جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

شناخت ساختار و درک ماهیّت کنش‌های اجتماعی یکی از بنیادی‌ترین و اصلی‌ترین بخش زندگی افراد در تمامی جوامع از دیرباز تاکنون بوده است. با وجود آنکه طی چندین دهۀ گذشته مباحث بسیار زیادی پیرامون جنبه‌های گوناگون عرفان و تصوّف اسلامی صورت گرفته اما هنوز جای خالی بسیاری از تحقیقات علمی پیرامون ابعاد اجتماعی عرفان خالی است و به نظر می‌رسد می‌توان در این باره بحث‌های بسیاری را مطرح نمود. عرفان فارسی با تأثیرپذیری از جامعه هم مولّد رفتارهایی است و هم متقابلاً بر آن تأثیر گذار است و عارف به‌عنوان یک کنشگر اجتماعی می‌تواند بسیاری از مشکلات نابه‌هنجاری‌ها و رفتارهای موجود در عرصۀ اجتماع را از نگاه تیزبین و وقّاد خویش بگذراند و به واکاوی مسائل جامعه و توصیه‌های اخلاقی جهت رفع عیوب و نواقص بپردازد. در این پژوهش که به‌شیوۀ توصیفی ـ تحلیلی بر مبنای مطالعات کتابخانه‌ای و سندکاوی در دو اثر ارزندۀ عرفانی یعنی مرصادالعباد و کشف‌المحجوب صورت گرفته است، برآنیم تا نمود کنش‌های اجتماعی نجم‌الدّین رازی و جلّابی هجویری را به‌عنوان دو عارف آگاه با ساختار رفتار اجتماعی بررسی و تحلیل نماییم. یافته‌ها و نتایج پژوهش حاکی از آن است که شیخ نجم‌الدّین رازی با جهت‌گیری‌های مستقیم سیاسی ـ اجتماعی و مخاطب قرار دادن طبقات دهقانان، پیشه‌وران و... بسیاری از دغدغه‌ها و مسائل کلی جامعه را نقد و ارزیابی کرده است و هجویری با جهت‌گیری نسبتاً ملایم‌تر و ملاحظه‌گرانه علیه ریا و طغیان در خصوص مظاهر فساد به‌ویژه در میان عابدان و زاهدان و صوفی‌نمایان، گفتمان ریاکاری غالب در جامعه را مورد نقد اجتماعی قرار داده است.

در دانش روایت‌‌شناسی، همواره نقش و کارکرد راوی‌ها در موضع انتقال معنا و بررسی چگونگی آن، مورد توجه تحلیل‌گران بوده است. ازآنجایی‌که در متون عرفانی، فهم و درک معنای عمیق متن به‌طور مستقیم وابسته به نحوۀ روایت آن است، بررسی چگونگی استفاده از راوی‌ها در این متون می‌تواند به درک بهتر ساختار معنایی آن‌ها کمک کند. حال این پژوهش با روشی توصیفی‌تحلیلی با تبیین مبانی نظری روایت‌شناسان و بهره‌‌گیری عملیاتی از نظریۀ ژنت در بخش‌‌بندی و کارکرد انواع راوی، به بررسی کشف‌المحجوب هجویری پرداخته است تا حضور هر نوع راوی در انسجام ساختاری متن و تأثیر انواع آن بر روند درک معنا و آموزه‌‌های عرفانی را بررسی کند. درنهایت، نتایج این پژوهش نشان خواهد داد که در ابوابی که نویسنده به شرح احوال مشایخ و شرح فرقه‌های مختلف می‌پردازد، بیشترین تعداد راوی حضور دارد. راوی ضمنی یا انتزاعی که منِ دوم هجویری است، برای درک لایه‌های پنهان معنایی به کار گرفته می‌‌شود و با طبقات متفاوتی از خوانندگان عام و خاص در تناظر است؛ کاربست راوی در این اثر، با تبیین غیرمستقیم مفاهیم پیچیدۀ عرفانی و ازطریق لایه‌‌های مخفی به‌صورتی هدفمند مرتبط است. راوی مخفی، عملاً تجربیات فردی عرفا را که قابل تعمیم نیست، از زبان راوی‌‌هایی ذهنی و آرمانی نقل می‌کند و متعاقباً بر مخاطب آرمانی و ضمنی تأثیر مستقیم خواهد گذاشت.

یکی از بالنده‌ترین رخدادها در تبیین مطالب عرفانی، آمیزش آن با ادبیات فارسی بوده است. کتاب «کشف المحجوب» ابوالحسن هجویری در شمار اولین کتاب‌های عرفانی به زبان فارسی است که عارفان پسینی بر اتقان آن گواهی داده‌اند. این اثر به علم سلوک عرفانی پرداخته و در میان باب‌های آن مواردی وجود دارد که می‌توان از آنها با عنوان «بایسته‌های سلوکی» یاد کرد که تا اندازه‌ای از روش سلوکی هجویری پرده برمی‌دارد. از آن ‌رو که یکی از گسترده‌ترین خرده‌گیری‌هایی که به جریان عرفان و تصوف شده، دور شدن از روش‌های سلوکی، از شریعت و از سرچشمه‌های دینی و مکتب اهل‌بیت(ع) است، این نوشتار کوشیده سه نمونه از بایسته‌های سلوکی را از منظر هجویری (فقر، مقارنت علم و عمل، پایستگی مجاهدت) که انتقادهای مهم و گسترده‌ای به آنها شده است انتخاب نموده و پس از تبیین هریک از این بایسته‌ها که سالک از سرآغاز تا فرجام باید به آن توجه پیوسته داشته باشد و بحثی روایی دربارة موضوع برپا کرده است تا از خلال بازخوانی و تبیین روایات، عیار کلام هجویری عارف در کتاب عرفان عملی‌اش، محک بخورد. از ویژگی‌های روایات بحث‌شده در این نوشتار، اتقان آنها از نظر سندی و دور نشدن از دلالت ظاهری آنها در تبیین است. نتیجة این پژوهش نشان دادن ناهماهنگی برخی از این آموزه‌ها یا ـ دست‌کم ـ برخی خوانش‌ها از این آموزه‌ها با عرفان اهل‌بیت(ع) و همسویی برخی دیگر است. این مقاله با روش توصیفی ـ تحلیلی سامان یافته است.

بیان مسئله:«کشف المحجوب»رساله ای است فارسی از ابویعقوب اسحاق بن احمد سجستانی که موضوع آن حکمت در مذاق اسماعیلیان است .سوالات و مبهماتی از این دست که آیا این کتاب به زبان عربی نگاشته شده یا فارسی و در صورت ترجمه بودن ،مترجم آن ناصرخسرو است یا دیگری و آیا در فرایند ترجمه اصل عربی آن دستخوش حذف شده یا نه،از دیرباز معرکه آراء و نظریات پژوهشگرانی چند بوده است. روش: این جستار با روش تحلیلی – آماری و با تکیه بر سنجش آثار بازمانده از سجستانی و ناصرخسرو و بر اساس مؤلفه‌های سبک‌ شناختی، انجام گرفته است. یافته ها و نتایج: در این پژوهش اثبات کرده ایم که سجستانی رساله کشف‌المحجوب را به زبان عربی نگاشته و بعدها به خامه یکی از همکیشان او به فارسی گزارش شده، شیوه ترجمه و ساختار و سبک نوشتار کتاب نشان می‌دهد که زمان ترجمه نباید از قرن چهارم و ابتدای قرن پنجم فراتر برود. دیگر آنکه کتاب در فرایند ترجمه دستخوش کاستی و تحریف نشده است و مهمتر از همه اثبات کردیم که خلاف نظر پاره‌ای از محققان نامدار غربی و شرقی مترجم این رساله ناصرخسرو قبادیانی نیست.

شخصیت والا و سیره انسانی و نبوی پیامبر اکرم)ص( همواره از کانون­های مضمون­آفرینی و تصویرسازی شاعران و نویسندگان در ادب فارسی بوده­است. عرفای فارسی­گوی پس از اسلام تاکنون به مناسبت­های گوناگون به تکریم آن حضرت پرداخته­اند؛ به­ویژه در ابتدای سخن خود پس از حمد و ستایش خالق هستی­بخش، به بزرگداشت و مدح پیامبر، مقام نبوت و مخصوصاً خاتمیت و سرآمدی و محوریت وجود آن حضرت در کل کائنات توجه داشته­اند. در این مقاله تلاش­شده تا به شیوه توصیفی-تحلیلی سیمای حضرت رسول (ص) در دو کتاب مرصادالعباد و کشف­المحجوب که خود از امهات متون گران­سنگ ادبیات فارسی می­باشند مورد بررسی و مقایسه قرارگیرد. هدف این جستار مقایسه کیفیت تبیین سیمای پیامبر(ص) در دو اثر مذکور است. در این راستا نشان­دادن برتری­های پیامبر اکرم­، ضرورت معرفت بیشتر آن حضرت و بیان خاتم بودن و منسوخ­کردن ادیان دیگر توسط پیامبر(ص) قابل بیان می­باشد. بدین منظور مباحثی چون مقایسه پیامبر اکرم با پیامبران دیگر مانند حضرت موسی، ابراهیم و ...، شریعت پیامبر به­ویژه مقیّد بودن مؤلّف هر دو کتاب به آن و علل فرستادن شریعت پیامبر و جنبه­های دیگری از ابعاد شخصیتی و تاریخی آن حضرت همچون واسطه آفرینش بودن، معراج، سایه نداشتن پیامبر و ... از منظر نجم دایه و هجویری مطمح نظر بوده­است. نتایج پژوهش نشان از جایگاه خاص پیامبر و شریعت وی در سلوک عرفانی هر دو عارف دارد.

کشف­المحجوب نخستین کتابی است که در تصوف به زبان فارسی تألیف شده و استناد به آیات قرآن از ویژگی­های سبکی این متن کهن به‌شمار می­آید. در این پژوهش، چگونگی تأویل آیات قرآنیِ به­کاررفته در مقدمه و شش باب آغازین این کتاب، که مؤلف در آن به موضوعات بنیادین تصوف پرداخته، بررسی و تحلیل شده ­است. نتایج نشان می­دهد که هجویری در این بخش از کتاب برای بررسی و تبیین 17 موضوع نسبتاً کلی و گوناگون به 55 آیه از قرآن استناد کرده که برداشتش از 27 آیه صحیح بوده، از 26 آیه برداشت شخصی داشته و در تأویل 2 آیه خطای آشکار داشته ­است­. بر این اساس، تأویل بیش از نیمی از آیات بررسی‌شدۀ مورد استناد هجویری، شخصی بوده که اثبات مدعا و مطلوب مؤلّف و تفسیر مدِّ نظر وی از برخی مفاهیم تصوف عامل اصلی برداشت ­های شخصی و ناصحیح او از این آیات است. از عوامل اصلی این تأویلاتِ نادرست، می­توان به تقلید هجویری از پیشینیان، شناخت محدود او از آیات و روایات و استفادۀ هدفمند از آن، انگیزۀ خاص وی در اثبات مدّعا و مطلوب خویش، و نوعی خودباوری برآمده از آشنایی او با عرفان و تصوف اشاره کرد. کشف­المحجوب نخستین کتابی است که در تصوف به زبان فارسی تألیف شده و استناد به آیات قرآن از ویژگی ­های سبکی این متن کهن به‌شمار می­ آید. در این پژوهش، چگونگی تأویل آیات قرآنیِ به­ کاررفته در مقدمه و شش باب آغازین این کتاب، که مؤلف در آن به موضوعات بنیادین تصوف پرداخته، بررسی و تحلیل شده ­است. نتایج نشان می­دهد که هجویری در این بخش از کتاب برای بررسی و تبیین 17 موضوع نسبتاً کلی و گوناگون به 55 آیه از قرآن استناد کرده که برداشتش از 27 آیه صحیح بوده، از 26 آیه برداشت شخصی داشته و در تأویل 2 آیه خطای آشکار داشته ­است­. بر این اساس، تأویل بیش از نیمی از آیات بررسی‌شدۀ مورد استناد هجویری، شخصی بوده که اثبات مدعا و مطلوب مؤلّف و تفسیر مدِّ نظر وی از برخی مفاهیم تصوف عامل اصلی برداشت­های شخصی و ناصحیح او از این آیات است. از عوامل اصلی این تأویلاتِ نادرست، می­توان به تقلید هجویری از پیشینیان، شناخت محدود او از آیات و روایات و استفادۀ هدفمند از آن، انگیزۀ خاص وی در اثبات مدّعا و مطلوب خویش، و نوعی خودباوری برآمده از آشنایی او با عرفان و تصوف اشاره کرد.