جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نگرش سودانگارانه به دین، بیشتر، رویکردی نوظهور و متعلق به اندیشمندان جهان غرب به ویژه با تلقی عمل‌گروانه دین‌شناختی انگاشته می‌شود. گرچه چنین نگرشی به دین حاصل برخی نحله‌های فکری است که برای حقانیت و صدق گزاره‌ها اعم از دینی و غیر آن ارزش چندانی قایل نیست و ملاک اعتبار گزاره‌ها را وابسته به میزان سودمندی آن می‌داند، اما ریشه‌ها و نشانه‌های چنین نگرشی را می‌توان در اندیشه دین‌پژوهان جهان اسلام جستجو نمود. نگرش اندیشمندان مسلمان به این مسأله امری پسینی و بعد از حقانیت و صدق دین است. از منظر دین‌پژوهان مسلمان، نه تنها احکام فقهی و حقوقی بلکه اعتقادات دینی مشتمل بر مصالح و مفاسد و سود و زیانی است که بازگشت به زندگی بشر دارد. دین تنها یک سلسله مقررات تعبدی خالص نیست که فقط از ناحیه خدا صادر شده و بندگان مجبور به اطاعت از آن باشند؛ بلکه حقیقتی است که پایبندی به آن به سود و سعادت بشر می‌انجامد. سودمندی دین در زندگی مشروط و معطوف به معرفت و ایمان به خدا و زیست مؤمنانه است. مهمترین فایده دین به بشر معرفت بخشی، ارایه طریق هدایت، انگیزشو .... است. معرفت و ایمان به خدا و دینداری بستری برای ظهور فواید دین است. برخی فواید دین این-جهانی و عاجل و برخی نیز آخرتی و آجل است. نگرش انحصاری به سود این‌جهانی دین نگرشی فروکاهشی و وسیله‌انگارانه و فاقد ارزش معرفتی است و با ادیانی وحیانی سازگار نیست.

مسئله نجات و رستگاری، حکایت‌گر بزرگ‌ترین آرمان حیاط بشری است. اهمیت این مسئله سبب شده که ادیان و مکاتب فکری مختلف، هر یک نگاهی متفاوت و دیدگاهی خاص در این خصوص ارائه دهند. در این مقاله با نگاهی توصیفی-تحلیلی، مسئله نجات، از منظر سه مکتب فکری حکمت متعالیه در اسلام، ودانته در هندو و ماهایانه در بودا، بررسی می­شود. نجات از منظر حکمت متعالیه، امری وجودی و تشکیکی است که به ‌واسطه‌ حرکت جوهری انسان آغاز شده و مساوق با ادراک است. بالاترین درجه آن یعنی تعقل، عبارت است از اتحاد نفس با حقایق وجودی. نجات از منظر مکتب ودانته، معرفت انسان به اتحاد نفس خویش با برهمن است؛ زیرا فنای محض در وجود مطلق است که مقصد و مقصود اصلی نجات و موکشه در این مکتب است. نجات از منظر مکتب ماهایانه، نائل شده به نیروانه است که از طریق فرونشاندن عطش تمایلات و خارج­شدن از چرخه سمساره و رنج، و به واسطه طریق هشت‌گانه بودا تحقق می‌یابد.

رهایی در ادیان و مذاهب پیش از اسلام در خراسان و مناطق همسایه که بدین سرزمین رفت و آمد داشته و داد و ستدی فرهنگی میان مردمان این سرزمین‌ها در جریان بود، بازتاب‌های گسترده‌ای داشته است. و این زمینه‌های پیشااسلامی تا حدودی در عرفان اسلامی خراسان تاثیرگذار بوده است. در این مقاله به تاریخ اندیشه رهایی در سنت‌های دینی و معنوی پیش از اسلام خراسان اشاره، و در برخی مواضع به تاثیرات احتمالی این سرچشمه‌های کهن بر تصوف و عرفان خراسان پرداخته می‌شود. تتبع در منابع و مطالعه بازتاب‌های اندیشه رهایی در ادیان و مذاهب پیش از اسلام نشان می‌دهد پس از تأثیر عمیق قرآن و سنت پیامبر و امامان و پیشوایان اسلام بر عرفان خراسان (سرچشمه بنیادین)، سنت‌های دینی پیشا اسلامی در خراسان بزرگ همچون ادیان زرتشتی، بودایی، مسیحی، هندویی وچینی و بویژه معنویت دین مزدایی(فرزانگان ایران باستان و حکمای خسروانی) نیز در تطور اندیشه رهایی در عرفان خراسان تاثیرگذار بوده‌اند.

در مقاله حاضر در اینکه مقصود از سه وعده قرآنی: غلبه اسلام بر ادیان (توبه/33)، وراثت صالحان (انبیاء/105) و استخلاف مؤمنان صالح (نور/ 55) یک پیام و حاکمیت اسلام بر سراسر جهان است؟ یا پیام‌های جداگانه می‌باشد؟ نظر تفسیر المیزان و روح المعانی به‌طور تطبیقی در این باره بررسی گردیده است. حاصل این تحقیق آن است ‌که سه وعده بیان‌شده از دیدگاه علامه طباطبایی دارای پیامی مرتبط به هم‌ هستند و این امور هنگام ظهور حضرت مهدی(عج) عملی می‌شوند، اما از دیدگاه آلوسی علی‌رغم وجود روایات معتبر فریقین، آیات مزبور، سه مقوله جداگانه و پراکنده‌اند؛ ایشان در مورد غلبه دین، نظر روشنی را ارائه ننموده است اما در باره دو آیه دیگر معتقد است که مراد از آنها، وراثت و استخلاف صالحان در بهشت است.

ازآنجا که اکثر ادیان دارای ادعاهای مهمی در باب مسئله حقانیت و نجات هستند، رویکرد انحصارگرایانه آنها مانع تحقق گفت­وگوهای عقلانی بین الادیانی می‌گردد. در این زمینه، ظرفیت‌های مناسبی در حکمت متعالیه از منظر دینی وجود دارد که می‌توان آنها را در فرایند گفتگوهای دینی مورد استفاده قرار داد. این ظرفیت‌ها عبارت‌اند از اصالت وجود، تشکیک حقیقت وجود و حرکت جوهری. با نظر به اصالت وجود، در مقام گفتگو با پیروان دیگر سنت‌های دینی، می‌توان اصل اعتقاد به وجود حقیقت الوهی یا خدا را به‌عنوان محور گفتگو قرار داد و چیستی آن را در مرحله دوم لحاظ کرد. با نظر به تشکیک حقیقت وجود، می‌توان نشان داد که پیروان همه ادیان الهی، و بعضاً برخی ادیان غیر الهی، به‌طور تشکیکی از حقانیت دینی بهره‌مند بوده و به میزان بهره‌مندی‌شان، از موهبت نجات هم نصیب خواهند بود. با نظر به حرکت جوهری، می‌توان استدلال کرد که همه یا اکثر دین‌داران مطابق درجه ایمانشان در حال تکامل جوهری به‌سوی خدا هستند و اینکه تا زمان فرارسیدن مرگ، ما هر آن در حال تکامل هستیم. نتیجه آنکه، اصل باور به حقیقت الهی به‌طور تشکیکی برای گفتگو با پیروان ادیان دیگر ارزش زیادی دارد و اینکه چون هر آن در حال تکامل هستیم، هیچ‌گاه نبایستی ادعای تصاحب انحصاری حقیقت مطلق را داشته و به استغنای از دیگری بیندیشیم. براین اساس، حکمت متعالیه قابلیت گشودگی برای گفتگو با همه یا اکثر سنت‌های دینی، و بعضاً فلسفی را دارا است که بایستی با توجه به نیازهای معاصر ما این قابلیت مورد بازاندیشی قرار گیرد.

دین زرتشت به سنخی از معطی خرد متعالی اشاره دارد که در صفات و خصوصیات، منعکس کنندة وجهی از الوهیت مشابه با حکمت یا اقنوم روح در ادیان یهود و مسیحیت است. این جلوه از الوهیت که سبب فیضان علم و تجلی الهی در متکثرات است، در دو دین ابراهیمی مسمی به «سوفیا/شخینه» و روح‌القدس و در دین زرتشتی، «سپَنتَه­آرمیتی» است. خویشکاری آرمیتی، ابلاغ خرد «وهومنه» به مومن زرتشتی و برانگیزش مهر و همیاری او جهت گسترش «اَشَه» یا نظم‌ونسق الهی است. سپَنتَه­آرمیتی، هم به لحاظ انتولوژیک و هم معرفت‌شناسی، میانجی الوهیت با نفوس زمینی است و وظیفة حمل و ابلاغ خرد عالی را برعهده دارد. اعتبار صورت زنانه برای او، به دلیل مقام قبول خرد الهی و سریان آن بر قوابل است و شرط دستیابی به این حکمت شهودی، نه تأمل عقلانی، بلکه ایمان و عشق عبودی فروتنانه و خالصانه است.

إن لحظة لقاء ثقافتين في مجرى التاريخ لهو الحالة الأكثر شيوعا في مساره، لكن التاريخ كعلم لا يهتم إلا بتوثيق ما حدث، دون أن يمعن في الأبعاد الفكرية ونتائج مثل هذه اللقاءات، التي تتميز في اغلبها "بالصراع الثقافي" الممزوج بالتجاذب السياسي، فبعد أن تحط الحروب أوزارها ويظهر الغالب والمغلوب، فإن الاعتقاد بنهاية الحرب لهو الوهم الذي يعتقد به الكثيرون، والحقيقة أن معارك من نوع جديد تظهر معارك رمزية تتراوح بين انتصار رمز على رمز أو اندماجهما في تعايش جديد أو حتى تضاؤل رمز أمام آخر، فينتقل إلى الحياة الشعورية ليواصل "ديناميته" (نشاطه)، لمحاولة العودة إلى سطح الشعور، وحدث "التثاقف" السلمي بين الشعوب عبر التجارة لا يمكن أن يشابه حالة اللقاء الحضاري بين أمتين متقاتلتين، فاللقاء الأول مبني على الحوار والتبادل والثاني على الهيمنة والقهر.