جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مقایسه تطبیقی تفسیر مفسران پیرامون آیات و موضوعات قرآنی از جمله راه‏‌های فهم صحیح مراد الهی است. در این روش، آراء مفسران قرآن براساس شواهد قرآنی، عقلی و نقلی مورد مقایسه و ارزیابی قرار می‌گیرد و نظر صحیح پیرامون آیه و موضوع منتخب، تبیین می‌شود. ابن‌عاشور و علامه طباطبایی روش تفسیری قرآن به قرآن را مبنای تفسیر خود قرار داده‏اند. بر این اساس، مقایسه و ارزیابی نظریات تفسیری این دو مفسر با یکدیگر اهمیت به‏سزایی دارد و موجب فهم مراد الهی براساس سیاق آیات قرآن می‌شود. آیه 124 سوره بقره افزون ‏بر ارائه نمایی کلی از مکالمه حضرت ابراهیم با خداوند و درخواست‏‌های وی از ذات ربوبی، حاوی مفاهیم و اصطلاحات مهم کلمات، ابتلاء و امامت است که فهم معنای دقیق حقیقی آن‏‌ها تأثیر مهمی در شکل‏گیری زمینه فکری و اعتقادی مسلمانان نسبت به سنت‏‌های الهی همانند ابتلاء و نیز موضوع مهم و اصولی امامت دارد. در همین راستا، تحقیق حاضر با روش توصیفی- تحلیلی به بررسی تفسیر آن دو مفسر پیرامون محتوای آیه 124 سوره بقره از جمله: اصطلاحات مهم قرآنی ابتلاء، کلمات و امامت و نیز درخواست حضرت ابراهیم برای اعطای امامت به ذریه‏اش و در نهایت پاسخ خداوند به او، پرداخته است. براین اساس، ابن‏ عاشور و علامه طباطبایی، سیاق واحدی را بر آیه شریفه در نظر می‌گیرند و درباره دعای ابراهیم و پاسخ خداوند به آن؛ نظری مشابه با همدیگر مطرح نموده‎اند، اما زمان شروع ابتلای ابراهیم و تفسیر اصطلاحات قرآنی مذکور در آیه محلّ اختلاف این دو مفسر است. ابن‌عاشور اصطلاحات مذکور را همانند مفسران سلف فریقین تفسیر نموده‏ است، حال آنکه علامه طباطبایی ضمن استناد به آیات متعدد قرآنی، تفسیری بدیع و متفاوت از اصطلاحات قرآنی آیه محلّ بحث ارائه نموده است.

تأویلات روایی اهل بیت (علیهم‌السلام) در تفسیر آیات قرآن کریم، با اتکا به علم لدنی و شناخت باطنی، لایه‌های رمزی و ژرف مفاهیم نبوت، امامت و ولایت را آشکار ساخته و جایگاه محوری ایشان را در نظام هدایت الهی تبیین می‌کند. این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی و بر اساس منابع معتبر تفسیری شیعه، به تحلیل گونه‌شناسانه تأویلات اهل بیت (ع) در آیات ۳۰ و ۱۲۴ سوره بقره و آیات ۳۳ و ۶۱ سوره آل‌عمران می‌پردازد و تلاش دارد جایگاه تأویلی اهل بیت (ع) در کشف معانی باطنی و پیوند آن با مفاهیم بنیادین نبوت و امامت را بررسی نماید. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد در آیه ۳۰ بقره، خلافت انسان، مقامی الهی و معنوی با ویژگی‌هایی چون عصمت، هدایت و شایستگی باطنی دانسته شده و در آیه ۱۲۴، کلمات الهی به معارف لدنی و آزمون‌های باطنی برای احراز مقام امامت تأویل یافته است. در سوره آل‌عمران نیز، آیه ۳۳ بر اصطفاء معنوی و طهارت باطنی خاندان نبوت دلالت دارد و آیه ۶۱ (مباهله) وحدت وجودی و معنوی اهل بیت (ع) را با پیامبر (ص) در نظام ولایت اثبات می‌کند. نتیجه این تحقیق حاکی از آن است که تأویلات اهل بیت (ع) با فراتر رفتن از ظاهر الفاظ، معانی ژرف و باطنی آیات را آشکار ساخته و جایگاه اهل بیت (ع) را به‌عنوان حاملان علم الهی، وارثان وحی و هادیان باطنی امت تثبیت می‌کند. این تأویلات، در برابر برداشت‌های صرفاً ظاهری، چارچوبی معرفتی و تفسیری ارائه می‌دهند که در فهم صحیح آموزه‌های قرآنی پیرامون نبوت و امامت نقش مؤثر و راهبردی دارد.

مسئله امامت از مباحث اساسی در کلام اسلامی بوده و همواره علت اصلی بروز اختلاف، در عقاید فریقین است. بررسی ادله قرآنی، در تبیین جایگاه مقام امامت، به‌عنوان عاملی مهم در استمرار تعالیم و هدایت اسلامی می‌تواند مؤثر باشد. این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی و بر پایه‌ منابع کتابخانه‌ای، ادله قرآنی امامت انتصابی را بر اساس آیات 124 بقره، 34 آل‌عمران و 68 قصص مورد بررسی تطبیقی قرار داده و دیدگاه‌های فریقین را مقایسه می‌کند. یافته‌ها نشان می‌دهد که از نظر امامیه، سه آیه فوق در اثبات امامت انتصابی، مکمل یکدیگرند و جعل امامت، همچون جعل نبوت، بر اساس اختیار مطلق الهی بوده و رابطه آن با ذریه‌ معصوم، ضرورت وجود امام معصوم را در جهت حفظ آموزه‌های دینی و هدایت امت اسلامی دوچندان می‌سازد. برخلاف دیدگاه اهل‌سنت که امامت را امری انتخابی و بی‌ارتباط با خاتمیت تلقی می‌کند، این پژوهش بر اساس سه آیه فوق، انتصاب امامت را تبیین‌کننده خاتمیت و عامل تداوم رسالت پیامبری معرفی می‌کند. بررسی دقیق مفاهیم «جعل»، «ذریه» و «اختیار الهی» در سه آیه فوق و ارتباط معنایی بین آن‌ها، نشان‌دهنده این است که امامت با انتخاب بشری نبوده، بلکه همچون نبوت، جعلی از سوی خداوند است. این نتایج در راستای ادله‌ امامیه مبنی بر اثبات انتصاب امامت ائمه‌ معصوم و جایگاه آن در حفظ خاتمیت، مقبول‌تر به نظر می‌رسد. نوآوری این پژوهش در ارائه خوانشی جدید از پیوستگی و همبستگی این سه آیه در ارتباط با اثبات امامت انتصابی و مقایسه آن با دیدگاه‌های اهل‌سنت است.

عشق روانی است و ذات و جوهر انسان است و عشق الهی احساس و دلبستگی وجودی بین انسان و علت اوست که سرریز می کند و اثر را به کمال خود می رساند در مدار عشق و محبت می چرخد و از آنجایی که انسان بخشی از آفرینش است که از محبت خداوند به خود سرچشمه می گیرد، انسان بخشی از این جهان است که خداوند متعال عشق خود را به ذات اقدس خود نشأت می دهد و از آنجا که عشق به یک چیز، ایجاب می کند. عشق به آثار آن، خلقت از آثار ذات اقدس است، پس خداوند متعال دوستدار خلقت خود بوده است، پس کمال آنچه هست، رسیدن آن در حرکت به سوی کمال خود از طریق عشق است سلسله مراتبی از یک مرتبه تا شدیدترین آن و بزرگترین محبت آن است که انسان را به کمال حقیقی و مطلق که همان حق تعالی است مجذوب کند و با عمل به اوامر خداوند در علم و سلوک و رفتار به سوی خداوند سیر کند. اطاعت از رسولش و اولیای اوست و همانگونه که خداوند خلقت خود را دوست دارد فطرتاً خداوند را دوست دارد تعداد دفعاتی که کلمه محبت در قرآن آمده است و به اشکال مختلف می باشد. اصیل و عینی و اعتراف به وجود و ضرورت آن محبت انسان به خدا و محبت خداوند به انسان است و دوستدار خدای متعال ناظر اعمال و کردار اوست و همیشه خدای جاوید را می بیند. در نهان و آشکار او را تماشا می کند و به همین دلیل از گناه دوری می کند، بلکه به حد «عشق شدیدتر» می رسد که در ذهن خود به گناه فکر نمی کند، در نتیجه آینه ای می شود که در آن صفات نیکوکار و امین و توبه کننده و پاک شده نازل می شود، مفسران در تعبیر محبت بین کسانی که می گویند تمایل و جاذبه و نوعی اراده است اختلاف کرده اند. برخی می گویند که بنده خدا را دوست ندارد. زیرا امر محبت، تجانس است و برخی می گویند جایز نیست بگوییم خداوند بنده را دوست دارد, زیرا عشق به دلیل تفاوت ارجاعات فکری بین آنها یک نیاز است. این پژوهش به دنبال تفسیر آیات عاشقانه سوره بقره و آل عمران از نظر محقق الجوادی آملی، فقیه، فیلسوف و محقق در تفسیر التسنیم است و محقق آلوسی در تفسیر او از روح معانی، به عنوان یکی از قطب های تصوف و یکی از مفسران اصلی مکتب اهل سنت، محقق در این تحقیق از روش توصیفی تحلیلی استفاده کرده است که محقق جوادی آملی عشق را حاصل لذت و نشاط می داند و عشق را مفهومی واقعی و مشترک بین مرتبه الهی و مرتبه کیهانی می داند، لذا انتساب آن به خداوند و انسان نیز جایز است. و اینکه محبت از یک سو نتیجه علم و از سوی دیگر دلیل بر پیروی و تسلیم است محقق آلوسی تعریف خود از عشق الهی را بین تصرف گوینده اشعری می چرخاند و محبت می بیند. به عنوان یک نوع اراده، خداوند بندگان خود را به معنای راضی بودن و پاداش دادن به آنها، و محبت به بنده به معنای پیروی و تسلیم، و بین حلقه صوفی شناس که آن را گرایش می بیند، دوست دارد. از بنده به سوی کمال، و اشتیاق به خداوند متعال که فنای بنده در خداوند است، و به این نتیجه رسیده ایم که بین الجوادی آملی و آلوسی نقاط اشتراک و تمایز وجود دارد نسبت به معرفت، نوعی اشتراک وجود دارد و هر گاه افکار به سمت علم کلام سوق داده می شود، می بینیم که بین آنها نقاط اختلاف وجود دارد. کلیدواژه ها: عشق الهی، تفسیر سوره بقره، تفسیر سوره آل عمران، تفسیر تسنیم، تفسیر روح المعانی. عشق روانی است و ذات و جوهر انسان است و عشق الهی احساس و دلبستگی وجودی بین انسان و علت اوست که سرریز می کند و اثر را به کمال خود می رساند در مدار عشق و محبت می چرخد و از آنجایی که انسان بخشی از آفرینش است که از محبت خداوند به خود سرچشمه می گیرد، انسان بخشی از این جهان است که خداوند متعال عشق خود را به ذات اقدس خود نشأت می دهد و از آنجا که عشق به یک چیز، ایجاب می کند. عشق به آثار آن، خلقت از آثار ذات اقدس است، پس خداوند متعال دوستدار خلقت خود بوده است، پس کمال آنچه هست، رسیدن آن در حرکت به سوی کمال خود از طریق عشق است سلسله مراتبی از یک مرتبه تا شدیدترین آن و بزرگترین محبت آن است که انسان را به کمال حقیقی و مطلق که همان حق تعالی است مجذوب کند و با عمل به اوامر خداوند در علم و سلوک و رفتار به سوی خداوند سیر کند. اطاعت از رسولش و اولیای اوست و همانگونه که خداوند خلقت خود را دوست دارد فطرتاً خداوند را دوست دارد تعداد دفعاتی که کلمه محبت در قرآن آمده است و به اشکال مختلف می باشد. اصیل و عینی و اعتراف به وجود و ضرورت آن محبت انسان به خدا و محبت خداوند به انسان است و دوستدار خدای متعال ناظر اعمال و کردار اوست و همیشه خدای جاوید را می بیند. در نهان و آشکار او را تماشا می کند و به همین دلیل از گناه دوری می کند، بلکه به حد «عشق شدیدتر» می رسد که در ذهن خود به گناه فکر نمی کند، در نتیجه آینه ای می شود که در آن صفات نیکوکار و امین و توبه کننده و پاک شده نازل می شود، مفسران در تعبیر محبت بین کسانی که می گویند تمایل و جاذبه و نوعی اراده است اختلاف کرده اند. برخی می گویند که بنده خدا را دوست ندارد. زیرا امر محبت، تجانس است و برخی می گویند جایز نیست بگوییم خداوند بنده را دوست دارد, زیرا عشق به دلیل تفاوت ارجاعات فکری بین آنها یک نیاز است. این پژوهش به دنبال تفسیر آیات عاشقانه سوره بقره و آل عمران از نظر محقق الجوادی آملی، فقیه، فیلسوف و محقق در تفسیر التسنیم است و محقق آلوسی در تفسیر او از روح معانی، به عنوان یکی از قطب های تصوف و یکی از مفسران اصلی مکتب اهل سنت، محقق در این تحقیق از روش توصیفی تحلیلی استفاده کرده است که محقق جوادی آملی عشق را حاصل لذت و نشاط می داند و عشق را مفهومی واقعی و مشترک بین مرتبه الهی و مرتبه کیهانی می داند، لذا انتساب آن به خداوند و انسان نیز جایز است. و اینکه محبت از یک سو نتیجه علم و از سوی دیگر دلیل بر پیروی و تسلیم است محقق آلوسی تعریف خود از عشق الهی را بین تصرف گوینده اشعری می چرخاند و محبت می بیند. به عنوان یک نوع اراده، خداوند بندگان خود را به معنای راضی بودن و پاداش دادن به آنها، و محبت به بنده به معنای پیروی و تسلیم، و بین حلقه صوفی شناس که آن را گرایش می بیند، دوست دارد. از بنده به سوی کمال، و اشتیاق به خداوند متعال که فنای بنده در خداوند است، و به این نتیجه رسیده ایم که بین الجوادی آملی و آلوسی نقاط اشتراک و تمایز وجود دارد نسبت به معرفت، نوعی اشتراک وجود دارد و هر گاه افکار به سمت علم کلام سوق داده می شود، می بینیم که بین آنها نقاط اختلاف وجود دارد.

آیه 256 سوره بقره با عبارت «لا إکراه فی الدین» یکی از مهم‌ترین آیات قرآن در زمینه نفی اجبار در ایمان است. این پژوهش با رویکرد تفسیری-کلامی، به بررسی مفهوم عدم اکراه، سیاق نزول آیه، دیدگاه‌های مفسران کلاسیک و معاصر، و ارتباط آن با اصول کلامی مانند اختیار و آزادی عقیده می‌پردازد. با تحلیل تفاسیر گوناگون، مشخص می‌شود که این آیه هم به طور خاص ناظر به اهل کتاب در مدینه است و هم به صورت عام بر آزادی ایمان در اسلام تأکید دارد. این تحقیق همچنین پیامدهای اجتماعی و حقوق بشری آیه را در جهان معاصر بررسی می‌کند. روش پژوهش توصیفی-تحلیلی است و با بهره‌گیری از منابع تفسیری و کلامی انجام شده است.

از آن‌جا که پژوهشگر تنها به یک نسخه از این مجلد دسترسی دارد، روش تصحیح متن به شیوه تصحیح قیاسی انتخاب خواهد شد. تصحیح قیاسی معمولاً در مواقعی که تنها یک نسخه از اثر باقی‌مانده باشد و آن نسخه نیز به‌دلیل وجود مغالطات و نواقص متعدد از دقت و صحت کامل برخوردار نباشد، به‌کار می‌رود. در این شیوه، اشتباهات و نادرستی‌های موجود در نسخه مورد نظر با استفاده از قرائن موضوعی، زبانی، تاریخی و سایر شاخص‌ها اصلاح می‌گردد. مُصحح در این فرآیند از توانایی‌های خود در زمینه حدس و تشخیص متن‌شناسی، در چارچوب ضوابط علمی و با رعایت قرائن تاریخی و فرهنگی، بهره می‌برد (جهانبخش، 1378: 33).

پژوهش حاضر به دنبال بررسی موضوع حیات در سوره بقره است. از یک سو حیات مفهومی بسیار پیچیده است و از سوی دیگر سوره بقره را نیز برخی از مفسران دارای ویژگی‌های منحصر به فرد دانسته‌اند. هدف پژوهش آن است که چه ابعاد و زمینه‌هایی از معنای حیات در این سوره ترسیم شده است. روش انجام پژوهش توصیفی- تحلیلی است و بر اساس تحلیل متن سوره بقره به بازشناسی آیات مرتبط با موضوع حیات پرداخته و سپس در یک ترتیب روندی ان را ارائه نموده است. یافته‌ها نشان می‌دهد که در این سوره انواع حیات (دنیوی، برزخی، اخروی)، ویژگی‌های حیات دنیوی و راه‌های حفظ و پاسداری از آن، حیات پس از ممات در دنیا (رجعت) و همچنین ابعاد مختلف حیات اخروی بیان شده است.

فهم‌ معانی باطنی و تاویل آیات متشابه از قرآن، همواره بخشی از مشخصه مفسرین شیعه بوده و بدین خاطر، آیات قرآن از نظرآنان همواره از جاودانگی وپویایی و سیالیت خاصی برخوردار می‌باشد. ویژگی عمده این تاویلات از قرآن در آن است که این معانی باطنی ضابطه‌مند بوده و در راستای معنای ظاهری مستفاد از اسباب النزول و مسائل تاریخی آیه می‌باشد. از جمله این آیات که تاویلات گسترده و متفاوتی از آن صورت گرفته است، آیه 189 سوره بقره - لیس البر بان تاتوا البیوت من ظهورها و لکن البر من اتقی واتوا البیوت من ابوابها- می‌باشد. این پژوهش که به روش توصیفی تحلیلی است ، با استفاده از منابع مرتبط شیعی معانی باطنی متعددی برای آیه مذکور استخراج نموده است ، نتائج این تحقیق حاکی است که روایات شیعی ضمن آنکه به مباحث تاریخی آیه که ناظر به یکی از رسوم کهن جاهلی است، اشاره دارند؛ با تاویلاتی که ناشی از توسعه معنایی واژگان آیه است، برداشت‌های عصری گوناگونی از آن بدست داده‌اند. از جمله تاویلات شیعی از آیه عبارتند از: اهل بیت ع ، امام علی ع ، بیوت علم، ورود به کارها از طرق آن.

آیۀ 148 سورۀ بقره به جهت تعدد معانی واژگان، یکی از دشوارترین آیات قرآن است. تک‎تک واژگان این آیه مورد اختلاف مفسران قرار دارد، به‌‌نحوی که برای هر واژه چندین معنا بیان کرده‌اند.ندان تعدد احتمالات معنایی برای هر واژه، فهم و تفسیر آیه را بسیار مشکل ساخته و درک پیام آیه را دشوار کرده است، به‎گونه‌ای که با حساب احتمالات و ضرب معانی محتمل، یک کلمه در معانی احتمالی کلمات دیگر، با ده‌ها پیام مختلف روبه‌رو خواهیم شد. تفاسیر واژگان یاد شده و به تبع آن پیام‎های برآمده از آن، از جهاتی چند، محل تأمل و تردید است که برخی از مهمترین آنها خلط مفاهیم، ناسازگاری با سیاق و بی‎توجهی به کاربرد قرآنی است. دیدگاه مختار این پژوهش، تفسیر«ولِکُلٍّ »به تمام ادیان الهی و پیامبران، تفسیر «وِجْهَةٌ» به طریق و آیین، بازگرداندن مرجع ضمیر «هُوَ» به خداوند، تفسیر «مُوَلِّیها» به اسم فاعل و معنی کردن «فَاسْتَبِقُوا الْخَیْراتِ» به امر به سبقت گرفته در انجام خیرات است. این دیدگاه، کاستی‎های دیگر نظریات را ندارد و افزون بر این، همخوان با موضوع آیه و اصل پیوستگی آیات است. این پژوهش با روش مطالعۀ کتاب‎خانه‎ای و همراه با بررسی و سنجش نظریات مختلف در تفسیر آیه انجام شده است و هدف آن نقد و سنجش نظریات مختلف است.

برخی بیماری‌های قلبی بیماری‌های فردی است که امتداد کلان اجتماعی پیدا نمی‌کند؛ اما بسیاری از این بیماری‌ها مانند حسادت، با امتداد در جامعه و آلوده کردن آن، موجب شکاف در نظام مناسبات انسانی و اختلال در شکل‌گیری تمدن می‌شود. در این پژوهش با رویکردی الهیاتی و استفاده از روش استنتاجی پرسش‌محور از آیات قرآن، به این سؤال پاسخ داده شد که طیّ چه مکانیسمی، کلان‌شدگی مؤلفۀ ضدّ اخلاقی حسادت در اجتماع و تمدن صورت می‌گیرد و مخلّ مناسبات انسانی می‌شود؟ حسادت یا «بغی»، عامل اصلی نزاع اشراف اقوام با پیامبران و انکار آنان و ردّ قوانین الهی است. جایگزینی قوانین الهی با قوانین بشری موجب غلبۀ انسان‌محوری به جای خدامحوری، ترجیح اصالت عقل و تجربه بر اصالت وحی و سقوط انسان از انسانیت و کمالات اخلاقی در سطح جهانی شده است. شکل‌گیری تمدن با دو نوع تهدید بیرونی و درونی از ناحیۀ حسادت مواجه است: یکی حسادت کفار به مؤمنان که تلاش می‌کنند مسلمانان را به ارتداد بکشانند و از آن‌ها بهره‌کشی کنند و دیگری حسادت مؤمنان به مؤمنان که موجب انباشتگی کینه، نفرت، بدخواهی، خودمحوری و گسستگی در بین گروه‌های مختلف انسانی می‌شود و وحدت تمدنی و نظم اجتماعی را بر هم می‌زند. این پیامدها وقتی شدت می‌یابد که خواص یک جامعه به این رذیلۀ اخلاقی مبتلا باشند.