جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

هدف این پژوهش، بررسی روایات تفسیری موجود در دو تفسیر مجمع البیان طبرسی و مفاتیح الغیب فخرالدین رازی در مورد دو پیامبر: داوود و سلیمان (علیهما السلام)، از نظر صحت محتوا و سند است. این پژوهش با مراجعه به منابع اصلی که این روایات از آنها استخراج شده‌اند و بررسی اسناد راویان، میزان اعتبار آنها را بررسی می‌کند تا مشخص شود که آیا آنها راویان قابل اعتمادی هستند یا خیر. این امر منجر به شناسایی مواردی می‌شود که به دلایل خاصی تحریف شده‌اند یا فاقد اعتبار هستند و مواردی که صحیح و مطابق با قرآن کریم هستند. سپس، بررسی تحلیلی و انتقادی بر روی این روایات ذکر شده در دو تفسیر مورد بررسی انجام می‌شود. سپس مقایسه‌ای بین آنها از نظر شباهت‌ها و تفاوت‌ها در انتخاب نظرات و ترجیحات طبرسی و رازی در مورد روایات تفسیری ذکر شده توسط هر یک از دو مفسر انجام می‌شود. تمرکز اصلی این مطالعه بررسی سند و متن است، زیرا صحت سند لزوماً به معنای صحت محتوا نیست. یک روایت ممکن است به راویان موثق نسبت داده شود تا به گزارش اعتبار ببخشد، در حالی که ممکن است آن راویان واقعاً آن را نقل نکرده باشند. ما با رویکرد توصیفی-تحلیلی، به بررسی روایات تفسیری مربوط به حضرت داوود و سلیمان (علیهما السلام) در دو تفسیر مجمع البیان و مفاتیح الغیب، ردیابی سند و مقایسه آنها و تمرکز بر یک نکته اساسی در مطالعه پرداختیم: میزان انطباق این روایات با متن قرآن و فاصله آنها از گزارش‌های مشکوک تحریف‌شده - مانند اسرائیلیات (روایات یهودی-مسیحی) که عصمت انبیا (علیهم السلام) را تضعیف می‌کنند -. در پایان مطالعه، نتایج حاصل از آن، از جمله این واقعیت که اسرائیلیات یکی از منابع تفسیر در میان مفسران محسوب می‌شوند، ارائه شد. بسیاری از آنها روایات و داستان‌هایی از علمای یهود در مورد پیامبران و امت‌های گذشته نقل کرده‌اند و به مرور زمان، این روایات وارد آثار تفسیری شده و مسلمانان آنها را در کتاب‌های اصلی خود پذیرفته‌اند. برخی آنها را به معنای واقعی کلمه پذیرفتند، در حالی که برخی دیگر آنها را مورد تجزیه و تحلیل و بحث قرار دادند و در نهایت یا برخی از آنها را پذیرفتند یا به دلیل تحریف حقایق، دروغ‌ها، ساختگی‌ها و افسانه‌ها، آنها را به طور کامل رد کردند. از جمله توصیه‌های این تحقیق، تشدید مطالعات مربوط به اسرائیلیات، تعمیق تحقیقات در مورد آنها و تلاش برای تشخیص درست از نادرست در میان آنها، بر اساس مطابقت آنها با قرآن کریم، سنت شریف نبوی، اقوال ائمه (علیهم السلام) و صحابه و تابعین (رضوان الله علیهم) است.

مقاله حاضر با هدف تبیین مصادیق عهد و میثاق الهی با پیروان ادیان آسمانی و آثار مترتب بر آن در جهت شناخت مبنایی از مسئولیت پذیری اجتماعی و جهت دادن صحیح اعتقادات پیروان ادیان آسمانی در این زمینه تدوین شده است. روش تحقیق حاضر، توصیفی- تحلیلی با بهره گیری از آراء مفسران فریقین (باتاکید بر آراء تفسیری: شیخ طبرسی، علامه طباطبایی، فخررازی و زمخشری) در تبیین مصادیق و متعلقات عهد و میثاق های الهی نسبت به مسلمین، مسیحیان، بنی اسرائیل و آثار مترتب بر آن می باشد. یافته های پژوهش حاضر حاکی از آن است که عهد و میثاق های الهی با پیروان ادیان چه به صورت عهد و میثاق عام و چه به صورت عهد و میثاق خاص عهدی تشریعی است که عهد و میثاق با مسلمین شامل ایمان به خدا، اطاعت از پیامبر اسلام (ص)، و به‌ویژه تعهد به ولایت امام علی(ع) و عهد و میثاق با بنی اسرائیل شامل تعهداتی مانند یکتاپرستی، احسان به والدین، و رعایت دستورات الهی و میثاق‌ با علمای اهل کتاب است و عهد و میثاق با مسیحیان شامل اعتراف به نبوت حضرت مسیح (ع) و همه پیامبران خدا است که به طور خاص به بررسی نمونه‌هایی از میثاق‌های الهی با مسلمانان، بنی‌اسرائیل و مسیحیان، پرداخته و دیدگاه‌های مفسران فریقین را پیرامون این میثاق‌ها تبیین می‌کند. که نهایتا موجب استحکام نظام اجتماعی و نیز تقویت اعتقادات دینی و تعهدات اخلاقی می گردد.

مطالعه ی علامه طبرسی در تفسیر ",مجمع البیان", یکی از مهم‌ترین آثار در خدمت به زبان قرآن کریم به شمار می‌آید، زیرا او روشی منحصر به فرد در تحلیل علل زبانی و نحوی آیات قرآن ارائه داده است، به‌ویژه در دو بخش 29 و 30. علامه طبرسی به‌طور خاص به علل تعبیر زبانی توجه کرده و توجه خود را به دو جنبه اصلی تقسیم کرده است:اول: ",توجه او به مناسبت‌ها",، جایی که بر مطالعه‌ی علل ترتیب آیات و سوره‌ها تمرکز کرده و توضیح می‌دهد که چگونه آیات قرآن به یکدیگر مرتبط هستند. این ارتباط به‌گونه‌ای است که مانند یک کلمه واحد محسوب می‌شود و انسجام معانی و تداخل آن‌ها را تقویت می‌کند. طبرسی نشان داده است که هر سوره با سوره‌های قبلی و بعدی خود مرتبط است و هر آیه دارای وجه ارتباط خاصی با آیات دیگر است. از طریق این تحلیل، پژوهشگران توانسته‌اند عمق معانی و درس‌های قرآنی را درک کنند که این امر تجربه دینی را تقویت کرده و ایمان را به اینکه قرآن کلام خداوند برای بشریت است، تقویت می‌کند.دوم: ",عنایت او به اسرار تعبیر",، جایی که به دلالت‌های کلام و نحوه‌ی انتقال معانی پرداخته است. طبرسی در مطالعه‌ی بلاغت متعهد بوده و آن را یکی از روش‌های مهم بیان می‌داند، در کنار علوم دیگری مانند نحو و صرف. او همچنین توجه خاصی به علل فصل و وصل، علاوه بر علل دیگر مانند جملات اسمی و فعلی و ساختار کلمات قرآنی داشته است که این امر عمق بیشتری به تفسیرهای او افزوده است.این مطالعه بر اساس روش تحلیلی انجام شده است، جایی که داده‌ها و اطلاعات اساسی درباره‌ی تفسیر طبرسی و روش‌شناسی او جمع‌آوری شده است. از نتایج این مطالعه مشخص شد که طبرسی برای بیان معانی مفردات قرآن از طریق ذکر آیات قرآنی دیگر استفاده کرده است که این امر به روشن شدن معانی کمک کرده و بر دقت واژگان تأکید کرده است. او همچنین به شکل در مواضع مختلف اشاره کرده تا از ابهام جلوگیری کند. همچنین بر روی پدیده‌ی فصل و وصل به‌عنوان وسیله‌ای برای برجسته کردن زیبایی معنا تأکید شده است، زیرا قرآن می‌تواند بین دو معنی تفکیک کند یا آن‌ها را به‌گونه‌ای مرتبط سازد که زیبایی بلاغی را روشن کند. از طریق این روش، طبرسی در روشن کردن بسیاری از جنبه‌های زبانی و بلاغی کمک کرده است که تأثیر زیادی بر درک و تفسیر قرآن کریم داشته است.

ایمان به رجعت از عقائد ویژه شیعیان است که در امتداد تاریخ گفت و گوهای درازدامنی حول محور اثبات یا رد آن پدید آمده است. عمده این گفتگوها در اطراف طیفی از آیات قرآنی گرد آمده که ظاهر آن چنین معنایی را افاده می­کند؛ اما مفسران اهل سنّت به دلایلی چنین خوانشی را برنتابیده­اند. نوشتار حاضر با روش کتابخانه­ای و با هدف تبیین مساله رجعت از نظرگاه علامه طبرسی و پاسخ به اشکالات آلوسی در دو بخش به این موضوع روی آورده است: در بخش نخست به صورت خاص آراء تفسیری امین الاسلام طبرسی و ادله وی در این باب بررسی گردیده است. طبرسی مسأله رجعت را با عطف به آیات قرآنی در دو محور امکانی و اثباتی جای داده و اشکالاتی که بر آن وارد گردیده پاسخ داده است. در بخش دوم 9 اشکالی که آلوسی از مفسران شناخته شده جریان تفسیری معاصر اهل سنّت به آراء علامه طبرسی وارد کرده بررسی و بدان پاسخ داده شده است. نتیجه­ای که در پایان به دست آمده روشن می­نماید که طرح مسأله رجعت یک مسأله قرآنی است؛ اما آلوسی با ادلّه برون قرآنی به نقد طبرسی برخاسته است؛ بدین روی نقدهای او بر اصل خوانش تفسیری طبرسی وارد نیست.

این تفسیر محصول سال‌ها تلاش و مطالعه مرحوم میرزا محمد قمی در آثار قرآنی به جای مانده از گذشتگان و مجموعه‌ای از بهترین نظریات برگزیده و زیباترین آثار دانشمندان و مفسران قبل از وی است. علّامه مجلسی در تقریظ خود بر این تفسیر می‌نویسد: خداوند جزای خیر دهد به عالم شایسته، دانشمند کامل، پژوهشگر ژرف‌نگر، جانشین زبردست گذشتگان، شخصیتی که دقیق‌ترین معانی علمی را با فکر تیزبین خود به دست می‌آورد و گوهرهای حقیقت را با رای صائب خود استخراج می‌کند، عالم مطّلع، نیک اقبال و تربیت یافته مکتب اهل بیت، مولانا میرزا محمد مؤلف این تفسیر. ان شاءالله پیوسته تحت تاییدات پروردگار توانا موفق باشد. او این تفسیر را زیبا، متقن، با کمال دقت، پرفایده و بجا نوشته و آیات بیّنات قرآن را با روایات ائمه طاهرین (علیه‌السّلام) تفسیر نموده است. نکته‌های ناب معانی را از پوسته لفظ جدا نموده و سنت و کتاب را با هم تلفیق کرده است. او تمام تلاش خود را در تفسیر خویش به کار گرفته و آنچه از اخبار و احادیث لازم بوده استخراج نموده است. او همچنین معانی لطیف و رازهای ناگفته را به تفسیر خویش افزوده و تفسیر خود را پربار و پسندیده‌تر کرده است. خداوند او را از برکات ایمانش بهره‌مند گرداند و اهل ایمان را از تفسیر وی بهره‌ور سازد و به او بهترین جزای نیکوکاران را عطا فرماید و با ائمه طاهرین (صلوات‌الله‌علیهم‌اجمعین) محشور بگرداند. (روز عید غدیر مبارک ۱۱۰۲؛محمدباقر بن محمدتقی)/ آقا جمال خوانساری، زبده‌ترین استاد مجامع علمی شیعه در عصر صفوی و صاحب تالیفات گران‌سنگ علمی و تحقیقی، در مورد میرزا محمد قمی و تفسیر وی می‌نویسد: اما بعد، خداوند متعال با فضل کامل خویش به جناب مولا، دانشمند عارف، فاضل هوشیار، جامع فضایل اخلاقی، دانای به علوم و حکمت‌های بشری، عالم به اسرار وحیانی و معارف قرآنی... مولانا میرزا محمد - که خداوند در هر زمینه‌ای یاور او باشد - همچنان که خداوند به او توفیق تالیف چنین تفسیر ارزشمندی را عنایت کرده است. وی در تالیف و گردآوری تفسیر خویش از معتبرترین تفاسیر و مشهورترین کتاب‌های حدیث بهره برده است. این تفسیر همانند نامش گنجینه نکات دقیق و دریای گوهرهای نایاب و ارزشمند است. هر خواننده‌ای که با دید حقیقت بین به آن نظری بیفکند، با صدف‌های پر از مرواریدِ حقیقت مواجه خواهد شد. خداوند دانش پژوهان و مشتاقان معارف قرآنی را از ثمرات و معارف آن بهره‌مند گرداند. و این تفسیر گران‌سنگ را برای مؤلف فاضلش ذخیره آخرت قرار دهد. (جمال‌الدین محمد بن حسین الخوانساری محرم الحرام، سنه ۱۱۰۷)/ علامه شیخ آقابزرگ طهرانی، کتاب‌شناس مشهور اسلامی، در مورد تفسیر کنزالدقائق چنین می‌گوید: این تفسیر همچون تفسیر نورالثقلین در پرتو معارف اهل بیت (علیه‌السّلام) آیات قرآن را تفسیر کرده است؛ امّا از جهات متعددی بر نورالثَقلین برتری دارد؛ از جمله این که: ۱- اسناد روایات را بیان می‌کند؛ ۲- ارتباط آیات دیگر را با آیه مورد تفسیر روشن می‌نماید؛ ۳- نکات ادبی و اِعراب آیات مورد توجه قرار گرفته است؛ ۴- توضیح آیات را به طور مختصر و با شرح مزجی برآورده است و سپس به نقل روایات در مورد آن می‌پردازد؛ ۵- گاهی نکاتی را برخلاف نورالثقلین مطرح می‌نماید. / علاوه بر امتیازاتی که علامه تهرانی فرموده است، در این تفسیر مزایای دیگری نیز مشاهده می‌شود؛ مثلاً مباحث صرفی و نحوی، نقل و نقد اقوال دیگران، شناخت لغات، ارتباط الفاظ و آیات، توضیح الفاظ و مفرداتِ روایات و احادیث وارده در ذیل آیات، و بهره‌گیری از اشعار برترین شعرای عرب همچون نابغه و کمیت بن زید اسدی. مفسر قمّی در تفسیر خویش، احادیث قرآنی را از تفسیر فرات بن ابراهیم، تفسیر قمی، عیاشی و تبیان شیخ طوسی نقل می‌کند. در مباحث تفسیری از مجمع البیان، تفسیر امام حسن عسکری (علیه‌السّلام)، تفسیر ابن مسعود و ابن عباس، کشّاف، برهان، بیضاوی، الدرالمنثور، علی بن ابراهیم و دیگران بهره می‌گیرد. میرزا محمد قمی در آغاز تفسیر خویش، هدف از تالیف این اثر ارزشمند را چنین بیان می‌کند: من در گذشته، تعلیقاتی بر تفسیر مشهور علّامه زمخشری نگاشته بودم و آن را با دقت و حوصله مطالعه و بررسی نمودم. سپس حواشی علّامه زبردست، شیخ بهاءالدین عاملی را مطالعه نموده و در مورد مطالب آن‌ اندیشیدم. آن‌گاه به نظرم آمد که تفسیری را که حاوی اسرار ناشناخته قرآن و دربردارنده نکات جدید و بکر در مورد تاویل آیات آن باشد، در پرتو احادیث و روایات و گفتارهای قرآنیِ ائمه اطهار (علیه‌السّلام) تالیف نمایم./ این تفسیر علاوه بر چاپ‌های قدیمی، که در ۴ مجلّد بزرگ بود، اخیراً در ۱۱ جلد به همّت نشر اسلامی و با تحقیقات آیةالله مجتبی عراقی منتشر شده است. همچنین وزارت ارشاد اسلامی نیز در اسفند ۱۳۶۶ آن را در ۱۴ جلد و با تحقیقات آقای حسین درگاهی منتشر و به جامعه قرآنی عرضه کرده است. ترجمه این تفسیر در زمان مفسّر انجام شده است و بخش‌هایی از آن در کتابخانه آیةالله مرعشی و قسمتی دیگر در کتابخانه آستان قدس موجود است./ در یک کلام می‌توان گفت، این تفسیر چکیده مهم‌ترین تفاسیر امامیه و عصاره‌ اندیشه‌های قرآنی تا عصر مفسّر قمی است. کنزالدقائق سرشار از عبارت‌های زیبای انوارالتنزیل بیضاوی، جمع‌بندی و نظم و ترتیب مجمع البیان طبرسی، نکات جذاب و دلنشین کشّاف زمخشری و حاشیه‌های شیخ بهایی و سایرین است که مؤلف، با تجزیه و تحلیل آن‌ها، بهترین نظرات را برگزیده و سپس‌ اندیشه‌های بدیع خویش را بر آن‌ها افزوده، در نتیجه تفسیری نفیس، جامع و جالب توجه پدید آورده است. به همین جهت در طول سه قرن گذشته تفسیر کنزالدقائق مورد توجه قرآن‌پژوهان بوده است. (گفتنی است که مفسر دیگری به نام محمد مؤمن مشهدی (۱۰۰۵ ۱۰۷۷) در اواخر قرن یازدهم و نزدیک به زمان صاحب کنزالدقائق، تفسیری تالیف نموده است که به تفسیر محمد مؤمن مشهدی معروف است و این دو مفسر تشابه اسمی دارند.)/ این مفسر گرانقدر، در موارد متعددی از تفسیر خویش به دفاع از مقام ولایت پرداخته و آیاتی را که در مورد علی (علیه‌السّلام) نازل شده، به نحو شایسته‌ای توضیح داده و شان نزول آن‌را مستدل و محکم و در پرتو روایات اهل بیت (علیه‌السّلام) مطرح نموده است. به عنوان نمونه او در ذیل آیه ۵۵ سوره مائده که به آیه «ولایت» معروف است، می‌نویسد: امام باقر (علیه‌السّلام) در مورد آیه اِنَّما وَلیُّکمُ اللهُ وَ رَسُولُهُ وَالَّذینَ آمَنُوا الذّینَ یُقیمُونَ الصَّلوةَ وَ یُؤتُونَ الزَّکوةَ وَ هُمْ رکعُونَ می‌فرماید: عده‌ای از یهودیان که در میان آنان چهره‌های شاخصی مانند عبدالله بن سلام، اسید بن ثعلبه، ابن یامین و ابن صوریا وجود داشتند و به تازگی مسلمان شده بودند، آن روز برای تقویت ایمان و پرسش سؤالاتی، به محضر پیامبر آمده بودند. آنان به رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) گفتند: ‌ای پیامبر خدا! حضرت موسی برای خودش یوشع بن نون را وصی قرار داد، وصیّ شما کیست؟ ولیّ و سرپرست ما مسلمانان بعد از تو چه کسی خواهد بود؟ در این هنگام بود که آیه ولایت بر پیامبر نازل گردید. بعد از نزول وحی، رسول خدا به حاضرین فرمود: برخیزید! آنان بلند شدند و به همراه پیامبر به مسجد رفتند. همزمان با ورود پیامبر کرم، سائلی از مسجد خارج می‌شد. پیامبر به سائل فرمود: ‌ای سائل! آیا کسی به تو چیزی عطا کرد؟ گفت: بلی، این انگشتر را به من دادند. فرمود: آن را چه کسی به تو داد؟ او در حالی که به علی (علیه‌السّلام) که در حال نماز بود اشاره می‌کرد، گفت: آن مردی که در حال نماز است، این انگشتر را به من بخشیده است. پیامبر دوباره پرسید: او در چه حالی آن را به تو داد؟ سائل گفت: او در حال نماز و موقع رکوع، آن را به من عطا کرد. در این موقع صدای پیامبر به تکبیر بلند شد و جمعیت حاضر در مسجد با پیامبر همصدا شدند. بعد پیامبر به مردم فرمود: علی بن ابی‌طالب بعد از من، ولیّ و سرپرست شما است. آنان گفتند: ما راضی و خشنود هستیم که خداوند پروردگار ماست و اسلام دین ما و محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) پیامبر ما و علی بن ابی‌طالب (علیه‌السّلام) رهبر و امام ما است. در این هنگام آیه بعد نازل شد که: وَ مَنْ یَتَوَلَّ اللهَ وَ رَسوُلَهُ وَالَّذینَ آمَنُوا فَاِنَّ حِزْبَ اللهِ هُمُ الْغالِبُونَ؛ [۲۸] و کسانی که ولایت خدا و پیامبر او و افراد باایمان را بپذیرند (پیروزند؛ زیرا) حزب خدا پیروز و برتر است.

تفسير الصافي يكى از آثار پر ارج ملامحسن فيض كاشانى است كه بيشتر با جنبۀ روايى و نقلى نگاشته شده است و به علت اختصار و جامعيت، در اعصار مختلف مورد توجه و عنايت قرار گرفته است. مرحوم فيض در تفسير خود سعى كرده است، تفسيرى پيراسته از انديشه‌هاى گوناگون عرضه كند.

حدیث به معنای حکایتگر سنت، مانند هر خبر و حکایت دیگری، قابلیت صدق و کذب داشته و نیازمند اعتباریابی است. تلاش‌های مختلفی در زمینه اعتبارسنجی حدیث در قرون مختلف صورت گرفته که برخی موفق و برخی با نقص‌ها و نقض‌هایی مواجه شده‌اند. یکی از آثار ناظر بر اعتباریابی حدیث، اثر «حدیث‌های خیالی در مجمع‌البیان» است که مولف آن مدعی است مراد از ابوجعفرهای تبیان طبری بوده و طبرسی در بهره از این کتاب در تشخیص مصداق اشتباه کرده و این موارد را به امام باقر(ع) منتسب کرده است. این اشتباه موجب تولید احادیث خیالی منسوب به امام باقر(ع) در این کتاب شده است. این مقاله با انتقاداتی همراه بوده و آثاری ناظر به نقد آن به صورت پراکنده نگاشته شده است. نوشتار حاضر به منظور ارائه منسجم نقض و ابرام‌های صورت گرفته در قالب یک نوشتار، و نیز تحلیل و نقد ادله ارائه شده توسط طرفین و میزان واقع‌نمایی آنها، سامان یافته است. همچنین به برخی از ادعاهایی که کمتر به آنها توجه شده - مانند عدم دسترسی طبرسی به تفسیر طبری و دس نسخه‌های خطی تبیان توسط ناسخان-، و نیز ارائه آمارهای کمی در این زمینه، در این نوشتار توجه داده شده است.

مجمع البیان یکی از مهمترین تفاسیر شیعی است که از روایات تفسیری بسیاری، بهره جسته است. از آنجا که روایات و آثار منقول معاصران نزول، بخشی از واقعیت تفسیر قرآن را به خود اختصاص داده و قرآن‌پژوهان همواره توجه ویژه‌ای به روایات مبذول داشته‌اند، نوشتار پیشِ رو در صدد است با روش تحلیلِ متن کارکردهای متنوع، روایات تفسیری را با ارائۀ برخی نمونه‌ها در فهم و تفسیر آیات قرآنی با تأکید بر دیدگاه‌، مبانی و روش تفسیری صاحب مجمع البیان تبیین و بررسی کند. کارکردهای روایات تفسیری در مجمع البیان عبارتند از: فضایل‌ قـرآن‌، اخـتلاف‌ قرائات، تشریح اسباب نزول، تبیین واژگان و لایه‌های معنایی، روایات مبیّن آیات مجمل، روایات تبیین و تصحیح اصول اعتقادی‌، بهره‌گیری از تمثیل، روایات ناظر به جری‌وتـطبیق، تبیین احکام شرعی، تعداد آیات، روایات آیات متشابه و روایات تفسیر ظاهری. البته این موارد حصر عقلی ندارد و با تحقیقات بیشتر می‌توان به کارکردهای دیگری دست یافت.

در این نوشتار، بعضی آداب و اعتقادات "فرقه وهابیت "به زبان عربی بیان شده است .از جمله این اعتقادات که صور اختلاف وهابیت با سایر فرق اسلامی عبارت‌اند از :مبحث شفاعت، زیارت قبور، توحید و صفات خداوند، عبادت، توسل به خداوند و اهل بیت، نماز خواندن بر مرده‌ها، نذر و قسم .

کتاب آیات العقائد از چند بخش تشکیل شده است بخش اول درباره خود قرآن و فضائل آن ، بخش دوم درباره دعوت آیات و روایات به تفکر و تدبر، بخش سوم به بعد درباره توحید ، نبوت، امامت و معاد می باشد.