جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

آیه ۱۹۹ سوره ‌اعراف با طرح سه‌گزاره کلیدی "خذ العفو"، "أْمُرْ بِالْعُرْفِ"، و"أَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِینَ"، الگویی جامع ازتعاملات اخلاقی-اجتماعی پیامبران ارائه می‌دهد.این‌پژوهش باروش توصیفی-تحلیلی وخوانش زبانشناختی به‌بازخوانی تأویلی آیه می‌پردازد.رهیافت‌های حاصل‌آنکه درسطح ساخت‌واژی، جایگزینی‌واژه "عفو" به‌جای"صفح" یا"غفران" باتوجه به ریشه-شناسی "عفو" که‌دلالت برتکرارپذیری دارد، بیانگراستمرار بخشش درتعاملات رفتاری است. برجسته‌سازی ساخت‌واژی "العُرف" به ‌صورت معرفه، اشاره به‌عرف الهی ثابت ونفی نسبیت‌گرایی اخلاقی‌دارد. در سطح نحوی نیز تقدیم واژه"عفو"بر"عرف"و"اعراض"، بیانگر تقدم اخلاق"گذشت"پیامبران بر دوکنش بعدی است. در لایه‌بلاغی نیزکاربست استعاره، ایجاز،آوای درونی..، از عفو به ‌عنوان فرایند ‌فعال و از اعراض به ‌مثابه مرزبندی هوشمندانه یادمی‌کند. خودکنترلی وراهبردهای تربیتی، معانی‌تأویلی درحوزه ‌بازخوانی نمادین واژگان است. دربافتار موقعیتی نیزتحلیل شأن نزول‌،"اعراض ازجاهلان"، را نه‌کناره‌گیری منفعلانه، بلکه استراتژی فعالِ حفظ‌گفتمان توحیدی دربرابر نظام‌های جاهلی می‌داند. تطبیق‌‌آیه با روایات نیز مؤید آن‌است که"عُرف"، فریضه‌ای الهی بامصادیق متغیر تاریخی است. گزیده ‌کلام آنکه، کاربست تکنیک‌های ساخت‌واژی، چینش‌واژگانی، استعاره‌‌شناختی وایجازو..الگویی پویا برای اخلاق اجتماعی درجوامع چندفرهنگی ومدلی نظام‌مند برای‌مطالعات بینا‌رشته‌ای قرآن (ترکیب زبان‌شناسی، هرمنوتیک و اخلاق) فراهم می‌آورد.

تعبیر «وَلَمَّا سُقِطَ فِی أَیْدِیهِمْ» از عبارت‌های قرآنی‌ای است که در زبان عربی فاقد پیشینه است و نخستین کاربرد آن در آیۀ 149 سورۀ اعراف و در جریانِ بیانِ بخشی از وقایع زندگی حضرت موسی (ع) ــ یعنی دعوت وی به کوه طور، عهدشکنی بنی‌اسرائیل و گوساله‌پرستی آنها ــ دیده می‌شود. این پژوهش درصدد تحلیلِ مفهومِ این عبارت و بیان چرایی برداشت‌های مختلف از آن است. با وجود آنکه مفسران قرآن به‌طور ضمنی به تحلیل این عبارت پرداخته‌اند، با توجه به شکل‌گیریِ دیدگاه‌های مختلف ذیل آیه و با عنایت به اینکه یافتن مقصود گوینده وامدار توجه به مباحث زبانی و فرامتنی است، ضرورت دارد این دیدگاه‌ها فراتر از مباحث لغوی، بلاغی، نحوی و به‌ویژه سیاق بررسی و تحلیل شود. برای دستیابی به این هدف، فضای سخن حاکم بر آیات بررسی می‌شود و معانی پشیمانی، ترس، ناتوانی، امر ناگهانی و تعابیری از این دست نقد و بررسی می‌شود. در این پژوهش، با تأمل در قواعد متنی و فرازبانی و تحلیل آنها نشان داده شده است که این آیات با عبارتِ «وَلَمَّا سُقِطَ فِی أَیْدِیهِمْ» حادثه‌ای مشخص را روایت کرده که موجب تأمل بنی‌اسرائیل شده و تفسیر آن به پشیمانی، اضطراب و دیگر مفاهیم پذیرفتنی نیست.

مفسران، معنای «لامِ» موجود در عبارت «ولقد ذرأنا لجهنّم» را به سه صورت بیان کردهاند؛ در تعیین هریک از احتمالات معنایی «لام»، دخالت دیدگاههای کلامی وجود داشته است. برای تبیین دقیق‌تر این‌مدعا، از توضیحات دو تن ازمفسرین به مثابه نمایندگان دومکتب کلامی استفاده شد. فخررازی «لام» ‌را به معنای «غایت»دانسته و بر این اساس، آیۀ 179 اعراف رادلیلی برای اثبات رویکرد فرقۀ «اشاعره» و اعتقاد به «جبر»، در نظر گرفته است. آیت الله جوادی آملی، ضمن تأکید برهم‌مبنایی با علامه طباطبائی (ره)، معنای «عاقبت» رابرای «لام» بیان داشته است. وی منکر جبری بودن خلقت برخی انسان‌ها برای جهنم شده است و مبتنی بر دیدگاه «امر بین الأمرین» نزدمتکلمین امامیه، به توضیح پرداخته است. وی در تعیین معنای «لام» به سیاق آیات و استفاده ازحداکثر ظرفیت ادبی موجود، تأکید داشته است. اوازاین جهت باعلامه طباطبائی «ره» که معنای «غایت تبعی» راتأسیس نموده، اختلاف دارد. مقالۀ حاضر با بررسی تطبیقی تفسیر الکبیر فخر رازی و تسنیم آیت الله جوادی آملی در رویکرد ادبی-کلامی و بر اساس روش توصیفی-تحلیلی و با تکیه بر منابع کتابخانه‌ای، به بیان تأثیر سه معنای مطرح شده برای «لام» در مباحث کلامی «جبر و تفویض» و «معاد» و تطبیق دو تفسیر با سایر آیات هم موضوع، براساس روش تفسیری قرآن به قرآن پرداخته و در نهایت معنای معیار برای «لام» موجود در این آیه را تعیین نموده است.

در تفسیر خلق و امر از آیه «أَلاَ لَهُ الْخَلْقُ وَالْأَمْرُ» نظریه‌های بسیاری وجود دارد. برخی خلق و امر را ایجاد و فرمان، شماری عالم خلق و عالم امر، تعدادی دنیا و آخرت، گروهی ابداع و فرمان، عده‌ای اختراع و تدبیر و تصرف و ... معرفی می‌کنند. تفاسیر یادشده از جهاتی چند، محل تأمل و تردید است که برخی از مهم‌ترین آنها خلط مفاهیم، ناسازگاری با سیاق، بی‌توجهی به کاربرد قرآنی، خلط مفهوم قرآنی، کلامی، فلسفی و ... است. دیدگاه مختار این اثر، تفسیر خلق به ایجاد تدریجی در زمان و مکان و تفسیر امر به ایجاد دفعی بی‌زمان و بی‌مکان است. این دیدگاه کاستی‌های دیگر نظریات را ندارد و افزون بر این، با موضوع آیه و اصل پیوستگی آیات همخوان می‌باشد. این پژوهش با مطالعه کتابخانه‌ای و همراه با بررسی و سنجش نظریات مختلف در تفسیر آیه شکل گرفته و هدف آن، نقد و سنجش نظریه‌های مختلف در تفسیر واژه خلق و امر است.

یکی از فریضه­‌های بنیادین شریعت اسلامی فریضۀ امر به معروف و نهی از منکر است. فقیهان برای استقرار وجوب این فریضه شروطی برشمرده‌اند که یکی از آن­ها «شرط تأثیر» است. پژوهش حاضر به روش اکتشافی­ _ ­تحلیلی و با بهره­‌گیری از منابع کتابخانه‌ای درپی تبیین ادلۀ قرآنی دربارۀ عدم اشتراط این شرط در استقرار وجوب فریضۀ یادشده است. فرضیۀ پژوهش حاضر این است که براساس عمومات و اطلاقات قرآنی با محوریت آیۀ 164 سورۀ اعراف و همچنین روایات معتبر نمی‌توان چنین شرطی را به­‌عنوان شرط وجوب فریضۀ امر به معروف و نهی از منکر درنظر داشت. برای اثبات این مدعا به مدلول آیاتی که بیان‌کنندۀ دو اصل ذیل هستند، استناد شده است: عمومات رهنمون به انجام وظیفۀ دینی در مواجهه با منکرات اجتماعی و منتفی نبودن احتمال اثرگذاری در روند تبلیغ و انذار به‌­نحو مطلق. ادلۀ ادعایی باورمندان به شرط تأثیر نیز به سه بخش روایات، اجماع و حکم عقل تقسیم و بررسی شده و ناکافی بودن هریک برای اثبات مدعای آنان به اثبات رسیده است.

براساس آیۀ 96 سورۀ اعراف می‌توان رابطه‌ای معنادار میان ایمان و تقوا و برخورداری از برکت‌های آسمانی و زمینی برقرار دانست؛ اما وجود جوامعی از افراد مؤمن و باتقوا ولی محروم و افراد غیرمومن اما متنعم، با ظاهر آیه ناسازگار بوده و شبهه ایجاد کرده است. از بررسی تفسیرهای شیعی شش پاسخ به این شبهه قابل برداشت است که به دو بخش ایجابی و سلبی تقسیم می‌شوند. پاسخ‌های ایجابی مواردی مانند اختصاص آیه به زمان و مورد خاص، استدراجی بودن برخورداری غیرمؤمنان و تأمل در معنای ایمان و تقوا و پاسخ‌های سلبی مواردی مانند انکار برخورداری غیرمؤمنان از برکات آسمانی و زمینی، انکار برخورداری غیرمؤمنان از برکات معنوی و انکار برخورداری کامل غیرمؤمنان از برکات را شامل می­‌شود. هریک از این پاسخ‌ها به نوبۀ خود ارزشمند است و بخشی از شبهه را پاسخ می­‌دهد؛ اما برای حل کامل و همه‌­جانبۀ شبهه پاسخی جامع‌تر لازم است. ازاین‌رو با لحاظ کردن بخش‌هایی از پاسخ‌های یادشده و تأمل در معنا و مصادیق برکات کوشیده شده پاسخی جدید ارائه شود. در این پاسخ، مراتب متعدد مقامات معنوی و معارف الهی از جمله برکات آسمانی معرفی شده و برای تقوا نیز معنایی گسترده و دارای مراتب مختلف در نظر گرفته شده است؛ چنان­که همۀ گناهان اعم از گناهان ذکرشده در متون دینی و غیر آن را دربر بگیرد. براین‌­اساس، اگرچه غیرمؤمنان از برخی مراتب برکت‌های آسمانی محروم می‌شوند، از برخی مراتب برکت‌های زمینی بهره‌مندند و مؤمنان نیز اگرچه از برخی مراتب برکات زمینی محروم‌­اند، از برکات آسمانی بهره‌ها می‌برند. پژوهش حاضر با روش توصیفی_ ­انتقادی سامان یافته است.

در دین اسلام، شرک ورزیدن به خداوند متعال از گناهان کبیره محسوب می‎شود و اهمیت این موضوع تا جایی است که قرآن کریم می‎فرماید: «إِنَّ اللَّهَ لَا یَغْفِرُ أَنْ یُشْرَکَ بِهِ وَیَغْفِرُ مَا دُونَ ذَلِکَ لِمَنْ یَشَاءُ وَمَنْ یُشْرِکْ بِاللَّهِ فَقَدِ افْتَرَى إِثْمًا عَظِیمًا» (نساء: 48). درآیه 89 سوره مبارکه اعراف، پس‌ازاینکه حضرت شعیبm به قوم خود می‎فرماید: «وَمَا یَکُونُ لَنَا أَنْ نَعُودَ فِیهَا»، عبارتی را بیان می‎فرماید که شبهه برانگیز است.ایشان بلافاصله پس ازجمله ذکرشده، می‎فرمایند: «إِلَّا أَنْ یَشَاءَ اللَّهُ رَبُّنَا»؛ این جمله این مفهوم را به ذهن متبادر می‎کند که حضرت شعیبm ویاران وی درصورتی‌که خداوند اراده کند، به آیین کفر بازمی‌گردند و از این مطلب مهم‌تر این نکته است که خداوند در شرایطی به کفر امر می‎فرماید. این مطلب، با آموزه‎های ادیان آسمانی به‌ویژه قرآن و سنت در تضاد است.مفسرین تلاش کرده‌اند به این شبهه پاسخ دهند ولی هرکدام به قسمتی از پاسخ پرداخته‌اند و جمع‌بندی کاملی انجام‌نشده است. در مقاله پیش رو دلایل متقنی را در رد این شبهه بر اساس روش توصیفی-تحلیلی با استفاده از منابع کتابخانه‎ای ارائه خواهیم داد.

برخی مفسران برای وجود عالم ذر به آیه ۱۷۲ سوره اعراف استناد کرده‌اند؛ ولی برخی، معنای واژگان و ظهور آیه را مخالف این ادعا می‌دانند. پژوهش حاضر به روش توصیفی– تحلیلی و با هدف یافتن ترجمه صحیح و مطابق با شواهد سیاقی است تا پاسخی برای این پرسش بیابد که مناسب‌ترین ترجمه آیه 172 سوره اعراف بر پایه ساختار و انسجام متنی سوره اعراف چیست؟ بر این اساس، با اصل قرار دادن معنای ظاهری واژگان آیه، به تبیین انسجام و ارتباط آیات سوره اعراف پرداخته و به این نتیجه می‌رسد که محور اصلی این سوره، دعوت به تبعیت از قرآن کریم و انذار مخالفان این دعوت است و به همین منظور، عاقبت انکار دعوت حق را از حضرت آدم تا نبی خاتم بیان نموده و در آیه 172 به یک جمع‌بندی می‌رسد و می‌فرماید: (ما فرزندان حضرت آدم را نسل به نسل پدید آوردیم و آنان را (پس از ارسال رسولان و بینات و اتمام حجت) شاهد خودشان قرار دادیم بر اینکه آیا من خدایتان نیستم؟ و آنان گفتند بله ما شهادت می‌دهیم. این اقرار به خاطر این است که در قیامت نگویند ما جاهل به آن بودیم). این ترجمه، نه بر عالم ذر دلالت دارد و نه بر ندای فطری؛ بلکه اقراری عقلی است که بر اساس مشاهدات آیات و بینات انبیاء الهی شکل گرفته است.

در آیۀ ۱۵۷ سورۀ اعراف از نوری سخن رفته که همراه پیامبر اکرم (ص) نازل شده است. بسیاری از مفسران معتقدند مقصود از «النُّورَ» در این آیه «قرآن کریم» است، و برخی از مفسران دیدگاه‌های دیگری را مطرح کرده‌اند که عبارت‌اند از: قرآن ناطق؛ قرآن کریم، امام علی (ع) و دیگر امامان (ع)؛ و ولایت. این دیدگاه‌ها هر یک دچار نقدهایی است، افزون بر این‌که هیچ‌کدام نتوانسته‌اند که پاسخ درخوری به این پرسش بدهند که دلیل آمدن «معه» همراه با «انزال» چیست. ولی تفسیری که ابوالفتوح رازی از این بخش از آیۀ ارائه کرده با تفاسیر دیگر متفاوت است. وی این «نور» را حضرت علی (ع) دانسته است. در این نوشتار، دیدگاه‌های مفسران طرح و ارزیابی و نقد می‌شود و نشان داده می‌شود که تفسیر ابوالفتوح رازی از آیۀ مذکور، بر خلاف تفسیر دیگر مفسران، نیازمند توجیه و تأویل نیست.