جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تفسیر الوجیز (الصغیر) دارای ۱۸۰۰۰ سطر است و مؤلف آن را در چهارم جمادی اولی ۱۲۳۹ ه. ق به پایان برده است و آن کوچک‌ترین تفسیر مؤلف است که از دو تفسیر الکبیر ( صفوة التفاسیر ) و الوسیط ( الجوهر الثمین فی تفسیر القرآن ) او تلخیص شده و در یک مجلد به زبان عربی و شیوه روایی می‌باشد. این تفسیر شامل تمام قرآن می‌باشد که به شیوه مزجی نوشته شده است. دکتر حامد حفنی داوود یکی از اساتید دانشکده زبان قاهره در مقدمه خود بر چاپ دوم (قاهره مکتبة النجاح ۱۳۸۵ ق ۱۹۶۵ م) می‌نویسد: مؤلف دقت بسیاری در معنا و ایجاز در بیان عبارات را به کار گرفته است و این شیوه هم برای مبتدیان و هم برای محققان سودمند است، مبتدی از جهت سهولت بیان و محقق از جهت دقت و اصطلاحات تفصیلی آن بهره وافری می‌تواند ببرد، علاوه بر آن مؤلف محترم طبق وعده‌ای که در مقدمه تفسیر داده است از منابع وحی و خاندان نبوت استفاده کرده و تفسیر خود را با علوم آن بزرگواران خصوصا امام علی بن ابیطالب علیه‌السّلام و امام جعفر صادق علیه‌السّلام اصالت بخشیده است. سبک این تفسیر بسیار ساده و روان می‌باشد، پس از ذکر هر آیه توضیح مختصری در فهم و پیام آیه می‌آید، از این جهت می‌توان آن را با تفسیر الجلالین مقایسه کرد. افزون بر اینکه برخی توضیحات تاریخی و علوم قرآنی مفسر بسیار جالب و قابل توجه برای همگان است در این تفسیر جمع بین دقت نظر و اداء معنی و ایجاز شده است، برای متخصصین مفید است چون به ایجاز مطالب زیادی را مطرح کرده و با دقت و تامل می‌توان به آن رسید و برای مبتدئین مفید است چون با روشی آسان اما تحلیلی مطالب را عرضه می‌دارد. دکتر حامد حفنی می‌نویسد: در مقایسه این تفسیر با تفسیر الجلالین ، در ابتدای سوره حمد، مشاهده می‌کنید که از لحاظ لغوی و بیان معانی «الله»، «الرحمن» و «الرحیم»، تفسیر شبر، از قوت بیشتری برخوردار است. در این تفسیر ضمن رعایت جلوه روائی، در شرح و تفسیر آیات از روش تفسیر قرآن به قرآن نیز بهره برده است. ذکر اسباب النزول آیات نیز مورد توجه بوده و در موارد لزوم به آن می‌پردازد. ایجاز در بیان مطالب، سبب نشده که مفسر، نظری به دیدگاهها و اقوال دیگر نداشته باشد و هر از گاهی به ذکر آن می‌پردازد. مفسر محترم، متعرض قرائات شده و در پاورقی کتاب به آنها اشاره دارد، در حقیقت در تفسیر خود، قرائت امام حفص و قرائت غیر او را بیان کرده است.

التفسیر مشهورترین کتاب علی بن ابراهیم است که به تفسیر قمی معروف است. این تفسیر به شیوه روایی است بدین معنا که تنها روایات تفسیری اهل بیت(ع)را بی‌آن که خود در معنای آیات دست به اجتهاد و تفسیر زند، گرد آورده است. بیشتر روایات این کتاب از طریق پدر مولف ابراهیم بن هاشم نقل شده‌اند. این تفسیر از کهن‌ترین تفاسیر موجود شیعه است و از مهمترین منابع مفسران امامیه در طول قرون گذشته تا عصر حاضر به شمار می‌آید و در ۲ جلد به چاپ رسیده است.

کتاب شریف تذکره فی المبدا و المعاد به بررسی مفصل معاد و قیامت و ثواب و عقاب و بهشت و جهنم و... در باب معاد و آخرت می پردازد که دربردارنده مطالب بسیار با ارزشی است.

متکلمان مسئله معاد را عقلا و بر اساس ظاهر آیات مبتنی بر چند مسئله دانسته و معتقدند لازمه ایمان به معاد، اعتقاد به این مسائل است. در مقاله حاضر به صورت توصیفی و تحلیلی به نقد و بررسی چهار مسئله امکان عدم برای عالم کنونی، معدوم‏شدن این جهان، امکان اعاده معدوم و امکان خلق عالم دیگر پرداخته شده است. برخی فناپذیری را مطلقا محال دانسته و برخی بین مجردات و مادیات قایل به تفصیل شده‌اند و برخی عدم را جایز ولی غیر واقع دانسته‌اند که در مسئله بعدی بحث می‌شود و در بحث فانی‏شدن جهان حاضر، برخی به‏کلی آن را نفی کرده‌اند و برخی آن را برای غیر ذات احدیت جایز دانسته‏اند و برخی دیگر عرش، عقول و نفوس را نیز استثنا کرده‌اند. البته منظور از فنا می‌تواند افنای جواهر و اعراض یا فنای صورت به معنای افتراق اجزا و ازاله اعراض یا غیب‏شدن ظاهر (دنیا) و ظهوریافتن باطن (اخرت) باشد که اکنون در نهان است و در بحث اعاده معدوم سه قول جواز، امتناع و تفصیل بین جواهر و اعراض یا بین انواع اعراض به چشم می‌خورد. البته اعاده معدوم اگر هم محال باشد، معاد از قبیل آن نیست و خلق عالم دیگر، مماثل با این عالم را برخی ممکن و برخی ممتنع می‌دانند. البته اگر خلق عالم دیگر در عرض این عالم باشد، نیازی به نابودی عالم فعلی نیست؛ ولی ظاهر آیات قرآن آن را به صورت طولی مطرح کرده است.

نگارنده می‌کوشد با تکیه بر قرآن و کتاب مقدس به موضوع معادباوری، مرگ، عالم برزخ و اعتقاد به حیات جاویدان از دیدگاه اسلام، یهودیت و مسیحیت بپردازد. وی با تمسک به آیات موجود در این متون مقدس، ثابت می‌کند که اعتقاد به عالم عقبی و جهان پس از مرگ، وجه مشترک ادیان ابراهیمی است. این متون برآنند که مفهوم مرگ، نابودی نیست؛ بلکه نوعی انتقال است. همچنین بنابر این متون، پس از مرگ، حیات همراه با شعور و آگاهی ادامه خواهد یافت. قرآن به‌لحاظ کمیت و فراونی اشاره به موضوع معاد، در صدر قرار دارد؛ اما آیات معاد در کتاب مقدس حجم و در نتیجه محتوای کمتری دارند.

الوجيز في تفسير الكتاب العزيز، تفسيري است موجز شامل جميع آيات قرآن كه در يك جلد رحلى توسط على محمد على دخيل ارائه شده است. اين تفسير در حقيقت تلخيص تفسير مجمع البيان طبرسى مى‌باشد. دخيل در مقدمۀ كوتاه خود بر الوجيز، مجمع البيان را از مهمترين و باارزش‌ترين تفاسير مى‌داند، به همين جهت تصميم به تلخيص آن گرفته است. ضمن تصديق سخن دخيل، بايد اضافه كرد كه، امين‌الاسلام طبرسى، از علوم متنوع زمان خويش مانند فقه، كلام، سيره، تاريخ و تفسير برخوردار و بهره‌مند بوده است. او در ادب و لغت‌شناسى، استاد و صاحب‌نظر بود و عبارت عربى را در نهايت فصاحت و در عين اختصار مى‌نوشته است، به همين جهت مجمع البيان در اتقان و استحكام مطالب و تبيين مفاهيم آيات، جايگاه ويژه‌اى دارد و از مهمترين و ارجمندترين تفاسير جهان اسلام است كه دانشمندان شيعه و سنى آن را مورد توجه قرار داده‌اند و از آن به عنوان يكى از منابع تفسير ياد كرده‌اند، و آن را از جمله تفاسير قديم دانسته‌اند كه به نيكوترين صورت با الگويى مناسب، ضمن سر عنوانهاى مكرر و ثابت تنظيم شده است، شيخ شلتوت مفتى بزرگ اهل سنت يكى از كسانى است كه بر اين تفسير مقدمه نگاشته و به گستردگى و ژرفى و تنوع مطالب و تقسيم و تبويب بى‌همتاى آن اذعان كرده است. با اين اوصاف مى‌توان به اهميت كار دخيل پى برد. مفسر الوجيز، از بخش‌هاى اسماء سور، فضل آنها، اللغة، المعنى، الاعراب و القراءة و النزول، فقط بخش «المعنى» را از مجمع البيان، آورده است و بقيه بخشهاى آن را بخاطر خلاصه‌نويسى حذف كرده است. از بخش «المعنى» هم خلاصه‌اى از آن را با نفس الفاظ مجمع البيان آورده است. براين اساس، روايات و بحث‌هاى شبه موضوعى مانند «فصل في التقوى و المتقى» و «النظم بين السور» نيز حذف گرديده است. با توجه به اينكه مفسر سعى نموده الفاظ بخش «المعنى» را حفظ نمايد، خلاصه و موجز بودن تفسير الوجيز را با حذف برخى الفاظ و عبارتهاى «المعنى» انجام داده‌اند به اين ترتيب روانى و فصاحت عبارات مجمع البيان، در تفسير الوجيز، نيز خود را نشان داده است، و خوانندۀ عرب زبان يا آشنا با زبان عربى، به راحتى مى‌تواند متن آن را مطالعه نموده، بهره ببرد و گمان كند كه نويسنده، خود اين تفسير را متناسب با ادبيات كتابى روان امروز، نوشته است، و شك نخواهد كرد اين ادبيات، ادبيات چند قرن قبل مى‌باشد.///

کتاب عقیده الشیعه مجموعه ای است از هفتاد رساله کلامی مختصر در باب اصول اعتقادی پنج گانه شیعه که با تدوین و تحقیق محمدرضا انصاری قمی منتشر شد. هدف نامبرده از تدوین مجموعه حاضر، گردآوری و عرضه اعتقادنامه های شاخصی است که از قرن دوم تا دهم هجری قمری نگاشته شده و در آنها عقیده شیعه دوازده امامی درباره توحید، عدل، نبوت، امامت و معاد تبیین شده است. شمار قابل توجهی از رساله های نشریافته در این مجموعه، قبل از این، در صورتهای مختلف بر دست آقای انصاری قمی یا دیگر مصححان، به طبع رسیده اند و هم اکنون در کتاب عقیده الشیعه با تصحیح تازه ای بازچاپ شده اند. تعداد زیادی از آن ها نیز برای نخستین بار در این کتاب به زیور طبع آراسته شده اند.

التبیان فی تفسیر القرآن، کتابی در تفسیر قرآن اثر محمد بن حسن طوسی (۳۸۵-۴۶۰ق) معروف به شیخ طوسی که آن را اولین تفسیر کامل شیعی دانسته‌اند که حاوی تفسیر همه آیات قرآن است و علاوه بر آن، از روش‌های متعدد تفسیری در آن استفاده شده است. این تفسیر از منابع کهن تفسیری به‌شمار می‌آید و بسیاری از مفسران شیعه، از آن سرمشق گرفته‌اند./ شیخ طوسی در این تفسیر، علاوه بر نقل روایات معصومان(ع) و صحابه، با تکیه بر عقل و توجه به علوم مختلف، آرای مفسران گذشته و معاصران خود را بررسی و ارزیابی کرده است. از این رو، برخی این تفسیر را دربردارنده انواع علوم و فنون قرآنی، همچون صرف، نحو، اشتقاق، معانی، بیان، حدیث، فقه، کلام و تاریخ دانسته‌اند./ انگیزه تألیف: بنابر گفته شیخ طوسی در مقدمه، او قصد داشته است با این تألیف، کاستی‌های تألیفات تفسیری پیشین را برطرف سازد. به گفته او هیچ‌یک از علمای شیعه کتابی جامع و کامل در تفسیر قرآن ننوشته بودند که آیات قرآن را از نظرگاه‌های مختلف مانند علم کلام، حدیث، لغت و جز آن تفسیر کند و روایات تفسیری و اندیشه‌گر‌یهای مفسران پیشین را به‌گونه مستوفی بررسی کند و آنچه را بدان نیاز هست، خود تفسیر کند. تنها گروهی به گردآوری احادیث درباره آیات پرداخته‌اند بی‌ آنکه روایات و آرای تفسیری را استقصا(= تفحص و جست و جوی کامل)و بررسی و ارزیابی کنند و از خود چیزی برای تبیین و تفسیر آیات بیفزایند./ شیخ طوسی معتقد است که عالمان اهل سنت نیز در تفسیر قرآن یا هر روایتی درباره قرآن را نقل کرده و از این‌رو از اختصار و تمرکز بر موضوع دور مانده‌اند و یا تنها به تفسیر الفاظ غریب و مشکل قرآن نگریسته‌اند. برخی نیز کوشیده‌اند راهی میان این دو را برگزینند و از زاویه دانشی که در آن تخصص دارند قرآن را تفسیر کرده‌اند. شیخ طوسی تفاسیر گروه سوم، از جمله ابومُسلم محمد بن بحر اصفهانی (م. ۳۲۰ق.) و علی بن عیسی رمانی (م. ۳۸۴ق.)، از علمای معتزله را بهتر از دیگر آثار تفسیری دانسته ولی تذکار داده که همینان نیز از نظرگاه‌های علوم مختلف به تفسیر دست نزده و افزون بر این، گاه مطالبی طولانی آورده‌اند که نیازی به ذکر آنها نبوده است. بدین‌رو، او خود بر آن شده است تا تفسیری در عین اختصار، جامع و کامل تألیف کند که در آن، به علوم مختلف قرآنی مانند قرائت، معانی بیان، صرف و نحو و متشابهات بپردازد و نیز به شبهه‌ها و طعنه‌های ملحدان و مبطلان مانند اهل جبر و تشبیه و مانند آن پاسخ دهد. طوسی وعده داده است که در این اثر نه چنان کوتاه می‌نویسد که فهم مطالب مشکل شود و نه اصل ایجاز و اختصار را فرو می‌گذارد./ روش و گرایش تفسیری: روش شیخ طوسی در این اثر نسبت به تفاسیر پیشین شیعه تازگی دارد و گویا نخست اثر تفسیری شیعی است که تنها به گردآوری روایات تفسیری نپرداخته بلکه خود، تحلیل، ارزیابی و اجتهاد هم کرده است. شیخ طوسی در این کتاب همراه ذکر و بررسی روایات معصومان(ع) و صحابه و نقل آراء و اندیشه‌های مفسران پیشین، خود نیز دست به‌اندیشه‌گری زده است. پیش از آن، در تفاسیر شیعه، مانند تفسیر قمی (اواخر قرن سوم و اوایل قرن چهارم)، عیاشی (قرن سوم)و جز آن، تنها روایاتی که درباره آیات صادر شده بودند، نقل می‌گشتند و مؤلفان این تفاسیر روایی، خود به تحلیل و ارزیابی دست نمی‌زدند. در میان اهل سنت، طبری (م. ۳۱۰ق.) با تفسیرش مشهور به جامع البیان فی تفسیر القرآن در این روش بر شیخ طوسی پیشی دارد. شیخ طوسی از حجم روایات شیعی در تفسیر خویش کاسته است و به گفته برخی پژوهشگران معاصر، او در این روش از تفسیر المصابیح فی تفسیر القرآن تالیف مفسر دیگر شیعی، ابوالقاسم حسین بن علی معروف به وزیر مغربی (۳۷۰۴۱۸ ق) متاثر بوده و همین روش به تفاسیر بعدی شیعی نیز راه یافت هرچند برخی تفاسیر دوره‌های بعد باز روش پیشین را پی گرفتند و برای نمونه در تفاسیر دوره صفویه چیزی جز روایات تفسیری نمی‌توان یافت. به ظاهر، این بازگشت به گذشته، تا اندازه‌ای از تسلط اخباریان در این دوره، که توجهی ویژه به روایات داشتند، متأثر است. با این حال، شیخ طوسی در مقدمه کتاب، که از روش‌های تفسیری سابق و معاصر خود یاد کرده و نام چند مفسر را هم برده، از تفسیر وزیر مغربی نام نبرده است. التبیان از تفاسیری است که آنها را به لحاظ منابع به‌کار رفته، «چند منبعی» یا «جامع» می‌خوانند. در این روش، مفسر از منابع و مستندات تفسیری متعددی از جمله قرآن، روایت و عقل در استنباطات تفسیری خود سود می‌برد. التبیان بدین لحاظ که در تفسیر آیات همزمان از منبع عقل و نقل بهره برده، از تفاسیر پیشین شیعه ممتاز است./ تفسیر کلامی: شیخ طوسی در مباحث عقلی، فلسفی و کلامی چیره بوده و از این‌رو، به تناسب موضوعات، از موضوعات کلامی بسیار یاد کرده و از روش عقلی برای تبیین معانی آیات بهره برده است. او در برخی مواضع، هنگام تفسیر یک آیه، اندیشه‌های فرقه‌های کلامی مانند مرجئه را نیز نقل و نقد کرده است./ تفسیر ادبی: روش تحلیل لغوی، صرفی و نحوی کلمات برای راه یافتن به معانی آیات در این تفسیر قابل توجه است.[۱۰] شیخ طوسی از منابع معتبر ادبی و و اشعار فصیح عربی برای تحلیل لغوی سود برده است./ در غالب موارد، هنگام تفسیر یک آیه آرای مفسران نخستین قرآن و اقوال کسانی مانند ابن عباس که از منابع تفسیری اهل سنت‌اند، ذکر و بررسی شده است./ محتوا و ساختار: این اثر، تفسیر همه سوره‌ها و آیات قرآن را به ترتیب کتابت در بر دارد. تفسیرهای پیشین شیعه، مانند تفسیر ابوحمزه ثمالی (م ۱۴۸ ق)، تفسیر (منسوب به) امام حسن عسکری، نقل از محمد بن‌قاسم استرآبادی (م ح ۳۸۰ ق)، تفسیر فرات‌ کوفی (از اعلام قرن سوم و چهارم قمری)و تفسیر قمی (اواخر قرن سوم و اوایل قرن چهارم قمری)، برخی آیات قرآن را بررسی نکرده‌اند./ چیستی و ترتیب مطالب مربوط به هر سوره چنین است که در آغاز از نام‌های سوره، مکی یا مدنی بودنش، وضعیت آن به لحاظ وجود ناسخ و منسوخ و پاره‌ای دیگر از مشخصاتش سخن می‌رود. معنای لغوی واژگان، اختلاف قرائات، نکات صرف و نحوی و بلاغی و سپس شرح و تفسیر آیه و آرا و اقوال مختلف درباره آن، از مطالب دیگر کتاب است./ بررسی اسباب نزول آیات و مسائل کلامی و مباحث فقهی مرتبط با آن در جای جای کتاب به‌چشم می‌خورد به‌گونه‌ای که وجهه کلامی و فقهی تفسیر بر دیگر وجوه آن برتری محسوسی دارد. نظر به آشنایی شیخ با اختلافات فقهی میان مذاهب مختلف اسلامی، بررسی‌های فقهی او در این اثر در بسیاری از مواقع، حالت تطبیقی و مقایسه‌ای نیز به خود گرفته است./ شیخ طوسی پیش از پرداختن به تفسیر متن قرآن، دو فصل آورده است. نخست فصلی است با عنوان «در مطالبی که باید پیش از تفسیر از آنها آگاهی داشت» که شیخ در ابتدای این فصل به اختصار در رد تحریف قرآن چه تحریف به زیادت و چه تحریف به نقیصه سخن گفته است. فصل دوم با عنوان «نامهای قرآن و نامگذاری سوره‌ها و آیات»، مختصری است درباره موضوعاتی مانند نامهای قرآن و اصطلاحات و مفاهیمی مانند سوره، آیه و جز آن که آگاهی از آنها برای ورود به تفسیر قرآن کریم، مناسب می‌نماید./ جایگاه تفسیر التبیان: اهمیت التبیان افزون بر مطالب و محتوای آن، بیشتر در روشی است که به جریان تفسیرنویسی شیعی وارد کرده و برای تفاسیر بعدی شیعی به سرمشق تبدیل شده است./ مفسران شیعه بعدی و کتاب‌شناسان، این کتاب را ستوده و از محاسن آن سخن گفته‌اند. فضل بن حسن طبرسی مولف تفسیر مجمع البیان تصریح دارد که التبیان سرمشق او در تدوین تفسیرش بوده است.