جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

کرامت مسئله‌ای که بسیار مهم و قابل ذکر در باب آثار صوفیه و اسلامی است، چنانچه در گذشته هر عملی را که دلیلی برای آن یافت نمی‌کردند به این مهم ربط داده و دلیلی خدامابانه برای آن می‌ساختند. پژوهش حاضر تحقیقی در باب همین مسئله است که چه اشخاصی صلاحیت انجام این کار را داشتند و دوره شکوفایی این حوزه در چه زمانی بوده و بیشتر چه نوع کرامتی را مورد استفاده قرار می‌دادند. معجزه و کرامت، از روزگاران قدیم با زندگی انسان رابطه مستقیم داشته ‌است. از دوران باستان تا عصر حاضر همواره افرادی بوده‌اند که طبق روایات، اعمال خارق‌العاده‌ای را به انجام می‌رساندند. این اعمال شامل رفتارها و موارد خاصی بوده که از دست فرد عامی برنمی‌آمده است؛ بنابراین، تنها افرادی با شرایط خاص به این مهم دست پیدا می‌کرده‌اند. همین کارها به مرور نقل و وارد داستان‌های کهن ایرانی_اسلامی شد. این اعمال با گسترش تصوف و اوج شکوفایی اعراب، شیوه‌ای رایج در رفع هر مسئله حل‌نشدنی بود. در پژوهش حاضر سه اثر رساله قشیریه، تذکره‌الاولیا و نفحات‌الانس از باب سیر تطور کرامات مورد پژوهش واقع شده‌اند. پس از طبقه‌بندی این کرامات، جداولی طراحی شده که در آنها به‌طور دقیق ذکر شده است که صوفیان در هر کتاب دارای چه کراماتی هستند؛ همچنین چه افرادی این کرامات را انجام داده‌اند. بسامد هر کرامت در کل آثار و در هر کتاب بررسی شده است. در انتها به ترتیب زمان حیات، کرامات اشخاص در هر کتاب مرتب شده است. برای یافتن عقلانیت در نگاه افراد و جامعه آن دوران، از نظریه عقلانیت ماکس وبر استفاده شده است. نخست انواع عقلانیت به تفاوت کرامت‌ها توضیح داده شده ‌است؛ سپس در باب سیر تطور این کرامات از نظریه میدان پی‌یر بوردیو استفاده شده است که در آن، ذائقه و منش و سرمایه مورد نظر صوفیان در سه دوره تاریخی بررسی شده است؛ به این ترتیب، به خواننده دیدگاه نوینی در نگاه و بررسی این آثار می‌دهد. دستاوردی که از این دیدگاه‌ها بدست آمده بیانگر این موضوع است که سیر عقلانیت هرچه از زمان اثر اول به زمان متاخرتر پیش می‌رویم بعد عقلانیت کمتر شده و تنوع و اعجاز کرامات فزونی می‌یابد. از جمله اشخاصی هم که در این پژوهش از آن‌ها نامی برده شده، صوفیان قرن دو، سه و به طور خاص صوفیان خراسان پیشتاز هستند.

مسئله ولایت مهمترین مسئله ‌ تصوف و عرفان اسلامی است. بررسی آثار عرفانی در ادب فارسی یکی از اهمّ موضوعات برای دستیابی به درک و فهم درستی از آثار ادبی است که میراثی از نیاکان ما است. ولایت در لغت به معنی حکم، سلطنت، حکومت و زمامداری است. مقصود عطار در تذکره‌الاولیا یادآوری دین و ایمان از طریق ذکر احوال و اقوال 97 ولیّ که در سه قرن اول هجری زندگی می‌کردند، است. این اثر منبع جامع و اصل شرح مقامات، کرامات، اوقات، اشارات، احوال، اقوال و سیره اولیا است. عطار می‌خواهد مانند غزالی و دیگر عارفان، علم دین و ایمان و نیز حالات و مقامات ایمانی مثل توبه، ارادت، توکل و فنا را در قلب مسلمانان احیا کند. یکی از لوازم اصلی ولایت، ارادت است که از ارکان همه ادیان بوده است. و تصوف راهی برای وصول به معبود (لقاءالله) است. از دیدگاه عطار اولیا و انبیا در یک سطح قرار دارند و هر دو نور ذات خداوند هستند. وی ولایت را نقطه عطفی میان شریعت و طریقت می‌داند. در مسئله ولایت به ولی این امکان داده می‌شود تا به خاطر خلافت الهی و اتصالی که به حق دارد، در امور عالم تصرف کند.

مرگ معمایی است که بشر از آغاز حیات تاکنون با آن مواجه بوده و تدقیق او در چیستی این پدیده، راهگشا نبوده است. گروه‌های مختلف جامعه باتوجه‌به عقاید، افکار، محیط و سبک زندگی نگرش‌های متفاوتی به مرگ دارند و برخوردشان در مواجهه با آن گوناگون است. در این نوشتار کوشیده‌ایم مجموعۀ اقوال و احوال صوفیان را در واپسین لحظات حیاتشان در کتاب‌های تذکرة الاولیای عطار و نفحات الانس جامی، بررسی کنیم. مطمح‌نظر ما در این مقاله فقط مرگ طبیعی است، چه عارفان در کنار مرگ طبیعی به مرگ ارادی نیز معتقدند و بر این باورند که چنین مرگی تنها با غلبه بر هواهای نفسانی میسر می‌شود. بر این مبنا ایشان پیش از فرارسیدن مرگ جسمانی، به موت ارادی می‌رسند و قبل از مرگ طبیعی که برای همۀ انسان‌ها اتفاق می‌افتد، مرگ اختیاری را تجربه می‌کنند. در این پژوهش که به روش توصیفی‌تحلیلی انجام شده با گردآوری آخرین گفته‌های عارفان که شامل نیایش و استغفار، وصیت به اطرافیان و جز آن است و نیز احساسات و حالات ایشان، دریافتیم که صوفیان در بسیاری از موارد در حالت احتضار و تجربۀ مرگ طبیعی، اقوال و احوال مشابهی داشته‌اند. باوجود این تفاوت‌هایی نیز در این لحظات خطیر در اقوال و احوال ایشان مشاهده می‌شود. این تفاوت‌ها بیشتر ازآن‌جهت است که تفکر و مشرب صوفیانۀ آن‌ها و به‌طور کلی روان‌شناسی صوفیان، در برخی عوامل و مؤلفه‌هایی که با مرگ در پیوند است با هم تفاوت داشته است.

تصوف معطوف به نجات آحاد جامعه است و برای مدیریت جامعه برنامة مدونی ندارد؛ اما این بدان معنا نیست که عرفا نیز نسبت به شرایط اجتماعی و سیاسی اطراف‌شان بی‌توجه بوده‌اند. در این پژوهش تلاش شده با بازخوانی و بازسازی مفهوم مقاومت فوکویی نشان داده شود که چگونه بخش اعظم حکایت‌های تذکرة‌الاولیاء در دایرة بازی بزرگ مفهوم قدرت و مقاومت قرار می‌گیرد و فریدالدین عطار چگونه با طراحی بدن‌های متنوع، روش‌های مقاومت صوفیه را بازنمایی می‌کند. برخی از این بدن‌ها از شیوة مقاومت سلبی و برخی دیگر از شیوة مقاومت ایجابی استفاده می‌کنند و گاه می‌شود که در یک رفتار بدنی هر دو وجه سلبی و ایجابی مقاومت آشکار می‌شود. انتخاب تذکرة‌الاولیاء بدان جهت است که این اثر دربردارندة عصارة اندیشه‌های عطار است. او تجربه‌های زیستی و نوشتاری متعدد را در آثار قبلی خودش به نمایش می‌گذارد و اینک در بخش‌های پایانی عمر تذکرة‌الاولیائی را می‌نویسد که زیرمتن بسیاری از زبرمتن‌های صوفیة دوره‌های بعدی است. با این هدف، ابتدا حکایت­ های عطار را که در بردارندة مفهوم مقاومت است بررسی و مصادیق آن را استخراج شده است. در مرحلة بعد، از طریق طبقه­ بندی آن­ها در چند گروه، مصادیق مقاومت سلبی و ایجابی را در آن­ها مشخص شده است.در مرحلة نهایی نیز گزارش‌هایی از تحلیل­ های انجام شده ارائه شده است.

یکی از جنبه‎های مهم هر متن روایی، بررسی چگونگی حضور دیگر شخصیت‌ها و عوامل تأثیرگذار در متن است که از آن به­عنوان «دیگری» یادمی‌شود. مفهوم «دیگری»، مفهوم وسیعی است و شخصیت‌های انسانی و عناصر غیرانسانی همچون طبیعت یا امور ماورایی را نیز دربرمی‌گیرد. تذکره‌الاولیاء عطار از برجسته‌ترین متون عرفانی است که در آن شرح حال عارفان و تجربیات و کرامات ایشان بیان­شده­است. با مطالعة این کتاب از منظر مفهوم «دیگری» متوجه­می‌شویم که یک عارف در سیر و سلوک عارفانة خود با عوامل گوناگون در رویارویی و تقابل قرارمی‌گیرد و همین امر موجب تعالی وجودی و درک بهتر از «من» عارف می‌گردد. دیگری در این اثر به صورت خداوند، دیگر عارفان، مردم عادی، شیطان و نفس خود عارف، حیوانات و اشیا ظاهرشده­است که هرکدام به­گونه‌ای خاص در پی آگاهی‌بخشی به عارف یا آگاه­کردن دیگران از جایگاه وی است. براساس یافته‌های این پژوهش اگرچه دیگری در تقابل با خود عارف قرارمی‌گیرد، شاهد هیچ­گونه ستیزه میان عارف و دیگری نیستیم، بلکه تمامی این روابط تقابلی موجب آگاهی عارف از جایگاه خویش می‌گردد و دیگری کارکردی هدایتگر پیدامی‌کند. در مواردی که شخص عارف خود را در جایگاه برتری می‌پندارد، بلافاصله بر اثر حادثه‌ای متوجه این غرور و خودبینی می‌شود و در این جا نیز دیگری کارکردی هدایتگرمی‌یابد که موجب شناخت بیش‌تر عارف از خویشتن می‌شود.

آفرینش انسان به‌گونه‌ای است که بر مبنای حرکت جوهری و اشتدادی خود، به مرتبه‌ای دست می‌یابد که مستعد دریافت الهامات الهی یا القائات شیطانی و انواع خطورات گردد. «خواطر» بر دو نوع بوده که دسته‌ای الهی است و از جانب خداوند بر قلب آدمی واردمی‌گردد و آن را «الهام» نامند و دسته‌ای نیز از جانب شیطان بر قلب انسان فرود­می‌آید که «القاء» نامند. گاهی الهامات الهی باواسطه و گاهی نیز بدون واسطه صورت­می­پذیرد. یکی از واسطه­های الهام «ملائکه» هستند. نقطه مقابل الهام، القاء می‌باشد که از جانب شیطان صورت­می‌پذیرد. تذکرة­الاولیاء، کتابی عرفانی در شرح احوال بزرگان اولیاء، نوشته شیخ فریدالدّین محمّد عطّار نیشابوری است. روش تحقیق این پژوهش، تحلیلی – توصیفی می­باشد. چون موضوع این مقاله برای اولین بار ارائه­می­شود از این لحاظ حائز اهمیت است. درکتاب تذکرة­الاولیاء الهامات بیشتر از القائات بوده و اکثراً از طریق شنیداری صورت گرفته­است. نویسندگان در این مقاله درصدد آن هستند که نمونه‌هایی از الهامات و القائات را از کتاب تذکرة­الاولیاء مورد بحث و بررسی قراردهند.

عرفان توانایی و ظرفیت زیادی در تغییر و بهبود زندگی انسان مدرن دارد. زندگی امروز انسان دستخوش بحران-هایی است که با دست خود ایجاد کرده است. یکی از دلایل آن معنویت زدایی از بستر زندگی است. پیشنهاد این پژوهش بررسی و رجوع به متون عرفانی و میراثی است که امکان بهبود زندگی و تغییر در سبک زندگی را می-توان از آن چونان برنامه‌ ای زیستی بیرون کشید. الگوهای عرفانی در این آثار به نوعی تجارب زیسته‌ی خود را مکتوب کردند و به میراث نهادند. نیازهای اخلاقی که می‌تواند تعادل‌بخش زیست انسان باشند فرا زمانی و فرا مکانی‌اند. مقولاتی چون‌: صداقت، محبت، گذشت، احترام به اطرافیان، دیانت، آموزش عملی بدون توهین و اجبار و قضاوت نکردن دیگران همه، نه در زمان می‌گنجند و نه محدود به جغرافیای خاصی می‌شوند. عارفان، اولیاء و قدّیسان دقیقاً به همین نکات تذکر می‌دادند. اموری که تا حد زیادی در روزگار ما به خاطر رقابت برای سود بیشتر گاه از روی غفلت و گاه به عمد نا دیده انگاشته می‌شوند. این پژوهش به بررسی امکان و ظرفیت عرفان برای تغییر و اصلاح سبک زندگی می‌پردازد. دو متن کلیدی این پژوهش که به عنوان نمونه در نظر گرفته شده تذکره الاولیاء عطار نیشابوری و اسرار التوحید محمد منور در شرح حالات و اقوال شیخ ابوسعید البوالخیر است. این پژوهش امکان این تأثیرپذیری از الگوهای عرفانی را منوط به کاربست توصیه‌های آنان از روی اختیار و انتخاب می‌داند . در این پژوهش با بررسی ماهیت عرفان و تقسیمات مختلف آن و زیر شاخه‌های بحث عرفان چون تجربه‌ی دینی و عرفانی و پیامدهای عرفان عملی و نسبت اخلاق و عرفان به این باور می پردازد که زیست عارفانه می‌تواند مستقل از ماهیت عرفان و جدای از شهود و مکاشفه به دور از عزلت گزینی از جامعه به عنوان سبکی از زندگی مورد توجه قرار بگیرد. چنانکه برای داشتن سبک زندگی دینی نیاز نیست پیامبر شویم و یا برای رعایت دستورالعمل‌های بهداشتی نیاز نیست الزاماً پزشک شویم اما می‌توانیم با رعایت فرامین پیامبران و دستورات پزشکان، زیستی سالم در ابعاد معنوی و مادی داشته باشیم. از آنجایی که عرفان نوع لطیفی از زیست دینی است پس به بررسی این توانمندی پرداختیم.