جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از اهداف دین اسلام به عنوان کاملترین، بالاترین و جامع‌ترین دین، هدایت و تزکیه و تربیت انسان و رساندن او به مقام والای انسانی (تقرب به درگاه الهی) است و قرآن کریم تربیت از نظر لغوی مصدر باب تفعیل از ریشه «ربی» و به معنای از قوه به فعل رساندن، رسیدگی وپرورش دادن و در شرایط رشد قرار دادن است و از نظر اصطلاح علوم تربیتی به معنای فراهم کردن زمینه برای از قوه به فعل رساندن افراد است و در واقع هنر تغییر رفتار انسان است. به عبارتی، تربیت برانگیختن استعدادها و قوای گوناگون و پرورش انسان است که طبعاً با تلاش و دلسوزی همراه با صبر و تحمل بسیار همراه است. کامل‌ترین کتاب تربیتی و اخلاقی است که در آن اهداف و روش‌های تربیتی در ابعاد فردی و اجتماعی بیان شده است. هدف انبیاء الهی از تربیت، رشد فضایل و دوری از رذایل در جامعه بشری و رساندن انسان‌ها به معرفت و خداشناسی کامل بوده و به تعبیر قرآن، انبیاء مأمور به تعلیم و تربیت انسان‌ بوده‌اند: «رَبَّنا وَ ابْعَثْ فیهِمْ رَسُولاً مِنْهُمْ یتْلُوا عَلَیهِمْ آیاتِکَ وَ یعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَهَ وَ یزَکِّیهِم‌» (بقره/ 129) و برای تربیت و رشد و تعالی بشر از جان و آبروی خود مایه گذاشتند و در این راه از هیچ تلاشی مضایقه نکردند. تربیت از مهمترین وظایف انسان‌ها نسبت به خود: «یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا عَلَیکُمْ أَنْفُسَکُم‌» (مائده/ 105): «ای کسانی که ایمان آورده‌اید! مراقب خود باشید.» و اطرافیان است: «یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَکُمْ وَ أَهْلیکُمْ ناراً وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَه» (تحریم/ 7): «ای کسانی که ایمان آورده‌اید خود و خانواده خویش را از آتشی که هیزم آن انسانها و سنگهاست نگه دارید. قرآن کریم در سوره‌های مختلف از پیامبران الهی و تلاش آنان در راه تربیت افراد جامعه سخن به میان آورده است که از جمله آنها، سوره مبارکه هود است. در این سوره از آیات 71 تا آخر سوره از پیامبرانی چون حضرت نوح(ع)، حضرت هود(ع)، حضرت صالح(ع)، حضرت ابراهیم(ع)، حضرت لوط(ع)، حضرت شعیب(ع)، حضرت موسی(ع) و پیامبر اکرم (ص) و تلاش آنان در راه تربیت قوم خود سخن به میان آمده است. با توجه به آنکه انبیای الهی الگوی بشر هستند و تنها برای قوم و قبیله خود الگو نبوده‌اند، بلکه برای همه امت‌‌ها و برای همه زمان‌ها می‌توانند الگوی مناسب باشند، این پژوهش تلاش دارد تا با مطالعه و تدبر در آیات سوره مبارکه هود و با استفاده از تفسیر «الکاشف» به عنوان یکی از تفاسیر مهم تربیتی شیعه و تفسیر «فی ظلال القرآن» به عنوان یکی از تفاسیر مهم تربیتی اهل سنت، آموزه های تربیتی مطرح در قصص انبیاء در سوره هود (شامل اصول و روش های تربیتی) را به بحث بگذارد. به عبارتی، ضمن تبیین اصول تربیت از دیدگاه انبیای الهی، روش‌های تربیتی پیامبران و مراحل آن را مورد بحث قرار دهد. قابل ذکر است که انتخاب این دو تفسیر از آن جهت است که هر دو از کتب تفسیری تربیتی شیعه و اهل تسنن است که آیات نورانی قرآن را با تکیه بر ابعاد تربیتی آنها شرح داده‌اند. تفسیر الکاشف از جمله تفاسیر تحلیلی و اجتهادی در مکتب شیعه محسوب می‌شود. نویسنده در این تفسیر، سعی کرده قرآن را با زبان روز و برای نیازهای فکری، اجتماعی و تربیتی مردم معاصر تبیین کند و از تفسیر به رأی پرهیز کرده و کوشیده با استناد به روایات معتبر شیعی و با بهره‌گیری از عقل و اجتهاد، به تبیین مفاهیم قرآنی بپردازد و با نگاهی روزآمد، به مسائل دینی، اخلاقی، تربیتی و اجتماعی بشر معاصر می‌پردازد. این تفسیر از جایگاه مهمی در میان تفاسیر معاصر شیعه برخوردار است. تفسیر "فی ظلال القرآن" اثر سید قطب نیز از تأثیرگذارترین تفاسیر تربیتی و اجتماعی اهل سنت است که نگاهی عمیق به مفاهیم اخلاقی، تربیتی، اجتماعی و سیاسی قرآن دارد و با نثری ادبی و عاطفی، برای تربیت اسلامی در عصر معاصر نوشته شده است. قابل ذکر است که در این نوشتار به تشابه و تفاوت دیدگاه این دو مفسر نیز پرداخته خواهد شد. میان دو تفسیر «الکاشف» و «فی ظلال القرآن» در تبیین آموزه‌های تربیتی قصص انبیاء اشتراک‌هایی مانند تأکید بر ایمان، مقاومت و دعوت الهی وجود دارد؛ اما تفاوت‌هایی در نوع تأکید بر مسائل سیاسی و اجتماعی دیده می‌شود. هر دو تفسیر از قصص انبیاء برای تبیین الگوهای تربیتی پیامبران بهره می‌گیرند، ولی دیدگاه مغنیه بیشتر بر تربیت فردی و اخلاق اجتماعی و دیدگاه سید قطب بیشتر بر تربیت حماسی و مبارزه با طاغوت متمرکز است. در تبیین شخصیت پیامبران، مفسر «الکاشف» بیشتر به ویژگی‌های اخلاقی و معرفتی آنان می‌پردازد، درحالی‌که نویسنده «فی ظلال»، بر پیامبران به‌عنوان رهبران انقلابی تأکید دارد.

این پژوهش با هدف بررسی پیامدهای تربیتی انسان شناسی دوره ی کودکی و نوجوانی سوره هود انجام گرفته است. پژوهش حاضردر زمره تحقیقات کیفی قرار دارد. روش پژوهش استفاده شده روش تحلیلی- استنتاجی می باشد؛ چون که در ابتدا مفهوم قرآنی تربیت در قرآن و علی الخصوص سوره هود تحلیل شده و در ادامه بر اساس نتایج به دست آمده دلالتهای تربیتی انسان شناسی آن استنتاج شد. با توجه به نوع روش پژوهش کیفی و ماهیت آن جامعه مشارکت کنندگان پژوهش شامل متن سوره هود از قرآن کریم به عنوان منبع دست اول و کلیه کتب، مقالات علمی، تفاسیر قرآن و ... میباشد. از بین آیات سوره آن آیاتی که در رابطه با مفهوم تربیتی انسان شناختی مدنظر پژوهشگر میباشند به ، روش نمونه گیری هدفمند انتخاب شدند. با توجه به نظری بودن ماهیت پژوهش، آیات ، ترجمه و تفاسیر مربوط به سوره هود مطالعه و از آن ها فیش برداری به عمل امد. در ادامه بعد فیش ها بر اساس پیامدهای تربیتی انسان شناسی دوره ی کودکی و نوجوانی دسته بندی و متناسب با اطلاعات جمع آوری شده، پیامدهای تربیتی در سه حوزه اصول، مبنا و روش های تربیتی تبیین می شود. مبانی انسان شناسی سوره هود شامل؛ شرط اول بهره مندی از نعمت؛ پاک کردن گناهان•بهره مندی از رحمت الهی، غایت وجودی انسان و ... ، اصول انسان شناسی شامل؛‌ ساختناق شاکله و شخصیت انسان در پرتو اختیار و اراده آزاد؛ اخلاق، مهمترین و اساسیترین نشانه کمال انسان، انسان موجودی با کمال تدریجی و .. و در روش های تربیتی شامل؛ الگوسازی، انگیزش مثبت، اصلاح و ارتقای رابطهها، رسالت اصلی نظام آموزشی و ... می باشند. با توجه به نتایج ارائه شده در جدول، میتوان نتیجه گرفت که انسانشناسی بر مبانی، اصول و روشهایی استوار است که به تمام جوانب حیات انسانی میپردازد. مبانی انسانشناسی شامل مفاهیمی است که اساس وجود و برتری انسان را تشریح میکنند، اصول آن به چگونگی رفتار و برخوردهای انسانی میپردازند و روشهای انسانشناسی نقشی فعال در شناخت، پژوهش و ارتقای زندگی انسانها دارند. با توجه به این نتایج، انسانشناسی درک عمیقی از ذات و وجود انسان ارائه میدهد و راهکارهایی را برای بهبود و توسعه فردی و اجتماعی انسانها ارائه میکند. تایج نشان میدهد که انسانشناسی بر مبانی، اصول و روشهایی استوار است که به تمام جوانب حیات انسانی میپردازد و راهکارهایی برای بهبود و توسعه فردی و اجتماعی ارائه میدهد

مبلّغ رسالت مهمی را به دوش دارد و گام در مسیری نهاده است که پیامبران الهی آغازکنندۀ آن بوده و در جهت هدایت و اصلاح بشریت، تمام توان خویش را به کار بسته‌اند. بنابراین، شناخت گفتمان تبلیغی آنان، ضرورتی برای مبلغان است. این مقاله به روش توصیفی - تحلیلی بر پایۀ سورۀ هود که نظامی منسجم از مسیر دعوت انبیا را در اختیار می‌نهد، گفتمان تبلیغی انبیایی را که نامشان در این سوره ذکر شده، واکاوی می‌کند. بررسی انجام‌شده نشان می‌دهد که پیامبران در تبلیغ خود، به خداپرستی و توحید فرا می‌خوانده و مردم را از فساد و گناه، به‌سوی خدا سوق می‌داده‌اند و به امور اجتماعی و اقتصادی آنان رسیدگی و در این راه از ابزارها و شیوه‌های گوناگون تبلیغی استفاده می‌کرده‌اند، مانند انذار، بیان سرگذشت‌های عبرت‌آموز، صبر و استقامت، درخواست نکردن مزد، برادری و دلسوزی. ازآن‌جاکه بیشتر مردم در برابر گفتمان تبلیغی انبیا واکنش نشان می‌دادند، بخشی از مقاله به موانعی اشاره دارد که سبب شده ملت‌ها از دعوت انبیا خودداری کنند، همچون تقلید از گذشتگان، اتهام‌زنی، خودپسندی و اندیشه نورزیدن و پیروی از صاحبان قدرت که پیامبران با شیوۀ مناسب سعی در برطرف کردن آن‌ها داشتند. مجموعۀ این گفتمان برای مبلغان امروز، کاربردی و قابل معادل‌سازی است.

یکی از مباحث بحث ‌برانگیز در قرآن، مفهوم تفسیری «اغواء» و «چگونگی اسناد آن به خداوند» در آیۀ «وَ لا یَنْفَعُکُمْ نُصْحی‏ إِنْ أَرَدْتُ أَنْ أَنْصَحَ لَکُمْ إِنْ کانَ اللَّهُ یُریدُ أَنْ یُغْوِیَکُمْ هُوَ رَبُّکُمْ وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُون‏» (هود، ۳۴) است. آرا مفسران مشهور فریقین در این موارد، متعدد و متقابل یگدیگر است. مقاله حاضر با روش تحلیلی - توصیفی درصدد است تا این آراء را احصا، دسته‌بندی و تحلیل نماید. یافته‌های پژوهش نشانگر این است که مفسران عمدتاً چهار معنای «ضلالت»، «هلاکت»، «ناامیدسازی از رحمت الهی» و «سلب رحمت الهی» را برای مفهوم تفسیری «اغواء» ذکر کرده و در بیان چگونگی اسناد آن به خداوند، برداشت‌هایی داشته‌اند که عمدتاً در دو دسته کلی «اسناد جبری» و «مجازاتی‌بودن» قابل اندراج‌اند. برآیند پژوهش حاضر این شد که اغواء در قرآن کریم با ساختار باب «إفعال» در مورد «شیطان» و «قوم حضرت نوح A» به خداوند اسناد داده شده که به معنای «جاری شدن حکم تکوینی از سوی خداوند به سقوط در آخرین مرتبه گمراهی» در اثر شدت کفر و ارتداد آن‌ها است؛ بنحوی‌که دیگر امیدی به هدایت آن‌ها وجود ندارد و بی‌درنگ پس از آن، عذاب الهی نازل می‌شود.

در آیۀ 86 سوره مبارکۀ هود از «بقیة الله» سخن رفته است: «بَقِیَّتُ اللَّهِ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ». تفسیر این عبارت در میان مفسران بحث‌برانگیز شده است. بر اساس برخی روایات در منابع شیعه مراد از این عبارت حضرت مهدی (ع) است که حجت برجای‌ماندۀ الهی است. این پژوهش به بررسی حقیقت «بقیة الله» در آیۀ 86 سورۀ هود از منظر ابن‌عربی و جوادی آملی می‌پردازد. از رهگذر این پژوهش نشان داده می‌شود که این دو اندیشمند حضرت مهدی (ع) را مصداق بقیة الله در آیۀ پیش‌گفته دانسته‌اند. البته میان دیدگاه این دو دانشور تفاوت‌هایی هم وجود دارد. برای نمونه آیت‌الله جوادی آملی دیدگاه خود مبنی بر اینکه حضرت مهدی (ع) مصداق بقیة الله است را به روایات مستند می‌کند، ولی ابن‌عربی همان دیدگاه را بدون ذکر روایات مرتبط و با بیان حکمی بیان کرده است که این احتمالاً ناشی از شرائط فرهنگی، اجتماعی و سیاسی حاکم بر زمان ابن‌عربی بوده است که بیان عقیدۀ تشیع جرم تلقی شده می‌شده است.

داستان‌های قرآن متشکل از عناصری هستند که پیکره داستان بر آن‌ها استوار شده است. برخی از سوره‌های قرآن متضمن بیان سرگذشت فرد یا افرادی هستند که عهده‌دار تربیت و هدایت بشریت‌ می‌باشند و با پی‌جویی آن‌ها این هدف محقق می‌شود. سوره هود از جمله سوری است که شرح حال هفت پیامبر به ترتیب حضرت نوح، حضرت هود، حضرت صالح، حضرت ابراهیم، حضرت لوط، حضرت شعیب و حضرت موسی را بیان می‌کند. بر این اساس عناصری از قبیل موضوع، درونمایه، پیرنگ، افتتاحیه، رویداد، شخصیت، گفتگو، صحنه و اختتامیه در داستان‌های این سوره، با هدف استخراج عناصر داستانی به منظور شناخت داستان‌های کوتاه سوره هود، به وسیله مطالعات کتابخانه‌ای و با روش تحلیل محتوای مضمونی مورد تحلیل قرار گرفتند. می‌توان بیان کرد که هر عنصر به اقتضای سوره و داستان، حامل مفاهیمی است که از سویی همگام با مضامین سوره و از طرف دیگر در ارتباط با دیگر عناصر مطروحه در داستان‌هاست. ذکر داستان‌های مشابه سوره هود در دیگر سوره‌های قرآن، جنبه تکمیلی داشته و هر کدام با سوره‌ای که در آن تعبیه شده‌اند، در تناسب می‌باشند لذا تکرار هر یک، حامی استنباط شایسته‌تر مفاهیم همان سوره است.

یکی از مبانی کلامی تفسیری مطرح در میان مفسّران مسلمان، مسئله عصمت پیامبران است. ظاهرِ متشابه برخی آیات قرآن، ناسازگار با این مبنا می‌نمایاند و بر این اساس هر یک از مفسّران مسلمان با توجه به مبانی کلامی مذهب خود تلاش کرده است تا با ارائه تفسیری از این آیات، ساحت مقدّس انبیاء الهی را از گناه منزّه شمرد؛ رویکردی که در بیشتر ترجمه‌های قرآن ـ جز تعدادی محدود ـ تاکنون مغفول مانده است. ترجمه‌های قرآن غالباً بدون توجّه به تفسیر و صرفاً براساس معنای اصطلاحی واژگان، به ترجمه این دست آیات اقدام کرده‌اند که در بیشتر موارد علاوه بر عدم موفقیت در رفع تشابه آیه، بر تشابه آن نیز افزوده‌اند. از جمله مهم‌ترین این آیات، آیات موهِم عتاب و یا عفو پیامبر(ص) است که در ترجمه‌ها، به درستی تبیین و رفع تشابه نشده است و در این مقاله کوشش شده است به روش تحلیلی ـ توصیفی و نوآورانه، به صورت موردی، ضمن بررسی چالش‌های تفسیر و ترجمه آیه 12 سوره هود که به‌ظاهر بر نهی رسول خدا (ص) از ترکِ ابلاغِ پیام وحی دلالت دارد؛ و نیز آیه 43 سوره توبه که به‌ظاهر دلالت بر عفو رسول خدا (ص) دارد، به ترجمه‌ای دقیق و صحیح و در برخی موارد، نوین بر اساس رویکرد تفسیری صحیح و منطبق با مبنای کلامی عصمت دست یابیم.

تحلیل گفتمان انتقادی درصدد کشف جهان­بینی گوینده از طریق بررسی نحوه گفتمان با شرایط برون­متنی است. وان دایک زبان را حامل ایدئولوژی گوینده و دارای بار قدرت می­داند. او در گفتمان انتقادی، به تأکید بر ویژگی­های مثبت خود و ویژگی­های منفی دیگری، تأکید بر طرد ویژگی­های مثبت دیگری و ویژگی­های منفی خودی در ساختارهای خرد واژگانی، نحوی، بلاغی، معنایی، استدلالی و کنشی اشاره دارد. سوره هود دارای گفتگوی حضرت نوح و قومش است که دو طرف گفتگو سعی در تأکید ویژگی‌های مثبت خود و ویژگی­های منفی دیگری و طرد ویژگی­های منفی خود و ویژگی­های مثبت دیگری است. این تحقیق با روش توصیفی تحلیلی و تحلیل گفتمان انتقادی وان دایک درصدد تحلیل گفتمان نوح(ع) و قومش در سوره هود است. این پژوهش ثابت می­کند که در سوره هود، گفتمان نوح، با وجود سرسختی­ها و تهدیدها و تحقیرهای قومش علیه او، بیشتر برپایه تقویت ویژگی­های مثبت خود و ویژگی‌های منفی قومش با نرمی و مدارا و زبانی انعطاف­پذیر و پرسشی و دارای بار عاطفی سرشار از نوع دوستی برپایه مردم سالاریِ دینی و استدلال منطقی برای به تفکر واداشتن قومش جهت دوری از سرسختی است که با کاربست صورت­های مختلف زبانی، گفتمان را با در نظر گرفتن منفعت خود و قومش، به سمت خود تغییر می­دهد تا آنان را به راه راست هدایت نماید، در حالی­که گفتمان قومش، با کاربست صورت‌های مختلف زبانی، سعی در تغییر جهتِ قدرتِ گفتمان به نفع خود و به ضرر حضرت نوح با خشونت و تهدید و زبانی انعطاف­ناپذیر و قطعیت و سخت­سری در کلام برپایه دیکتاتوری بدون استدلال منطقی را برپایه دیکتاتوری دارند.

آیۀ ۷۴ سورۀ هود مجادله ابراهیم (ع) با خداوند دربارۀ قوم لوط را گزارش می‌کند. در ارتباط با این موضوع گفتگوهای مفصلی میان مفسران فریقین و حتی متکلمان آنها مطرح و محمل بروز شبهاتی نیز شده است، شبهاتی که گاه عصمت ابراهیم (ع) را به‌صورت خاص و پیامبران را به‌گونۀ عام به چالش کشیده است. برخی موضوع جدال را شخص لوط (ع) و برخی قوم لوط دانسته‌اند. گروهی بر این باورند که جدال ابراهیم (ع) از باب جستجو و تحقیق بوده و برخی معتقدند جدال به معنای شفاعت است. پژوهش حاضر، پس از برشمردن آرای مختلفی که دربارۀ جدال ابراهیم (ع) با خداوند مطرح شده، با بهره‌گیری از روش تحلیل انتقادیِ مستند به آموزه‌های قرآنی، به توصیف و نقد آرای مفسران فریقین در این موضوع می‌پردازد. با توجه به شخصیت دلسوزی که از ابراهیم (ع) در قرآن کریم بازتابانده شده، به نظر می‌رسد مفهوم جدال خواهش و دعایی بوده است از روی شفقت، به‌منظور یافتن راهی برای هدایت قومی که در آستانۀ عذاب الهی قرار گرفته‌اند. اما به دلیل آن‌که، بر اساس علم الهی، این بازگشت امکان‌پذیر نبوده، با درخواست ابراهیم (ع) مخالفت شده ‌است. این جدال، چون پیش از اعلام تصمیم قطعی پروردگار بوده، نافی عصمت پیامبر نیست.

یکی از کاربردهای زبان در جهت تأثیرگذاری بر دیگری استدلال کردن است. استدلال‌ها در جهت اقناع مخاطب به کار می‌روند؛ زیرا سعی دارند مخاطب را قانع کنند که این تفکر درست است و یا به نفع اوست که تابع این نگاه یا اعتقاد باشد.نظریه‌ها و دیدگاه‌های متفاوتی در استدلال مطرح شده است. الگوی سوم در پژوهش‌های این نظریه که امتداد پژوهش‌های پرلمان در راستای احیای بلاغت ارسطویی است، به بررسی استدلال درون یک گفتمان می‌پردازد.در این رویکرد به بررسی مسأله انواع گفتمان‌ها در رابطه با استدلال پرداخته و روش‌هایی که گفتمان شفاهی و مکتوب از طریق آن سعی در تأثیر گذاری در مخاطب دارد، مورد تدقیق و دسته بندی قرار می‌گیرد.از آنجا که قرآن کریم در بردارندۀ گفتمان هایی با محوریت موضوعاتی همچون: نفی شرک و بت پرستی،دعوت به توحید، دعوت به عدل،نفی فساد بر روی زمین و...است،می توان متن قرآن کریم را گفتمانی استدلالی قلمداد کنیم که در پی اصلاح گری است. از سوی دیگر،متن استدلال محور، ویژگی‌هایی دارد که موجب تمایز آن با سایر متون می‌‌گردد؛ یکی از این ویژگی‌ها وجود دو طرف یا یک طرف منازع در آن است که این ویژگی نیز در قرآن بویژه سورۀ هود که گفت و گوی پیامبران را در خود دارد، قابل مشاهده‌است. بر همین اساس در این جستار برآنیم تا گفتمان‌های موجود در این سوره را طبق الگوی استدلالی «پاتریک شاردو» مورد تحلیل قرار دهیم.