جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

قرآن کریم به ‌روشنی اعلام می ‌دارد که کتاب هدایت برای همه مردم است: «هدیً لِلنّاس» (بقره: 185) تاریخ نشان می دهد که پیامبر اسلام (ص) که هدف از بعثت خود را اتمام مکارم اخلاقی بیان می کند (إنَّما بُعثتُ لأُتمّمَ مکارمَ الأخلاق؛ الکافی، جلد دوم، باب مکارم الأخلاق)، این رسالت بزرگ را با تلاوت آیات الهی و در پرتو آموزه های قرآن به انجام رساند و توانست امتی را از جهالت و فرهنگ جاهلی خارج کند و به تزکیه و رشد و حکمت برساند: «لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ إِذْ بَعَثَ فِیهِمْ رَسُولًا مِنْ أَنْفُسِهِمْ یَتْلُو عَلَیْهِمْ آیَاتِهِ وَیُزَکِّیهِمْ وَیُعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَهَ وَإِنْ کَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِی ضَلَالٍ مُبِینٍ» (آل عمران: 164) قرآن در زمینه چگونگی هدایتگری خود بارها متذکر می شود که قرآن را برای تذکر و پند گرفتن آسان کرده است: «وَ لَقَدْ یَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّکْرِ فَهَلْ مِنْ مُدَّکِرٍ»(قمر: 17، 22، 32 و40) و در زمینه روشهای مختلف بیان ارزشهای دینی و اخلاقی، در سوره اسراء که موضوع این پایان نامه است تصریح می کند که از روشهای مختلف بیانی (تصریف) برای تذکر و هدایت بهره برده است: «وَ لَقَدْ صَرَّفْنَا فیِ هَاذَا الْقُرْءَانِ لِیَذَّکَّرُواْ (اسراء: 41) علامه طباطبایی پس از نقل معنای "صرف" از راغب اصفهانی (برگرداندن چیزی است از حالی به حالی، و یا عوض کردن آن با غیر آن است، کلمه" تصریف" نیز به همین معنا است، با این تفاوت که تصریف علاوه بر آنچه که صرف آن را افاده می‌کند تکثیر را هم می‌رساند (المیزان فی تفسیر القرآن، ج 13، ص 105)) در تفسیر آیه بر شیوه های بیانی مختلف قرآن تصریح می کند: «پس به شهادت سیاق معنای جمله" وَ لَقَدْ صَرَّفْنا فِی هذَا الْقُرْآنِ لِیَذَّکَّرُوا" این خواهد شد که قسم می‌خورم به تحقیق گفتار در پیرامون مساله توحید و نفی شریک را در این آیه قرآن چند جور عوض کردیم هر بار با بیان دیگری غیر از بیان قبل احتجاج نمودیم، هر دفعه لحن آن را عوض کردیم، عبارتها عوض شد بیانها مختلف گردید بلکه اینها به فکر بیفتند، و متذکر شوند (همان) همچنین قرآن در جایی دیگر متذکر می شود که از هر مثل و بیانی در راه هدایت انسانها استفاده کرده است: «وَ لَقَدْ ضَرَبْنا لِلنَّاسِ فی‌ هذَا الْقُرْآنِ مِنْ کُلِّ مَثَلٍ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ» (زمر: 27) صاحب تفسیر نمونه می گوید: «با توجه به اینکه" مثل" در لغت عرب هر سخنی است که حقیقتی را مجسم سازد، و یا چیزی را توصیف کند، و یا چیزی را به چیز دیگر تشبیه نماید، این تعبیر همه حقایق و مطالب قرآن را در بر می‌گیرد، و جامعیت آن را مشخص می‌کند (تفسیر نمونه، ج 19، ص 442) وی مصادیق این مثلها و بیانهای مختلف را چنین بیان می کند: «از سرگذشت دردناک ستمگران و سرکشان پیشین، از عواقب هولناک گناه، از انواع پندها و اندرزها، از اسرار خلقت و نظام آفرینش، از احکام و قوانین متقن، خلاصه هر چه برای هدایت انسانها لازم بود در لباس امثال برای آنها شرح دادیم.» (همان) بنابراین هدف از پژوهش حاضر استخراج و بررسی روشهای مختلف بیانی سوره اسراء در زمینه ارشهای اخلاقی است تا به صورت مصداقی و تفصیلی، شیوه ممتاز هدایتگری قرآن در یک سوره نشان داده شود. سوره اسراء: به ‌گفته مفسران چون مجاهد و قتاده، سوره اسراء مکی است.در قرائت کوفی، 111 آیه دارد و در قرائت بصری و مدنی 110 آیه (التبیان فی تفسیر القرآن، ج‌6، ص: 443) این سوره به توحید مطلق خداوند از هر گونه شرک و شریکی می پردازد و ضمن اشاره به معراج پیامبر (ص) و سرنوشتی از بنی اسرائیل، حقایق زیادی از معارف مبدأ و معاد و اوامر و نواهی دینی عام را شامل می شود. (المیزان، ج 13، صص 5-6 ) طبق گزارش تفسیر نمونه (ج 12، صص 5-6)، آیات این سوره بر محور امور زیر دور می‌زند: 1- دلائل نبوت مخصوصا قرآن و نیز معراج. 2- بحثهایی مربوط به معاد، مساله کیفر و پاداش و نامه اعمال و نتائج آن. 3- بخشی از تاریخ پر ماجرای بنی اسرائیل که در آغاز سوره و پایان آن آمده است. 4- مساله آزادی اراده و اختیار و اینکه هر گونه عمل نیک و بد، نتیجه‌اش به خود انسان بازگشت می‌کند. 5- مساله حساب و کتاب در زندگی این جهان که نمونه‌ای است برای جهان دیگر. 6- حق‌شناسی در همه سطوح، مخصوصا درباره خویشاوندان، و بخصوص پدر و مادر. 7- تحریم" اسراف و تبذیر" و" بخل" و" فرزندکشی" و" زنا" و" خوردن مال یتیمان" و" کم‌فروشی" و" تکبر" و" خونریزی". 8- بحثهایی در زمینه توحید و خداشناسی. 9- مبارزه با هر گونه لجاجت در برابر حق و اینکه گناهان میان انسان و مشاهده چهره حق پرده می‌افکند. 10- شخصیت انسان و فضیلت و برتری او بر مخلوقات دیگر. 11- تاثیر قرآن برای درمان هر گونه بیماری اخلاقی و اجتماعی. 12- اعجاز قرآن و عدم توانایی مقابله با آن. 13- وسوسه‌های شیطان و هشدار به همه مؤمنان به راههای نفوذ شیطان در انسان. 14- بخشی از تعلیمات مختلف اخلاقی. 15- و سرانجام فرازهایی از تاریخ پیامبران به عنوان درسهای عبرتی برای همه انسانها و شاهدی برای مسائل بالا. ارزشهای اخلاقی مراد از ارزشهای اخلاقی در این پژوهش، کلیه اموری است که مطلوبیت اخلاقی دارند (مصباح یزدی، محمد تقی، فلسفه اخلاق، نگارش و تحقیق احمد حسین شریفی، تهران، چاپ و نشر بین الملل، 1380، ص105.) مطلوبهای اخلاقی یعنی همانها که انسان به حسب فطرت و عقل سلیم و فارغ از احکام شرعی، به آنها گرایش دارد چنانکه آیات 7 و 8 سوره شمس به آن اشاره دارد: وَ نَفْسٍ وَ مَا سَوَّئهَا(7) فَأَلهمَهَا فجُورَهَا وَ تَقْوَاهَا(8) برخی از مهمترین ارزشهای اخلاقی مورد بحث در سوره اسراء عبارتند از: نیکی به پدر و مادر؛ پرهیز از اسراف و تبذیر؛ پایبندی به عدالت؛ پرهیز از تکبر و خود بزرگ‌بینی؛ پرهیز از بخل؛ دوری از زنا؛ پرهیز از کم فروشی دو مثال از موضوع پژوهش (دو مثال دیگر نیز در قسمت فرضیه ها می آید): 1. نهی همراه با روشنگری (النهی مع بیان الحقیقه) آیه 31:«

تأمل و تعمق در مضمون آیات (24-23) سورۀ اسراء، با محوریت فعل «لاتَنهَر»، مفهومی متفاوت با برداشت­های تفسیری به‌دست می­دهد. بیشتر مفسران عبارات و اصطلاحات به‌کار رفته در این دو آیه را حول محور کلی «احترام به والدین»، در معانی متفاوت و گاه متمایز، بیان نموده­اند، حال آنکه پیام کلی این دو آیه با محوریت عبارت «وَ لَا تَنْهَرْهُمَا»، بر عدم «طرد و راندن» والدین از خود اشاره دارد. هر یک از واژگان و عبارات این دو آیه، به‌مثابۀ پیکره‌ای واحد، تکمیل‌کنندۀ مفهوم فعل «نَهرَ» و معنای برآمده از آن است. جستار پیش‌رو با رویکرد معناشناسی ساخت­گرا -که به مفهوم واژگان در بافت و ساختار جملات می­پردازد- به‌طور خاص بر همنشین­های فعل «نهَرَ»، همچون عبارت «یَبْلُغَنَّ عِنْدَکَ الْکِبَرَ أَحَدُهُما»، واژه «أفّ»، وصف «کَریم» و عبارت کنایی «خفضُ الجَناح»، متمرکز می‌شود و معنای محوری و کلیدی آیه، یعنی «حمایت و نگهداری» از والدین و عدم «طرد و راندن» آنان از خود، به عنوان یکی از وظایف اصلی فرزندان به هنگامه پیری و فرتوتی والدین تبیین می‌کند. یافته­های پژوهش نشان می‌دهد برخلاف دیدگاه بیشتر مفسران، واژۀ «أفّ» بر مفهوم حداکثری اهانت، نفرت و دوری والدین دلالت دارد، ضمن اینکه فعل «لاتَنهَر»، نه به‌معنای «عدم پرخاش»، بلکه برای نهی از «طرد و راندن و دور کردن» به کار رفته است. افزون بر این، وصف «قولاً کَریماً» و عبارت «وَ اخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ» نیز تکمیل‌کنندۀ همان مفهوم کلی دو آیه؛ یعنی «نگهداری و مراقبت» از والدین است.

جایگاه والدین و تکریم آنان از جمله ارزش‌های مهم جامعة قرآنی است که خدای تعالی در هفت آیه بدان تصریح نموده است. دوران کهولت و سالخوردگی والدین از جمله دوران‌هایی است که از توجه و اهتمام به آن در قرآن فروگذاری نشده است. در آیات 23 و 24 سورة اسراء، کیفیت تکریم در سالخوردگی پدر و مادر در گزاره‌هایی آمرانه و ناهیانه تبیین شده است. در این آیات بر عنایت و توجه ویژة فرزندان به والدین تأکید و در ادامه به پنج هنجار رفتاری دربارة با هم بودن در این مقطع زمانی توصیه شده است. احتراز از قول «اُف» و نهی از «نهر» والدین از جملة آن فرامین است. مفسران «اُف» را کوچک‌ترین کلام ناظر به ناراحتی، و «نهر» را سخن متضمن خشم و نفرت دانسته‌اند. این پژوهش با رویکرد لغوی و شیوة تفسیر قرآن به قرآن، اثبات می‌کند که فضای آیه در پی آن است که اساس و کیفیت حضور والدین در کنار فرزندان در دوران سالخوردگی را تبیین کند. قرآن برای این حضور و ماندن، از واژة «اُف» که نه به‌ معنای کمترین قول خشن، بلکه قول غلیظ متضمن راندن و دور نمودن است، استفاده کرده. «نهر» نیز افزون بر اشتمال در گفتار، در حوزة رفتاری به‌ معنای سخن خشن یا کاری است که سبب راندن آنها از نزد خود شود و این حضور را چرکین کند. این تفسیر، ارتباط وثیق‌تری بین پنج توصیة ذکرشده را روشن می‌سازد و نحوة گفتار و رفتار با والدین را در سنین پیری به‌خوبی تشریح می‌کند.

از جمله ظرفیت‌های قرآن کریم، جریان دائمی آن است که در پرتو آن، امکان بهره‌گیری از این کتاب آسمانی در زمان‌های پس از نزول فراهم می‌آید. این بهره‌برداری، گاه از انطباق بر مصادیق نو ناشی می‌شود. از جمله آیاتی که هم در مصداق نخستین و هم در مصداق‌های پسینش بحث‌ها و آرای متعددی را پدید آورده، آیات 4ـ8 سورة اسراء است. این مقاله با روش توصیفی ـ تحلیلی در پی تبیین راز اختلاف‌نظر مفسران در بیان مصداق این آیات در دو حوزة تفسیر و تطبیق، به مواردی دست یافته است: برخی مفسران بر اساس اطلاعات تاریخی، آیات را تفسیر و مصادیق آن را بیان کرده‌اند؛ ولی در باب مصادیق مبتنی‌بر تأویل آن آیات سخنی نگفته‌اند؛ برخی دیگر آیات را بر اساس شرایط کنونی یهود و مسلمانان تفسیر کرده و گاه میان تفسیر و تأویل آیات خلط نموده‌اند؛ برخی نیز بخشی از آیات را با تکیه بر اطلاعات تاریخی و بخشی دیگر را با توجه به شرایط کنونی یهود تفسیر و تعیین مصداق کرده‌اند. در این میان، برخی مفسران، هم به مصادیق پیشین و هم به بخشی از آیات که گویای شرایط کنونی یهود است، پرداخته‌اند. این دیدگاه با تطبیقات مطرح‌شده در احادیث معصومان(ع) نیز ناسازگار نیست. غالب مفسران در پی بیان مصادیق بعدی آیات نبوده‌اند؛ اما در احادیث معصومان(ع) به این بُعد از ظرفیت معرفتی آیات توجه و برخی از مصادیق مهم آن بیان شده است.

آیات 76-77 اسراء، به مکیان مشرک هشدار داده است که اخراج رسول اسلام از سرزمین خویش به نابودی زودهنگام اخراج کنندگان خواهد انجامید و این سنتی خدایی است که درباره رسولان پیشین نیز جاری بوده است. از دیگر سو، مشرکان مکه به عذاب هایی از سنخ عذاب های مشرکان پیشین، گرفتار نگشتند، گرچه در نهایت سبب ترک مکه از جانب پیامبر شدند. آیات 76-77 سورۀ اسراء به مکیان مشرک هشدار داده است که اخراج پیامبر اسلام از سرزمین خویش به نابودی زودهنگام اخراج‌کنندگان خواهد انجامید و این سنتی خدایی است که دربارۀ رسولان پیشین نیز جاری بوده است. از دیگر سو، مشرکان مکه به عذاب‌هایی از سنخ عذاب‌های مشرکان پیشین گرفتار نگشتند، گرچه در نهایت باعث ترک مکه از جانب پیامبر شدند.مفسران برای حل این چالش، قتل مشرکان در جنگ بدر را مصداق عذاب اخراج‌کنندگان پیامبر قلمداد کرده‌اند. تحقیق حاضر این رویکرد رایج را نقد می‌کند، با این استدلال که هلاکت زودهنگام اخراج‌کنندگان پیامبر اسلام به هلاکت پیشینیان تشبیه شده است و در گفتمان رایج سوره‌های مکی، نابودی پیشینیان با عذاب آسمانی است. راهکار پیشنهادی این مطالعه روا دانستن تخلف از وعید بر خداوند، براساس اخلاق عرب، است، چنان‌که نقل است که عرب رجوع از وعدۀ نیک را نکوهیده می‌داند، اما رجوع از وعدۀ عقاب را بزرگواری می‌شمارد. مفسران در مواضع فراوان دیگر نیز تحقق تهدیدهای دوران مکی را در قتلگاه بدر انگاشته‌اند؛ اما، با اخلاقی دانستن تخلف از وعید، حاجت به این مدعای تکلف‌آمیز منتفی می‌شود.

مسئله معراج از معجزات حضرت محمد| و از حقایق مهم عصر نزول است که در قرآن کریم از ابعاد مختلف مورد تحلیل قرار گرفته است. بررسی و تحلیل رویکرد خاورشناسان نسبت به معراج پیامبر| موضوعی جدید و محوری در این پژوهش است. در این مقاله، با هدف دفاع از حریم وحیانی قرآن و با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی و استناد به منابع علمی، تلاش شده است به این پرسش اساسی پاسخ داده شود که رویکردهای خاورشناسان درباره معراج چگونه بوده و چه نقدهایی بر آن‌ها وارد است؟ نتایج پژوهش نشان می‌دهد که برخی از خاورشناسان، از جمله جان دیون پورت و کونستان ویرژیل گیورگیو، با رویکردی واقع‌بینانه و مبتنی بر قرآن، صعود جسمانی و روحانی پیامبر اکرم| را پذیرفته‌اند. در مقابل، گروهی دیگر مانند گوستاو لوبون و کارا دو وو، معراج را انکار و تکذیب کرده‌اند. همچنین، برخی محققان مانند مایکل سلز در صحت معراج قرآنی تشکیک وارد کرده‌اند. افزون بر این، گروهی دیگر با پذیرش اصل معراج، آن را با نگرش‌های گوناگون تفسیر کرده‌اند. بر اساس این رویکرد، افرادی مانند آنه ماری شیمل، معراج را پذیرفته اما آن را صرفاً روحانی دانسته‌اند، و برخی دیگر مانند کارن آرمسترانگ، آن را به تجربه‌ای دینی تعبیر کرده‌اند. در مجموع، تمامی این رویکردها – جز دیدگاه نخست – با ظواهر آیات قرآن ناسازگارند، زیرا شواهد قرآنی و قرائن متعدد دیگر، بر جسمانی بودن این سیر دلالت دارند.

مفسّران از آغاز تاکنون، ذیل آیه 84 سوره اسراء، در بیان معنای «شاکلته» مواضع چندی داشته اند؛ برخی آیه را بی نیاز از تفسیر دانسته اند اما بیشتر مفسّران به اجمال برای «شاکله» معانی ای چون: نیت، خُلق و خوی، عادت، دین و مذهب، ذات و طبیعت را مطرح کرده اند ولی توضیح بیشتری نداده اند و فقط در تفاسیر قرن 14 به پیام های اعتقادی و ابعاد انسان شناختی «شاکله» توجّه اندکی شده است. بیشتر تفاسیر عامّه در تفسیر «شاکله» به اقوال پیشینیان اکتفا کرده و فاقد داوری و تحلیل است و اگر توضیحی داده شده ا ست، بیان آنان موهم جبر بوده است. چنان که بیشتر مفسران امامیه نیز تا اواخر قرن 14 همانند بقیه تفاسیر، به اجمال از کنار آیه گذشته اند، ولی آنان با الهام از روایات اهل بیت^ در تفسیر «شاکله» از اندیشه جبر مطلق مصون مانده اند. نخستین تفسیری که در قرن 14به اهمیت بحث شاکله توجّه کافی کرده و به تفصیل، شبهه جبر را از حریم آیه زدوده و تأثیر جدّی در اندیشه مفسّران پس از خود داشته، تفسیر المیزان است، هر چند این تحوّل به تفاسیر عامّه راه نیافته است.

ترجمه دستوردادن برای واژه امر، ترجمه‌ای است که در بادی امر به ذهن مترجم خطور می‌کند. در آیه 16 سوره اسراء از آنجا که متعلق امر، فسق و مخاطب امر، مترفان هستند، مفهومی که ایفاد می‌شود آن است که خداوند به مترفان دستور به فسق می‌دهد و نهایتاً پس از عمل به فسق، آنان را نابود می‌سازد. پژوهش حاضر معنای کثرت را به‌جای دستور دادن برای واژه امر پیشنهاد می‌کند و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای و روش توصیفی تحلیلی، مستندات این معنا را احصا و مورد بحث قرار می‌دهد. شواهد لغوی وجود دارد که اثبات می‌کند، این معنا مسبوق به سابقه بوده‌است. هم‌چنین قرائاتی به‌جز قرائت حفص که گاه در قالب روایت از امامان شیعه نیز نقل شده، تأییدی دیگر بر این معناست. علاوه بر آن شواهدی در قرآن وجود دارد که کثرت مترفان و کثرت اموال آن‌ها ارتباط مستقیمی با عذابشان دارد. روایاتی نیز در همین راستا نقل شده ‌است. از طرفی دیگر، اتخاذ این معنا تا اندازه زیادی شبهاتی که پیرامون این آیه مطرح است از جمله شبهه جبر را دفع می‌کند. بررسی مهم‌ترین ترجمه‌های فارسی نشان می‌دهد این معنا مغفول واقع شده و تعداد اندکی از مترجمین به آن توجه داشته‌اند. بیش از نیمی از ترجمه‌ها معنای دستور دادن را برگزیده‌اند. معانی دیگری از جمله وادارکردن، میدان دادن، امارت دادن نیز توسط مترجمین فارسی مورد استفاده قرار گرفته است.

قرآن با اینکه به تدریج در فاصله زمانی بیست و اندی سال نازل شد، متنی فرازمانی و متعلق به همه دوران‌ها است. آشنایی با گفتمان حاکم در عصر نزول و تعیین مکی و مدنی آیات، می تواند به فهمِ صحیحِ آیات الهی کمک کند. با تأمل و بررسی درباره مکی و مدنی آیات مشخص شد در قرن اول سخنی از تداخل آیات مکی و مدنی در یک سوره وجود ندارد. در قرن دوم به جز نمونه‌هایی که در تفسیر منسوب به مقاتل بن سلیمان وجود دارد، سخنی از آیات مستثنیات به میان نیامده است. بعد از آن به مرور بر تعداد آن افزوده شد. در حالی که نه تنها دلایل قابل قبولی برای استثناء شدن این آیات وجود ندارد بلکه در بسیاری از موارد، با دقت در سیاق آیات، بافت متن، اسلوب کلام، پیوستگی لفظی و پیوستگی موضوعی میان آیات، مشخص می‌شود آیات استثناء شده نمی‌تواند جدا از آیات قبل یا بعد از خود نازل شده باشد. با توجه به این که سوره مکی إسراء از جهت تعداد آیاتی که بر اساس گزارش‌ها، استثناء شده‌ یعنی هفده آیه نسبت به سور پیش از خود قابل توجه است، تعیین مکی و مدنی آیات سوره اسراء بر اساس سیاق آیات و ساختار سوره و تحلیل و بررسی دیدگاه‌ها با استفاده از اسناد و منابع کتابخانه‌ای به روش توصیفی‌ـ‌تحلیلی و تطبیقی در تفاسیر، کتب علوم قرآنی، جوامع حدیثی و کتب روایی صورت گرفت و مشخص شد از عوامل ایجاد تصور وجود آیات مدنی در سوره إسراء علاوه بر احتمال جعل و دس در روایات، و خطای راوی در روایت، و خطای مفسر در برداشت از آیه، عدم توجه به وحی بیانی در روایات مورد استناد برای تعیین مکی و مدنی آیات به ویژه روایات سبب نزول است. سپس با توجه به سیاق آیات، اسلوب کلام، موضوع و مضمون آیات و پیوند لفظی و معنایی آیات، نزول تمام آیات سوره إسراء در دوران مکی دانسته شد.

مختصر الميزان في تفسير القرآن، خلاصه تفسير الميزان في تفسير القرآن نوشته علامه طباطبايى(ره) است كه توسط الياس كلانترى در شش مجلد به زبان عربى به انجام رسيده است. الياس كلانترى درباره چگونگى تدوين اين كتاب با اجازه علامه طباطبايى(ره) چنين مى‌نويسد: «در ضمن بررسى و مطالعه كتاب الميزان، با توجه به ارزش و كارايى مباحث تفسيرى آن، خصوصاً مباحث مستقل از تفسير معمولى آيات، تصميم گرفته شد كه يك كتاب راهنما و فهرست موضوعات و همچنين يك دوره مختصر از الميزان تهيه و تنظيم شود، تا راه استفاده از مباحث آن به‌طور تفصيلى و منظم و دسته‌بندى شده، براى محققان علوم قرآنى هموارتر گردد و همچنين استفاده از اين كتاب براى كسانى هم كه فقط فرصت و امكان آشنايى اجمالى با معانى آيات قرآن را دارند، به‌راحتى مقدور شود. در ابتدا به تنظيم كتاب ر اهنما و فهرست اقدام شد و موضوع كتاب با مؤلف الميزان حضرت علامه طباطبايى(ره) در ميان گذاشته شد كه با اقبال ايشان مواجه گرديد. اين كتاب هم براى متن اصلى (عربى) كتاب تحت عنوان «دليل الميزان في تفسير القرآن» و هم براى ترجمه فارسى آن تحت عنوان: «راهنما و فهرست ترجمه‌ى الميزان في تفسير القرآن» تنظيم و منتشر گرديد و از استقبال پژوهشگران و علاقه‌مندان به علوم قرآنى برخوردار شد. در ضمن بررسى دقيق الميزان، براى نوشتن كتاب راهنما و فهرست موضوعات، طرح تنظيم كتاب «مختصر الميزان» نيز ريخته شد و بعداً با روشى كه در اين مقاله روشن خواهد شد، اين كتاب تنظيم و آماده گرديد». وى در مقدمه كتاب جهت روشن شدن كار در تلخيص كتاب الميزان، توجه به بعضى از جهات روش به‌كاررفته در تفسير الميزان را ضرورى مى‌داند: * مؤلف كتاب الميزان غالباً بعد از نوشتن يك يا چند آيه، ابتدا به بحث لغوى درباره مفردات آيات پرداخته است. * بعد از بحث لغوى، مؤلف غالباً نظر خود را درباره معانى آيه مورد بحث نوشته است. * بعد از بيان نظر خود، اگر مفسران ديگر درباره آن آيه نظرات قابل توجهى داشته‌اند، غالباً آن‌ها را نوشته و بررسى كرده است؛ به‌گونه‌اى كه گاهى براى آن نظرات وجهى قائل شده و گاهى آن‌ها را مردود شمرده و گاهى فقط به ذكر آن نظرات پرداخته است. * در مواردى بعد از بحث در تفسير تعدادى از آيات، مباحث مهم و مفصّل قرآنى، علمى، كلامى، فلسفى، اجتماعى، تاريخى، روايى و... كه ممكن است ارتباطى با مباحث آيات پيدا كند، به‌صورت مستقل و مجزا از بحث تفسيرى معمولى در يك يا چند فصل نوشته شده است. كلانترى با توجه به روش تفسير الميزان، جهات عمده و اساسى روش كار خود در تلخيص «الميزان في تفسير القرآن» را اين‌گونه تبيين مى‌كند: * در اين تلخيص حتى كلمه‌اى به نوشته‌هاى مؤلف اضافه نشده و تغييرى در اصل نوشته‌هاى مؤلف پديد نيامده است. * عمدتاًً نظرات خود مؤلف الميزان در معانى آيات قرآن انتخاب شده، مگر در مواردى كه مؤلف، مطلبى را از ديگران نقل كرده و آن را پذيرفته است كه در حقيقت نظر خودش مطابق نظر آن مفسر يا مبتنى بر آن بوده است. * مقدمه تفسير الميزان كه مبين روش تفسيرى مرحوم علامه طباطبايى است، عيناً و بدون حذف قسمتى از آن در اين كتاب آمده است. * قسمت‌هاى حذف‌شده عمدتاًً عبارتند از: مباحث مستقل علمى، كلامى، فلسفى، تاريخى، روايى و... كه بعد از تفسير لفظى و معمولى بعضى از آيات نوشته شده است. * در جاهايى كه روشن شدن معانى آيات، متوقف به بحث روايى بوده، آن بحث روايى انتخاب شده و در اين كتاب آمده است. * در جاهايى كه مؤلف درباره آيه‌اى نظر خودش را به‌صورت مجزا بيان كرده و بعد از آن نظرات ساير مفسران را نقل و بررسى كرده، قسمت اول (نظرات خود مؤلف) انتخاب شده و نقل و بررسى نظر مفسران ديگر حذف گرديده است، اما در جاهايى كه بحث تفسيرى آميخته‌اى از نقل نظرات ساير مفسران بوده، همه آن قسمت انتخاب شده است. * در جاهايى كه مؤلف بعد از تفسير آيه، نظرات و تفاسيرى نيز از ساير مفسران آورده و براى آن نظرات وجهى قايل شده و يا حداقل آن را نقل كرده و ردّ و ابطال نكرده است، اين قبيل جاها نيز غالباً انتخاب شده، مگر در جاهايى كه ضرورتى در انتخاب آن‌ها احساس نشده است. * اگر در جاهايى، روشن شدن كامل معانى يك يا چند آيه، متوقف به مجموع بحث تفسيرى بوده، تمام آن بحث انتخاب شده و چيزى از آن حذف نگشته است. * تفسير سوره حمد به‌گونه كامل و بدون حذف قسمتى از آن براى آشنايى با روش تفسيرى مرحوم علامه طباطبايى(ره) به‌عنوان نمونه انتخاب شده است. * عناوين اصلى و موضوعات مهم قسمت‌هاى حذف‌شده، به‌صورت تيترهايى در پاورقى كتاب «مختصر الميزان» نوشته شده، به‌ويژه در جاهايى كه بحث روايى، حاوى احاديثى بوده كه در متن تفسير آيات اثرى از آن به‌صورت مختلط با بحث تفسيرى لفظى نيست و مؤلف، آن موضوعات احاديث را مستقلاً در بحث روايى طرح و بررسى كرده است. از جمله ايرادات وارد بر اين كتاب، عدم تدوين فهارس حتى فهرست مطالب براى هر جلد است كه خواننده را در دستيابى به آيات دچار مشكل مى‌كند. همچنين پاورقى در كتاب مشاهده نشد. در جلد سوم سوره های یونس، هود، یوسف، رعد، ابراهیم، حجر، نحل و اسراء تفسیر شده است.