جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

قرآن کریم به‌عنوان کتاب هدایت بشریت، جامع‌ترین و عمیق‌ترین منبع معرفتی در اسلام است. با وجود این گستره و عمق، این کتاب الهی به تفصیل تمامی مسائل نپرداخته است. ازاین‌رو، تفسیر قرآن به‌منزله‌ی ابزاری ضروری برای فهم دقیق‌تر مفاهیم آن مطرح می‌شود. در این میان، اهل‌بیت علیهم‌السلام ـ که مصداق «اولی‌الأمر» در قرآن کریم به شمار می‌روند ـ به‌عنوان مفسران راستین و حقیقی قرآن شناخته می‌شوند؛ زیرا سخنان و دستورات ایشان در امتداد وحی الهی و بیانگر مراد واقعی خداوند متعال است. با وجود این جایگاه والا، اهل‌بیت علیهم‌السلام روش مشخص و مستقلی برای تفسیر آیات قرآن به‌صورت مستقیم ارائه نفرموده‌اند. ازاین‌رو، روایات تفسیری، کارکردی اساسی در تبیین و روشن‌سازی آیات داشته و شیوه‌ی عملی اهل‌بیت علیهم‌السلام در مواجهه با قرآن را به‌خوبی منعکس می‌سازند. روش تحقیق این پایان نامه، به شیوه بیان روایات تفسیری از نظر قریب به ده تفسیر مشهور شیعه و اهل سنت و سپس تحلیل آنها می باشد؛ بدین صورت که افتراقات و اشتراکات فریقین در زمینه تفسیر روایی سوره انسان بررسی و تحلیل می گیرد. این پژوهش درصدد است با بررسی کارکردهای تفسیر روایی در سوره‌ی مبارکه‌ی «انسان»، از منظر دو مکتب شیعه و اهل‌سنت، نگاهی جامع‌تر و منصفانه‌تر ارائه دهد. انتخاب سوره‌ی انسان از آن جهت صورت گرفته که این سوره، با مضامین ارزشمند اجتماعی، فرهنگی و عرفانی خود، در شرایط کنونی جامعه اسلامی از اهمیت دوچندانی برخوردار است. شایان ذکر است که مقام معظم رهبری، حضرت آیت‌الله خامنه‌ای (دامت برکاته)، نیز توجه ویژه‌ای به این سوره و آموزه‌های آن داشته‌اند. بررسی تطبیقی روایات تفسیری فریقین درباره سوره انسان نشان می‌دهد که این سوره، علاوه بر پیام‌های اخلاقی و اجتماعی، جایگاهی ویژه در تبیین مقام اهل‌بیت علیهم‌السلام و ترویج فرهنگ ایثار دارد. در روایات شیعه، محور اصلی تفاسیر، شأن نزول آیات درباره اهل‌بیت پیامبر(ص) است؛ به‌ویژه آیه شریفه «وَیُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلی حُبِّهِ مِسْکیناً وَیَتیماً وَأسیراً » که در ارتباط با ایثار حضرت علی، حضرت فاطمه و فرزندانشان علیهم‌السلام در ماجرای نذر سه روز روزه نقل شده است. این روایات نشان می‌دهد که سوره انسان تجلی مقام عبودیت خالصانه، صبر در بلا و ایثار بی‌منت خاندان وحی است و از آنان الگویی الهی برای تمام مؤمنان می‌سازد. در روایات اهل سنت نیز اگرچه گاه به شأن نزول اهل‌بیت(ع) اشاره شده است، اما بیشتر تأکید بر تعلیم آموزه‌های اخلاقی، اجتماعی و عبادی این سوره است؛ از جمله تشویق به اطعام نیازمندان، شکیبایی در برابر سختی‌ها، اخلاص در عبادت و توجه به پاداش‌های اخروی. بدین ترتیب، وجه مشترک هر دو مکتب، معرفی سوره انسان به‌عنوان بیانیه‌ای قرآنی در باب ایمان، ایثار، و عبودیت ناب است؛ اما وجه افتراق در تأکید شیعه بر جایگاه اهل‌بیت(ع) و در تأکید اهل سنت بر عمومیت آموزه‌های اخلاقی است. در نتیجه، مطالعه تطبیقی کارکرد روایات تفسیری فریقین نشان می‌دهد که سوره انسان هم در بعد تاریخی-ولایی با معرفی اهل‌بیت(ع) به‌عنوان مصداق کامل بندگی و ایثار و هم در بعد اخلاقی-اجتماعی با دعوت عموم مؤمنان به اخلاص و انفاق کارکردی بنیادین دارد. این دو بعد در کنار هم، غنای معنایی و تربیتی سوره انسان را آشکار می‌سازد و نشان می‌دهد که این سوره نه تنها به یک خانواده نمونه در تاریخ اسلام اشاره دارد، بلکه الگوی جاودانه‌ای برای تمامی مؤمنان در طول تاریخ فراهم کرده است.

قرآن کریم سخنی است که خداوند به صورت وحی بر پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم نازل فرمود. این کتاب هدایت، شامل اصول، مبانی، دستورهای اخلاقی و احکام عملی است که راه رستگاری را به انسان نشان می ‌دهد، و او را در زندگی فردی و اجتماعی، به سوی صراط مستقیم و سعادت دنیوی و اخروی هدایت می کند. مسئله تربیت یکی از مهم‌ترین و ریشه‌ دارترین و نیز ریشه‌ دارترین مسائل تربیت به شمار می‌رود. سوره مبارکه ",انسان", یکی از سوره های مهم قرآن مجید است و می توان بسیاری از اصول و روش های تربیتی از این سوره استخراج کرد. در این راستا این پایان ‌نامه سعی بر آن دارد که با روش تحلیلی- توصیفی به بیان مبانی و روشهای تربیتی در سوره مبارکه ",انسان", بپردازد که یکی از مهم‌ترین مسائل و نیز ریشه‌دارترین مسئله تربیت به شمار می‌رود، پرداخته‌شده است. در این تحقیق ”مبانی و روشهای تربیتی در سوره ",انسان", مورد تحقیق واقع شده است. مبانی و روشهای تربیتی مطرح شده در سوره انسان، مبانی خدا شناسی مانند، خالقیت، مالکیت، علم خداوندی، حکمت خدا، رحمت خداوند می باشد، مبانی انسان شناسی مانند ازلی نبودن انسان، مخلوق بودن انسان، هدایت پذیری، شاکر بودن انسان، مختار بودن انسان، عجول بودن انسان، مبانی ارزش شناسی نکوهش کفر، ارزش رستگاری، عبودیت، ایفای به عهد و نذر ارزش انفاق در راه خدا ،نکوهش ترس از عذاب قیامت ارزش عبادت الهی، مبانی معرفت شناسی، دعوت به تامل، حقانیت قرآن، روشهای تربیتی در سوره انسان، روشهای معرفتی مانند تذکر به متربی، یاد آوری پیشنیه انسان به متربی، ذکر عاقبت امور به متربی، روشهای عاطفی مانند هشتدار به متربی، تشویق به متربی، روشهای عملی مانند دعوت متربی به انفاق، دعوت متربی به اخلاص، دعوت متربی به صبر، دعوت متربی به نماز می باشد

مفسران در مورد سبب و مکان نزول سوره انسان هم‌عقیده نیستند. گروهی با اعتقاد به مکی بودن سوره اصلا قائل به شأنی نزولی برای این سوره نیستند. عده‌ای دیگر مدنی بودن سوره را اذعان داشته ولی در مورد سبب نزول آن هم‌داستان نمی‌باشند. در این نوشتار با بررسی نقل‌های وارده در مکی و مدنی بودن و با عنایت به قرائن دیگر، به مدنی بودن سوره انسان حکم رانده شده است؛ هم‌چنین با هدف نیل به شأن نزول صحیح این سوره، به تحلیل روایات در این زمینه پرداخته شده و با نقد حکایت‌های مختلف در این زمینه به دلیل عدم تناسب با سوره، عدم دارا بودن سند یا عدم صحت سند، آنها را رد و طرد نموده است. تنها سبب نزولی که بر تعابیر ذکر شده در آیات منطبق بوده و روایات آن نیز در اکثر نقل‌ها، صحیح است، ماجرای انفاق خانواده حضرت علی (ع) در پی نذر ایشان می‌باشد. البته به این شأن نزول، شبهاتی وارد شده که با توجه به اینکه مقاله حاضر به تفصیل به آنها پاسخ داده، این واقعه به عنوان سبب نزول راستین سوره انسان تأیید می‌گردد.

در تاریخ نزول و وجود آیات مستثنیات سوره انسان اختلاف نظر وجود دارد. ازاین‌رو، با توجه به تأثیر آن بر کشف حقیقت، باید به تاریخ نزول نسبتاً اطمینان‌آوری دست یافت. پژوهش حاضر به بررسی تاریخ نزول این سوره بر اساس متن پرداخته و به این پرسش پاسخ داده است که تاریخ نزول محتمل سوره مبتنی بر متن آن، چه زمانی است؟ یافته‌های شاخص لفظی بیان می‌کند که طول سوره و آیات آن به نسبت کوتاه است. همچنین دارای فواصل متماثل یا متقارب است. وجود قاعده‌افزایی توازن نیز به آهنگ آن افزوده است. یافته‌های شاخص محتوایی نشان می‌دهد که می‌توان سوره را از جهت اتصال و انفصال به دو بخش آیه‌های 1-22 و آیه‌های 23-31 تقسیم کرد. همچنین در آن، موضوع‌هایی مانند ترسیم بهشت و امر به صبر آمده است، اما تصریح یا اشاره قوی به واقعه‌ای تاریخی ندارد. در نهایت می‌توان گفت که سوره، نزولی یکپارچه و بافتی مکی دارد.

مفاد آیه‌ی «وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ فِی رَوْضاتِ الْجَنّاتِ» (شوری:22) و آیه‌ی «وَ مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثى‏ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولئِکَ یدْخُلُونَ الْجَنَّةَ یرْزَقُونَ فیها بِغَیرِ حِسابٍ» (غافر:40) و آیات همخوان با آن دو؛ حاکی از این می‌باشد که ورود بهشتیان به بهشت و بهره‌وری آنان از نعمت‌های بهشتی، بازخورد اعمال نیک دنیوی و معلول دست‌یابی آنان به مرحله‌ی معینی از سلوک معنوی در عالم دنیا است؛ از این‌رو، نوشته‌ی پیش‌روی که به‌صورت توصیفی- تحلیلی و با رویکرد تفسیری ادبی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای و نرم‌افزاری تدوین یافت، پاسخ‌گوی این سؤال است که: تفسیر ادبی رابطه‌ی بین سه سلوک معنوی «تخلیه»، «تحلیه»، و «تجلیه» با بهره‌مندی بهشتیان از سه نوشیدنی ناب بهشتی «شراب کافور»، «شراب زنجبیل» و «شراب طهور» مذکور در آیات سه گانه 5، 17 و 21 سوره‌ی انسان، چیست؟ نتیجه‌ی برآمده از این تحقیق این است: بین سه سلوک معنوی «تخلیه»، «تحلیه»، و «تجلیه» بهشتیان در دنیا، با بهره‌مندی آنان از «شراب کافور»، و «شراب زنجبیل» و «شراب طهور» در سرای بهشت، رابطه‌ای تنگاتنگ وجود دارد؛ به‌گونه‌ای‌ که هرمرحله‌ای از سلوک‌‌های مورد اشاره، موجب بهره‌مندی از نوع خاصی از شراب‌‌های یاد شده در عالم آخرت خواهد شد.