جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تأویلات روایی اهل بیت (علیهم‌السلام) در تفسیر آیات قرآن کریم، با اتکا به علم لدنی و شناخت باطنی، لایه‌های رمزی و ژرف مفاهیم نبوت، امامت و ولایت را آشکار ساخته و جایگاه محوری ایشان را در نظام هدایت الهی تبیین می‌کند. این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی و بر اساس منابع معتبر تفسیری شیعه، به تحلیل گونه‌شناسانه تأویلات اهل بیت (ع) در آیات ۳۰ و ۱۲۴ سوره بقره و آیات ۳۳ و ۶۱ سوره آل‌عمران می‌پردازد و تلاش دارد جایگاه تأویلی اهل بیت (ع) در کشف معانی باطنی و پیوند آن با مفاهیم بنیادین نبوت و امامت را بررسی نماید. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد در آیه ۳۰ بقره، خلافت انسان، مقامی الهی و معنوی با ویژگی‌هایی چون عصمت، هدایت و شایستگی باطنی دانسته شده و در آیه ۱۲۴، کلمات الهی به معارف لدنی و آزمون‌های باطنی برای احراز مقام امامت تأویل یافته است. در سوره آل‌عمران نیز، آیه ۳۳ بر اصطفاء معنوی و طهارت باطنی خاندان نبوت دلالت دارد و آیه ۶۱ (مباهله) وحدت وجودی و معنوی اهل بیت (ع) را با پیامبر (ص) در نظام ولایت اثبات می‌کند. نتیجه این تحقیق حاکی از آن است که تأویلات اهل بیت (ع) با فراتر رفتن از ظاهر الفاظ، معانی ژرف و باطنی آیات را آشکار ساخته و جایگاه اهل بیت (ع) را به‌عنوان حاملان علم الهی، وارثان وحی و هادیان باطنی امت تثبیت می‌کند. این تأویلات، در برابر برداشت‌های صرفاً ظاهری، چارچوبی معرفتی و تفسیری ارائه می‌دهند که در فهم صحیح آموزه‌های قرآنی پیرامون نبوت و امامت نقش مؤثر و راهبردی دارد.

مسئله امامت از مباحث اساسی در کلام اسلامی بوده و همواره علت اصلی بروز اختلاف، در عقاید فریقین است. بررسی ادله قرآنی، در تبیین جایگاه مقام امامت، به‌عنوان عاملی مهم در استمرار تعالیم و هدایت اسلامی می‌تواند مؤثر باشد. این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی و بر پایه‌ منابع کتابخانه‌ای، ادله قرآنی امامت انتصابی را بر اساس آیات 124 بقره، 34 آل‌عمران و 68 قصص مورد بررسی تطبیقی قرار داده و دیدگاه‌های فریقین را مقایسه می‌کند. یافته‌ها نشان می‌دهد که از نظر امامیه، سه آیه فوق در اثبات امامت انتصابی، مکمل یکدیگرند و جعل امامت، همچون جعل نبوت، بر اساس اختیار مطلق الهی بوده و رابطه آن با ذریه‌ معصوم، ضرورت وجود امام معصوم را در جهت حفظ آموزه‌های دینی و هدایت امت اسلامی دوچندان می‌سازد. برخلاف دیدگاه اهل‌سنت که امامت را امری انتخابی و بی‌ارتباط با خاتمیت تلقی می‌کند، این پژوهش بر اساس سه آیه فوق، انتصاب امامت را تبیین‌کننده خاتمیت و عامل تداوم رسالت پیامبری معرفی می‌کند. بررسی دقیق مفاهیم «جعل»، «ذریه» و «اختیار الهی» در سه آیه فوق و ارتباط معنایی بین آن‌ها، نشان‌دهنده این است که امامت با انتخاب بشری نبوده، بلکه همچون نبوت، جعلی از سوی خداوند است. این نتایج در راستای ادله‌ امامیه مبنی بر اثبات انتصاب امامت ائمه‌ معصوم و جایگاه آن در حفظ خاتمیت، مقبول‌تر به نظر می‌رسد. نوآوری این پژوهش در ارائه خوانشی جدید از پیوستگی و همبستگی این سه آیه در ارتباط با اثبات امامت انتصابی و مقایسه آن با دیدگاه‌های اهل‌سنت است.

از آن‌جا که پژوهشگر تنها به یک نسخه از این مجلد دسترسی دارد، روش تصحیح متن به شیوه تصحیح قیاسی انتخاب خواهد شد. تصحیح قیاسی معمولاً در مواقعی که تنها یک نسخه از اثر باقی‌مانده باشد و آن نسخه نیز به‌دلیل وجود مغالطات و نواقص متعدد از دقت و صحت کامل برخوردار نباشد، به‌کار می‌رود. در این شیوه، اشتباهات و نادرستی‌های موجود در نسخه مورد نظر با استفاده از قرائن موضوعی، زبانی، تاریخی و سایر شاخص‌ها اصلاح می‌گردد. مُصحح در این فرآیند از توانایی‌های خود در زمینه حدس و تشخیص متن‌شناسی، در چارچوب ضوابط علمی و با رعایت قرائن تاریخی و فرهنگی، بهره می‌برد (جهانبخش، 1378: 33).

عشق روانی است و ذات و جوهر انسان است و عشق الهی احساس و دلبستگی وجودی بین انسان و علت اوست که سرریز می کند و اثر را به کمال خود می رساند در مدار عشق و محبت می چرخد و از آنجایی که انسان بخشی از آفرینش است که از محبت خداوند به خود سرچشمه می گیرد، انسان بخشی از این جهان است که خداوند متعال عشق خود را به ذات اقدس خود نشأت می دهد و از آنجا که عشق به یک چیز، ایجاب می کند. عشق به آثار آن، خلقت از آثار ذات اقدس است، پس خداوند متعال دوستدار خلقت خود بوده است، پس کمال آنچه هست، رسیدن آن در حرکت به سوی کمال خود از طریق عشق است سلسله مراتبی از یک مرتبه تا شدیدترین آن و بزرگترین محبت آن است که انسان را به کمال حقیقی و مطلق که همان حق تعالی است مجذوب کند و با عمل به اوامر خداوند در علم و سلوک و رفتار به سوی خداوند سیر کند. اطاعت از رسولش و اولیای اوست و همانگونه که خداوند خلقت خود را دوست دارد فطرتاً خداوند را دوست دارد تعداد دفعاتی که کلمه محبت در قرآن آمده است و به اشکال مختلف می باشد. اصیل و عینی و اعتراف به وجود و ضرورت آن محبت انسان به خدا و محبت خداوند به انسان است و دوستدار خدای متعال ناظر اعمال و کردار اوست و همیشه خدای جاوید را می بیند. در نهان و آشکار او را تماشا می کند و به همین دلیل از گناه دوری می کند، بلکه به حد «عشق شدیدتر» می رسد که در ذهن خود به گناه فکر نمی کند، در نتیجه آینه ای می شود که در آن صفات نیکوکار و امین و توبه کننده و پاک شده نازل می شود، مفسران در تعبیر محبت بین کسانی که می گویند تمایل و جاذبه و نوعی اراده است اختلاف کرده اند. برخی می گویند که بنده خدا را دوست ندارد. زیرا امر محبت، تجانس است و برخی می گویند جایز نیست بگوییم خداوند بنده را دوست دارد, زیرا عشق به دلیل تفاوت ارجاعات فکری بین آنها یک نیاز است. این پژوهش به دنبال تفسیر آیات عاشقانه سوره بقره و آل عمران از نظر محقق الجوادی آملی، فقیه، فیلسوف و محقق در تفسیر التسنیم است و محقق آلوسی در تفسیر او از روح معانی، به عنوان یکی از قطب های تصوف و یکی از مفسران اصلی مکتب اهل سنت، محقق در این تحقیق از روش توصیفی تحلیلی استفاده کرده است که محقق جوادی آملی عشق را حاصل لذت و نشاط می داند و عشق را مفهومی واقعی و مشترک بین مرتبه الهی و مرتبه کیهانی می داند، لذا انتساب آن به خداوند و انسان نیز جایز است. و اینکه محبت از یک سو نتیجه علم و از سوی دیگر دلیل بر پیروی و تسلیم است محقق آلوسی تعریف خود از عشق الهی را بین تصرف گوینده اشعری می چرخاند و محبت می بیند. به عنوان یک نوع اراده، خداوند بندگان خود را به معنای راضی بودن و پاداش دادن به آنها، و محبت به بنده به معنای پیروی و تسلیم، و بین حلقه صوفی شناس که آن را گرایش می بیند، دوست دارد. از بنده به سوی کمال، و اشتیاق به خداوند متعال که فنای بنده در خداوند است، و به این نتیجه رسیده ایم که بین الجوادی آملی و آلوسی نقاط اشتراک و تمایز وجود دارد نسبت به معرفت، نوعی اشتراک وجود دارد و هر گاه افکار به سمت علم کلام سوق داده می شود، می بینیم که بین آنها نقاط اختلاف وجود دارد. کلیدواژه ها: عشق الهی، تفسیر سوره بقره، تفسیر سوره آل عمران، تفسیر تسنیم، تفسیر روح المعانی. عشق روانی است و ذات و جوهر انسان است و عشق الهی احساس و دلبستگی وجودی بین انسان و علت اوست که سرریز می کند و اثر را به کمال خود می رساند در مدار عشق و محبت می چرخد و از آنجایی که انسان بخشی از آفرینش است که از محبت خداوند به خود سرچشمه می گیرد، انسان بخشی از این جهان است که خداوند متعال عشق خود را به ذات اقدس خود نشأت می دهد و از آنجا که عشق به یک چیز، ایجاب می کند. عشق به آثار آن، خلقت از آثار ذات اقدس است، پس خداوند متعال دوستدار خلقت خود بوده است، پس کمال آنچه هست، رسیدن آن در حرکت به سوی کمال خود از طریق عشق است سلسله مراتبی از یک مرتبه تا شدیدترین آن و بزرگترین محبت آن است که انسان را به کمال حقیقی و مطلق که همان حق تعالی است مجذوب کند و با عمل به اوامر خداوند در علم و سلوک و رفتار به سوی خداوند سیر کند. اطاعت از رسولش و اولیای اوست و همانگونه که خداوند خلقت خود را دوست دارد فطرتاً خداوند را دوست دارد تعداد دفعاتی که کلمه محبت در قرآن آمده است و به اشکال مختلف می باشد. اصیل و عینی و اعتراف به وجود و ضرورت آن محبت انسان به خدا و محبت خداوند به انسان است و دوستدار خدای متعال ناظر اعمال و کردار اوست و همیشه خدای جاوید را می بیند. در نهان و آشکار او را تماشا می کند و به همین دلیل از گناه دوری می کند، بلکه به حد «عشق شدیدتر» می رسد که در ذهن خود به گناه فکر نمی کند، در نتیجه آینه ای می شود که در آن صفات نیکوکار و امین و توبه کننده و پاک شده نازل می شود، مفسران در تعبیر محبت بین کسانی که می گویند تمایل و جاذبه و نوعی اراده است اختلاف کرده اند. برخی می گویند که بنده خدا را دوست ندارد. زیرا امر محبت، تجانس است و برخی می گویند جایز نیست بگوییم خداوند بنده را دوست دارد, زیرا عشق به دلیل تفاوت ارجاعات فکری بین آنها یک نیاز است. این پژوهش به دنبال تفسیر آیات عاشقانه سوره بقره و آل عمران از نظر محقق الجوادی آملی، فقیه، فیلسوف و محقق در تفسیر التسنیم است و محقق آلوسی در تفسیر او از روح معانی، به عنوان یکی از قطب های تصوف و یکی از مفسران اصلی مکتب اهل سنت، محقق در این تحقیق از روش توصیفی تحلیلی استفاده کرده است که محقق جوادی آملی عشق را حاصل لذت و نشاط می داند و عشق را مفهومی واقعی و مشترک بین مرتبه الهی و مرتبه کیهانی می داند، لذا انتساب آن به خداوند و انسان نیز جایز است. و اینکه محبت از یک سو نتیجه علم و از سوی دیگر دلیل بر پیروی و تسلیم است محقق آلوسی تعریف خود از عشق الهی را بین تصرف گوینده اشعری می چرخاند و محبت می بیند. به عنوان یک نوع اراده، خداوند بندگان خود را به معنای راضی بودن و پاداش دادن به آنها، و محبت به بنده به معنای پیروی و تسلیم، و بین حلقه صوفی شناس که آن را گرایش می بیند، دوست دارد. از بنده به سوی کمال، و اشتیاق به خداوند متعال که فنای بنده در خداوند است، و به این نتیجه رسیده ایم که بین الجوادی آملی و آلوسی نقاط اشتراک و تمایز وجود دارد نسبت به معرفت، نوعی اشتراک وجود دارد و هر گاه افکار به سمت علم کلام سوق داده می شود، می بینیم که بین آنها نقاط اختلاف وجود دارد.

بسیاری از آیات قرآن، خداوند را خالق همه کائنات و از جمله افعال انسان و تحقق‌بخش همه آنها می‌داند، به‌گونه‌ای که برخی مفسران بر این باورند که انسان در اعمال خود مجبور است و از قدرت، اراده و اختیار بی‌بهره است (ابوزهره، بی‌تا: 104). حتی ظاهر برخی آیات این‌گونه می‌نماید که انسان اختیاری در هدایت و گمراه شدن نداشته و خداوند افراد را وادار به انتخاب راه راست یا نادرست کرده است. از ابتدای قرن دوم هجری که مباحث کلامی در میان اندیشمندان متکلم، فیلسوف و مفسر مسلمان مطرح شد، هر گروه براساس مبانی کلامی خود به تحلیل و تفسیر این آیات و شبهه موجود در آنها پرداخته‌اند. در این میان سه گروه معروفیت بیشتری داشته و پیروان خود را تا این زمان حفظ کرده‌اند که عبارتند از: معتزله، اشاعره و شیعه. معتزله قائل به اختیار بوده و معتقد بودند که انسان مالک اعمال خود است و غیر از این اعتقاد را مخالف عدالت خداوند می‌دانستند (باقی‌زاده، 1388، 50). اشاعره دقیقاً نظری مخالف گروه اول داشته و به جبر مطلق معتقد بودند. بدین صورت که چون خداوند، قادر مطلق است، پس همه افعال، لاجرم با اراده و اختیار او انجام می‌شود و انسان واسطه‌ای بی‌اختیار بیش نیست. شیعه در مسئله جبر و اختیار به «امر بین الامرین» اعتقاد دارد (همان: 83). این مبانی فکری به‌وضوح بر تفسیر آیات فوق تأثیر نهاده و آراء متفاوت تفسیری را رقم زده است. اما آنچه که مسئله اصلی این رساله است، تحلیل آیات فوق براساس متن خود قرآن در زمانه صدر اسلام است. زمانیکه هنوز نحله‌های کلامی ظهور نیافته و این آیات براساس نگاه متکلمان تفسیر نشده است. از این رو در رساله پیش رو تلاش می‌شود تا با بررسی عناصر فرازبانی و زبانی، آیات مذکور بازخوانی و رفع ابهام شود. مقصود از «عناصر زبانی و فرازبانی»، مواردی است که به نوعی با گفتار از لحاظ لفظی یا معنوی ارتباط دارند و در درک معانی کلام و فهم منظور گوینده نقش دارند؛ اعم از بافت فرامتنی (سیاق مقامی) و بافت متنی (زبانی) (صفوی، 1384، 65). این تعریف از عناصر فرازبانی و زبانی، دقیقاً همان دیدگاهی است که شهید صدر در تبیین مفهوم سیاق ارائه داده است. از نظر ایشان، سیاق شامل هرگونه نشانه و قرینه‌ای می‌شود که با کلام پیوند دارد، چه آن نشانه لفظی باشد و چه برآمده از شرایط و اوضاع حاکم بر سخن (صدر، 1410ق، 89). اهمیت درک بافت موقعیتی زمانی خود را نشان می‌دهد که یک عبارت مشابه در دو موقعیت مختلف استفاده شود. با تغییر موقعیت، معنا نیز تغییر می‌کند. بنابراین می‌توان گفت در هر کاربری زبانی، دو معنا قابل پیش‌بینی است: یکی معنای جمله است که به منزله موجودی زنده اما جدا از محیط خود و در آزمایشگاه صرف و نحو، اطلاعاتی را شامل می‌گردد. دیگری معنایی است که فراتر از ترکیب واژگانی صرف است و به بافت پیرامونی و کاربرد زبانی در آن بستگی دارد (معنای متکلم). برخی عناصر بافت، نقش تعیین‌کننده‌ای در شکل‌گیری و تفسیر معنای متن ایفا می‌کنند. بافت یک پدیده‌ی پویا و در حال تغییر است و عناصر آن به صورت یک مجموعه‌ی پیوسته و در حال توسعه است که در تعاملات اجتماعی به وجود می‌آید. برای درک کامل و جامع از کارکرد زبان، فهم دقیقی از کل بافت موجود در یک تعامل زبانی و گفت‌وگو لازم است (صانعی‌پور، 1390، 66). بخش قابل‌توجهی از خطاها و نقصان‌های تفاسیر ناشی از عدم توجه به این عناصر است. بر این اساس این رساله با تکیه بر نظریه وان دایک درباره بافت پیرامونی که صانعی پور در کتاب «مبانی تحلیل کارگفتی در قرآن کریم» ارائه کرده، به بررسی آیات تأثیر اراده الهی بر افعال انسان می‌پردازد. الگوی بافت فرازبانی بر سه رکن جهان ذهنی، جهان اجتماعی و جهان فیزیکی استوار است. مفهوم «جهان ذهنی» در حین استفاده از زبان در نقش متکلم و مخاطب، به عناصر شناختی و انگیزشی اشاره دارد که در جنبه‌هایی مانند شخصیت، باورها، تمایلات، آرزوها، انگیزه‌ها و اهداف افراد نمایان می‌شود. از سوی دیگر، بخش «جهان اجتماعی» بافت زبان را می‌توان از طریق گروه‌بندی‌ها و نهادهای اجتماعی و همچنین هنجارها و ارزش‌های فرهنگی مورد بررسی قرار داد. همچنین، تحلیل «جهان فیزیکی» به زمان، مکان و ویژگی‌های طبیعی کاربران مربوط می‌شود (صانعی پور 1390: 66-63). بر این اساس، الگوی عناصر فرازبانی و زبانی در این پژوهش عبارت است از: الف: بیان عناصر فرازبانی که شامل موارد زیر است: - بافت فیزیکی: شامل صحنه‌آرایی (زمان و مکان) و کنشگران می‌شود که شامل گوینده، شنونده یا شنوندگان و راوی داستان است. - بافت اجتماعی: شامل جنبه‌های سیاسی، اقتصادی و فرهنگی است. - بافت ذهنی: شامل ایدئولوژی، باورهای دینی و مذهبی، هویت، هنجارها، کنش‌ها، منابع اعتبار و اهداف است. ب: بیان عناصر زبانی که شامل موارد زیر است: - واژه‌شناسی: شامل اشتقاق، ساختار نحوی، بلاغت و اختلاف قرائت می‌شود. - سیاق کلمات: به هم‌نشینی کلمات اشاره دارد. یکی از آیاتی که با تکیه بر الگوی فوق قابل بازخوانی است، آیه 25 سوره انعام است. وَ مِنْهُمْ مَنْ یَسْتَمِعُ إِلَیْکَ وَ جَعَلْنا عَلی قُلُوبِهِمْ أَکِنَّهً أَنْ یَفْقَهُوهُ وَ فی آذانِهِمْ وَقْراً وَ إِنْ یَرَوْا کُلَّ آیَهٍ لا یُؤْمِنُوا بِها حَتَّی إِذا جاؤُکَ یُجادِلُونَکَ یَقُولُ الَّذینَ کَفَرُوا إِنْ هذا إِلاَّ أَساطیرُ الْأَوَّلینَ در نگاه نخست چنین به ذهن متبادر می‌شود که اگر ارسال رسل برای هدایت نسل بشر است چگونه زمینه هدایت فراهم نشد تا جایی که خداوند بر دل‌های کفار پرده و بر گوش‌هایشان سنگینی انداخته تا سخن حق را نشنوند؟ به عبارت دیگر از ظاهر این آیه استنباط می‌شود که کفار بدون اختیار به گمراهی کشانده شده‌اند و این خداوند بوده که زمینه گمراهی آنان را فراهم کرده است. درحالیکه بررسی سیاق آیات 21 تا 35 سوره انعام با تکیه بر عناصر فرازبانی و زبانی، خوانش دیگری از آیه ارائه می‌دهد. تاریخ‌گذاری سوره انعام در اولین گام ضروری است؛ زیرا زمان و مکان آیه از شرایط ج

پژوهش حاضر به دنبال بررسی موضوع حیات در سوره بقره است. از یک سو حیات مفهومی بسیار پیچیده است و از سوی دیگر سوره بقره را نیز برخی از مفسران دارای ویژگی‌های منحصر به فرد دانسته‌اند. هدف پژوهش آن است که چه ابعاد و زمینه‌هایی از معنای حیات در این سوره ترسیم شده است. روش انجام پژوهش توصیفی- تحلیلی است و بر اساس تحلیل متن سوره بقره به بازشناسی آیات مرتبط با موضوع حیات پرداخته و سپس در یک ترتیب روندی ان را ارائه نموده است. یافته‌ها نشان می‌دهد که در این سوره انواع حیات (دنیوی، برزخی، اخروی)، ویژگی‌های حیات دنیوی و راه‌های حفظ و پاسداری از آن، حیات پس از ممات در دنیا (رجعت) و همچنین ابعاد مختلف حیات اخروی بیان شده است.

فهم‌ معانی باطنی و تاویل آیات متشابه از قرآن، همواره بخشی از مشخصه مفسرین شیعه بوده و بدین خاطر، آیات قرآن از نظرآنان همواره از جاودانگی وپویایی و سیالیت خاصی برخوردار می‌باشد. ویژگی عمده این تاویلات از قرآن در آن است که این معانی باطنی ضابطه‌مند بوده و در راستای معنای ظاهری مستفاد از اسباب النزول و مسائل تاریخی آیه می‌باشد. از جمله این آیات که تاویلات گسترده و متفاوتی از آن صورت گرفته است، آیه 189 سوره بقره - لیس البر بان تاتوا البیوت من ظهورها و لکن البر من اتقی واتوا البیوت من ابوابها- می‌باشد. این پژوهش که به روش توصیفی تحلیلی است ، با استفاده از منابع مرتبط شیعی معانی باطنی متعددی برای آیه مذکور استخراج نموده است ، نتائج این تحقیق حاکی است که روایات شیعی ضمن آنکه به مباحث تاریخی آیه که ناظر به یکی از رسوم کهن جاهلی است، اشاره دارند؛ با تاویلاتی که ناشی از توسعه معنایی واژگان آیه است، برداشت‌های عصری گوناگونی از آن بدست داده‌اند. از جمله تاویلات شیعی از آیه عبارتند از: اهل بیت ع ، امام علی ع ، بیوت علم، ورود به کارها از طرق آن.

آیۀ 148 سورۀ بقره به جهت تعدد معانی واژگان، یکی از دشوارترین آیات قرآن است. تک‎تک واژگان این آیه مورد اختلاف مفسران قرار دارد، به‌‌نحوی که برای هر واژه چندین معنا بیان کرده‌اند.ندان تعدد احتمالات معنایی برای هر واژه، فهم و تفسیر آیه را بسیار مشکل ساخته و درک پیام آیه را دشوار کرده است، به‎گونه‌ای که با حساب احتمالات و ضرب معانی محتمل، یک کلمه در معانی احتمالی کلمات دیگر، با ده‌ها پیام مختلف روبه‌رو خواهیم شد. تفاسیر واژگان یاد شده و به تبع آن پیام‎های برآمده از آن، از جهاتی چند، محل تأمل و تردید است که برخی از مهمترین آنها خلط مفاهیم، ناسازگاری با سیاق و بی‎توجهی به کاربرد قرآنی است. دیدگاه مختار این پژوهش، تفسیر«ولِکُلٍّ »به تمام ادیان الهی و پیامبران، تفسیر «وِجْهَةٌ» به طریق و آیین، بازگرداندن مرجع ضمیر «هُوَ» به خداوند، تفسیر «مُوَلِّیها» به اسم فاعل و معنی کردن «فَاسْتَبِقُوا الْخَیْراتِ» به امر به سبقت گرفته در انجام خیرات است. این دیدگاه، کاستی‎های دیگر نظریات را ندارد و افزون بر این، همخوان با موضوع آیه و اصل پیوستگی آیات است. این پژوهش با روش مطالعۀ کتاب‎خانه‎ای و همراه با بررسی و سنجش نظریات مختلف در تفسیر آیه انجام شده است و هدف آن نقد و سنجش نظریات مختلف است.

برخی بیماری‌های قلبی بیماری‌های فردی است که امتداد کلان اجتماعی پیدا نمی‌کند؛ اما بسیاری از این بیماری‌ها مانند حسادت، با امتداد در جامعه و آلوده کردن آن، موجب شکاف در نظام مناسبات انسانی و اختلال در شکل‌گیری تمدن می‌شود. در این پژوهش با رویکردی الهیاتی و استفاده از روش استنتاجی پرسش‌محور از آیات قرآن، به این سؤال پاسخ داده شد که طیّ چه مکانیسمی، کلان‌شدگی مؤلفۀ ضدّ اخلاقی حسادت در اجتماع و تمدن صورت می‌گیرد و مخلّ مناسبات انسانی می‌شود؟ حسادت یا «بغی»، عامل اصلی نزاع اشراف اقوام با پیامبران و انکار آنان و ردّ قوانین الهی است. جایگزینی قوانین الهی با قوانین بشری موجب غلبۀ انسان‌محوری به جای خدامحوری، ترجیح اصالت عقل و تجربه بر اصالت وحی و سقوط انسان از انسانیت و کمالات اخلاقی در سطح جهانی شده است. شکل‌گیری تمدن با دو نوع تهدید بیرونی و درونی از ناحیۀ حسادت مواجه است: یکی حسادت کفار به مؤمنان که تلاش می‌کنند مسلمانان را به ارتداد بکشانند و از آن‌ها بهره‌کشی کنند و دیگری حسادت مؤمنان به مؤمنان که موجب انباشتگی کینه، نفرت، بدخواهی، خودمحوری و گسستگی در بین گروه‌های مختلف انسانی می‌شود و وحدت تمدنی و نظم اجتماعی را بر هم می‌زند. این پیامدها وقتی شدت می‌یابد که خواص یک جامعه به این رذیلۀ اخلاقی مبتلا باشند.

تکیه قرآن، در راستای تغییر و تحول نفوس، نیل به کمالات و بهبودی احوال اجتماعى بشریت، بر انسان و تربیت اوست. خداوند براى این هدف بزرگ از زبان خود مردم در قالب تمثیل استفاده نموده تا معارف آن، قابل درک گردد. باید اعتراف نمود، آنچه تا کنون درباره تمثیلات قرآنى به رشته تحریر درآمده، بخش اندکی از معارف نهفته در این پهناى ژرف است و گستره تنوع دانشی این عرصه را پوشش نداده از این رو ضرورت دارد، اندیشمندان و فرهیختگان با مداقه، مثالهاى قرآن را از زوایاى مختلف، مورد بررسى قرار دهند و به اسرار متجلّى آن‌ها دست بیابند. بدین جهت، در این مقاله، سعی شده‌است به روش توصیفی ـ تحلیلی و با بهره‌گیری از داده‌های کتابخانه‌ای و کتب تفسیری و روایی به «مَثل و تحلیل کاربست‌های اخلاقی اجتماعی آن در آیه261سوره بقره»پرداخته‌شود. برآیند و یافته‌های حاصل از پژوهش،گویای این است که: پایبندی به دو اصل زکات و نماز، پویایی تمدن جامعه بشری، مقام عبودیت و بسترسازی حیات طیبه را فراهم آورده، انفاق، مقوله‌ای عام و فرا مالی است؛ و قُرب افق معیشتی مردم به یکدیگر از طرق: تحریم رباخوارى به طور مطلق، وجوب پرداخت مالیاتهاى اسلامى از قبیل زکات، خمس، صدقات، انفاق، وقف، قرض‌الحسنه، کمکهاى مختلف مالى و زنده کردن روح ایمان و برادرى انسانى در میان مسلمانان، میسر می‌گردد؛ و اهتمام به امور مسلمانان، دستاوردهای اجتماعی ذیل: انس و وحدت، تقویت دین، کاهش فاصله طبقاتی، همسان سازی معاش افراد جامعه، امید آفرینی، ممانعت از انحرافات اجتماعی، اعطای آرامش و زدودن غصه، را به همراه دارد.