و لغو آن در دوران قدرت مسلمانان (پس از نبرد تبوک). دیدگاه روبین، تصویری خشونت‌آمیز از اسلام ارائه می‌دهد که یکی از زمینه‌های اسلام‌هراسی در روزگار کنونی به شمار می‌رود؛ از این‌رو، بررسی و نقد چنین رویکردی بایسته است. این پژوهش با روش تحلیلی-انتقادی به نقد دیدگاه روبین می‌پردازد و با تأکید بر متن آیات برائت، نشان می‌دهد که بر پایۀ این آیات، مسلمانان مأمور بودند با مشرکان پیمان‌شکن و متجاوز پس از گذشت ماه‌های حرام بجنگند و در برابر مشرکان وفادار به پیمان و غیرمتجاوز، به پیمان‌ها پایبند باشند. بر بنیاد این تفسیر، آیات برائت با آیات صلح سازگار و قابل جمع است و نظریۀ نسخ این آیات درست به نظر نمی‌رسد.

هدف پژوهش حاضر تحلیل مضمونی دلالت‌های سوره توبه درباره معاهدات سیاسی است. در این راستا، با دو روش تحلیل مضمون و تفسیر موضوعی، با رسیدن به شبکه مضامین معاهدات، نظر جامع اسلام ارائه شده است. با کاربست این دو روش، 19 مضمون پایه در مورد معاهده و جنگ، و 4 مضمون سازمان‌دهنده، و 2 مضمون فراگیر بدست آمد که از برآورد آن، کلان سیاست سوره توبه در مورد معاهدات، در دو جنبه قواعد کلّی و عام، و دستورات عملیاتی و تاکتیکی معاهدات تبیین گردید، و در سایه آن تبیین بایسته‌های معاهدات از نظر اسلام انجام شد. قواعد حاکم بر معاهدات و دستورات عملیاتی که این سوره بیان می‌‌کند، عبارتند از: (1) معاهده در شرایطی که تشخیص آن با حاکمیت است، مطلوب بوده و برای تقویت ارکان نظام ضروری است. (2) دستگاهی در حاکمیت باید مسئولیت شفاف‌سازی روابط خارج از جامعه ایمانی را به عهده بگیرد، و این روابط را رصد کند، و محاسبات و برنامه‌ریزی‌های خود را با توجه به داده‌های نهادهای نظارتی مدیریت کند. (3) هیچ یک از بندهای توافقنامه نباید ذلّت و خواری را بر جامعه ایمانی و دستگاه حاکمیت تحمیل کند، و آنها را در موضع ضعف قرار دهد، چراکه نگاه اسلام به معاهدات طریقی است، و برای تقویت ستون‌های نظام است. (4) در صورت هرگونه کارشکنی و خیانت در معاهدات، با طرف مقابل به شدت برخورد شود، تا حساب کار دستشان بیاید، به نحوی که در محاسبات بعدی تصمیمی مبتنی بر اضرار بر نظام سیاسی نداشته باشند. (5) نظام اسلامی باید در طول پروسه معاهده، نهادی جهت ساماندهی پناهندگان از دشمنان ایجاد کند، و از تربیت و آموزش آنها در تبلیغ و اعتلای کلمه توحید استفاده نماید. (6) نظام حاکمیت و جامعه ایمانی باید تمام حرکت دشمنان را در پیگیری بندهای معاهده رصد کنند، و از هرگونه اقدام ساده‌لوحانه که جنبه اضرار به نظام را دارد، دوری نمایند، و به جای ساده‌اندیشی، عقلانیت و دستورات حاکمیت را مبنای کارهای خود قرار دهند. (7) در صورت نقض عهد طرف مقابل، مومنین باید از حاکمیت دین و نظام اسلامی دفاع کنند. نباید انتظار کمک غیبی از سوی خدای متعال داشت، بلکه باید مردم در این حرکت اصلاحی قرار بگیرند، و امداد الهی را نصیب حال خود کنند.

از آیات قرآن و از جمله آیه 101 توبه برمی‌آید که در دوره رسول‌خدا، گروهی منافق ناشناخته که در حقیقت کافر بودند، در میان دیگر مسلمانان حضور داشته و از صحابه شمرده می‌شدند. این پژوهش به صورت تحلیلی و کتابخانه‌ای در صدد پاسخ به این پرسش است که آیا به اقتضای ادلّه قرآنی، منافقان ناشناخته در میان مسلمانان حضور داشته‌اند یا خیر؟ و کمیّت این حضور- از جهت پرشماری و کم‌شماری- چگونه بوده است؟ و آیا حضور منافقان ناشناخته در میان مسلمانان با حکم به عدالت همه صحابه سازگار است؟ در این پژوهش، بر پایه ادلّه قرآنی، حضور منافقان ناشناخته و نیز پرشماری آن‌ها در میان صحابه ثابت شده است؛ همچنین ناسازگاری این حضور با عدالت همه صحابه به اثبات رسیده است؛ زیرا کفر با عدالت سازگار نیست و از این رو نمی‌توان احکام مترتّب بر عدالت همه صحابه از جمله جواز تأسی به همه آنان را ملتزم شد.