جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

كشف الأسرار و عدة الأبرار (معروف به تفسیر خواجه عبدالله انصاری)، تأليف ابوالفضل، رشيدالدين ميبدى بر اساس تفسير خواجه عبدالله انصارى، منبعى غنى از تفسير، تأويل، معارف اسلامى، شعر و ادب عربى و فارسى است. در بين ترجمه‌ها و تفسيرهاى معتبر قرآن به زبان فارسى، «كشف الأسرار» ارزشى والا و مقامى خاص دارد. اين كتاب را ميبدى در اوايل سال 520، آغاز كرده است و سرمشق او در اين كار، تفسير معروف خواجه عبدالله انصارى بوده است كه متأسفانه اكنون به‌تمامى در دسترس نيست و احتمال دارد كه در اثر حوادث روزگار از ميان رفته باشد. ساختار كتاب، در ده جلد به رشته تحرير درآمده است. در جلد اول، سوره‌هاى فاتحه و البقره (2 سوره)، در جلد دوم، سوره‌هاى آل عمران و نساء (2 سوره)، در جلد سوم، سوره‌هاى مائده، انعام و اعراف (3 سوره)، در جلد چهارم، سوره‌هاى انفال، توبه، يونس و هود (4 سوره)، در جلد پنجم، سوره‌هاى يوسف، رعد، ابراهيم، حجر، نحل، بنى اسرائيل و كهف (7 سوره)، در جلد ششم، سوره‌هاى مريم، طه، انبياء، حج، مؤمنون و نور (6 سوره)، در جلد هفتم، سوره‌هاى فرقان، شعراء، نمل، قصص، عنكبوت، روم، لقمان و سجده (8 سوره)، در جلد هشتم، سوره‌هاى احزاب، سباء، فاطر، يس، صافات، ص، زمر، مؤمن و فصلت (9 سوره)، در جلد نهم، سوره‌هاى شورى، زخرف، دخان، جاثيه، احقاف، محمد، فتح، حجرات، ق، ذاريات، طور، نجم، قمر، رحمن، واقعه و حديد (16 سوره) و در جلد دهم، از آغاز سوره مجادله تا پايان سوره ناس (57 سوره)، به ترتيب، ترجمه، تفسير و توجيه عرفانى شده است.

واقعه روحانی معراج به¬عنوان یکی از مهم¬ترین تجارب معنوی محمد(ص) از منظر کلامی و عرفانی نزد اندیشمندان مسلمان از اهمیت ویژه¬ای برخوردار بوده¬¬است. بر اساس اعتقادات اسلامی خداوند پیامبر(ص) را به معراج ¬برد تا در فرآیند این سفر روحانی اعتبار و احترام او را بر دیگران آشکارسازد و اندوهی را که از مصیبت و رنج مؤمنان بر دل اوست، با نشان¬دادن خوشی مؤمنان در آخرت بر او آسان¬کند. جمهور مفسّران، معراج جسمانی و روحانی پیامبر(ص) را بر اساس قرائن و شواهد زیادی که بر صحت آن گواه است، پذیرفته¬اند. یکی از تفاسیری که این موضوع را از منظرعرفانی به¬تفصیل مورد بررسی قرارداده، کشف¬الاسرار و عدۃالابرار میبدی¬ است. هدف اصلی -این پژوهش، که با روش توصیفی- تحلیلی نگاشته¬شده¬¬است، تبیین و واکاوی ابعاد باطنی و رازآمیز واقعه معراج براساس تفسیر صوفیانه میبدی از آیات قرآن است که در ذیلِ مبحث کیفیت معراج پیامبر(ص) از دیدگاه مفسران بررسی¬شده¬است.

در برخی حکایت‌های صوفیانه شاهد تغییروتحول یکی از شخصیت‌ها هستیم؛ هرچند انتظار می‌رود در قصه‌ با شخصیت‌های ایستا روبه‌رو شویم. در این موارد شخصیت دگرگون می‌شود و برخلاف ساختار قصه‌ها، به‌جای وقایع و حوادث، شخصیت، در مرکز و محور حکایت قرار می‌گیرد. برخی از این تحول‌ها ناگهانی و در اثر کرامت یا معجزه و برخی با سیر منطقی و علّی رخ می‌دهد. در نوبت سوم جلدهای اول تا دهم کشف‌ الاسرار و عدة الابرار میبدی (نگارش: حدود سدۀ ششم) 37حکایت ازاین‌دست وجود دارد. مسئلۀ اصلی پژوهش افزون‌بر اشاره به دلایل و خاستگاه تحول، بازتاب مکاشفه و تحول درونی بر ساختار روایت و عناصر داستانی است که به شیوۀ تحلیلی و توصیفی و به کمک جدول‌ و شکل بدان پرداخته شد. دستاورد پژوهش نمونه‌هایی از حقیقت‌مانندی نسبی، همدلی مخاطب با حکایت، جوانی جامعۀ تحول‌یافته، حضور کم‌رنگ زنان در ماجرای تحول، لزوم زمینه و استعداد درونی، تحول در جهت مثبت، نقش اراده و اختیار، ماندگاری تجربه، بازگشت به خداوند به‌عنوان درون‌مایۀ کلی حکایات و شگردهایی چون کاربرد پی‌رنگ پیچیده‌تر و حکایت‌های طولانی‌تر، زاویۀ دید اول شخص یا ترکیبی، پرداختن به جزئیات حالات شخصیت‌ها و فضاسازی دقیق‌تر را نسبت‌به سایر حکایت‌های کتاب نشان می‌دهد. می‌توان گفت «داستان تحول» یا «رشد و کمال» افزون‌بر ایجاد بستری مناسب برای نوآوری در قلمرو عناصر داستان با روشنی بخشیدن به منظومۀ فکری نویسنده، مفهوم تحول، سویه‌های ادبی، هنری و گفتمان غالب روزگار میبدی به دریافت و فهم کامل‌تر تفسیر می‌انجامد.

در سنت ترجمه قرآن کریم، هر مترجم در برگردان بسمله از یک عبارت ثابت و کلیشه‌ای استفاده کرده است. از سوی دیگر مفسران شیعه و اهل سنت در اکثر قریب به اتفاق تفاسیر، تنها در بسمله سوره حمد به شرح و تبیین این آیه مبادرت ورزیده‌، نیازی ندیده‌اند ذیل بسمله دیگر سور چیزی ذکر کنند. در این میان از بین تفاسیر سنتی، لطائف الاشارات قشیری و کشف الاسرار میبدی استثناء هستند که ذیل هر بسمله، توضیحات منحصر به فردی ذکر کرده‌اند که با دیگر سور متفاوت است. افزون بر این، در نوبت اول کشف الاسرار که به ترجمه اختصاص دارد، چهار نوع برگردان مختلف آمده که بی‌همتاست. این نوشتار که به روش توصیفی تحلیلی سامان یافته، به دنبال پاسخ به چرایی عملکرد ناهمگون رشیدالدین میبدی در ترجمه و تفسیر است؛ پس از تحلیل 113 ترجمه و 112 تفسیر آیه تسمیت در کشف الاسرار، این نتیجه به دست آمد که گرچه برخی ترجمه‌ و تفسیرها با درون‌مایه سور در ارتباط است اما در اکثر موارد، با نوعی ذوق وجدانی مبتنی بر ادراکات درونی و اشراقی مواجهیم. در هر حال رفتار رشیدالدین میبدی نشانگر آن است که او هر بسمله را مخصوص به همان سوره می‌دانسته است؛ دیدگاهی که به شیعه امامیه بسیار نزدیک است.

تفسیر عرفانی در علوم اسلامی از جایگاه برجسته‏ای برخوردار است، این نوع تفسیر که عهده‏دار استخراج معانی باطنیِ پوشیده­شده در حجاب الفاظ ظاهری آیات قرآن است، مورد توجه بسیاری از عرفای مسلمان قرارگرفته و تفاسیر متعددی از بزرگان عرفان ایران و جهان برجای­مانده که بخش عمده‏ای از ثروت و قیمت ادبیات عرفانی ما مدیون این آثار است. یکی از این تفاسیر عرفانی کتاب کشف­الاسرار و عُدّة­الابرار است که توسط رشید­الدین میبدی نوشته­شده­است. وی روش خود را در تفسیر، نخست ترجمه‏ آیه، سپس بیان تفسیر و در نهایت تأویل آیات ذکرکرده­است که قسمت سوم تفسیر وی یعنی تاویل که همان تفسیر عرفانی آیات است، حوزه اختصاصی این پژوهش است، چون در این بخش از تفسیر با معانی پنهان کلام درگیر است. شناخت شیوه بیان مفسر با توجه به نظام فکری­اش و نوع تفسیر و انگاره­های عارفانه در آن ما را در فهم بهتر آیات و تأویل و تفسیر آن­ها یاری­می‏کند. یکی از آیات بحث برانگیز با ظرفیت تفسیرپذیری بالا در قرآن آیه 35 سوره نور است که بسیاری از اندیشمندان و عرفا را بر آن داشته تا در تفسیر این آیه همت­گماشته و هریک با شیوه خود به بحث و بررسی این آیه بپردازند. ما نیز در این تحقیق برآنیم تا با روش توصیفی - تحلیلی این آیه را با توجه به نگاه عرفانی میبدی در کشف­الاسرار مورد واکاوی قراردهیم. نتایج تحقیق حاکی از آن است که لفظ نور در این آیه صرفاً امری حسی و ملموس نیست بلکه معانی عرفانی دیگری دارد که همگی حاکی از رحمت و فیض الهی هستند.

نقد آرای کلامی فِرَق اسلامی، یکی از مباحث مهم در برخی از تفاسیر قرآن است. بررسی این نقدها باعث روشن شدن هرچه بیشتر عقاید مفسّر می شود. یکی از تفاسیر بررسی شده دربارۀ آرای کلامی خوارج، مرجیان، معتزله و ... تفسیر عرفانی کشف الاسرار و عُدَّة الابرار اثر ابوالفضل رشیدالدّین میبدی است. این مقاله با روش توصیفی تحلیلی نگارش یافته و به علّت توجّه ویژۀ میبدی به جَهْمِیّان، آرای کلامی این فرقه، نقد و بررسی و دیدگاه میبدی در هر یک از موضوعات نقدشدۀ او، در این تفسیر ذکر شده است. یکی از مهم ترین بدعت های جَهْمِیّان، انکار صفات خدا و تأویل آنها است. آنها صفات خدا را برای جلوگیری از تشبیه او به مخلوقات و پاسبانی از تجرید او تأویل می کنند. به نظر میبدی، خدا دارای صفات است (نفی تعطیل)؛ ولی بنابر قاعدۀ «هم نامی اقتضای هم سانی نکند»، نباید همان معنای انسانی در آنها را بر خدا حمل کرد (نفی تشبیه). همچنین، آنها را نباید تأویل و معنای مَجازی کرد. به عقیدۀ میبدی، ظاهر آنها را باید به سَمْع قبول کرد، و باطن (حقیقت معنای) آنها را باید به تسلیم به حق سپرد.