جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

حکمت اشراق سهروردی با دربرداشتن مفاهیم ایرانی- اسلامی، می تواند مبنایی برای بررسی مباحث حکمی در هنر های سنتی باشد. شأن وجودشناختی و حیث معرفتی زیبایی به مثابه یک مفهوم و امر زیبا به عنوان وجه تحققی آن، زمینه های تأملات زیباشناختی در این باب را فراهم آورده است. به رغم گسست های تاریخی و نفوذ فرهنگ های بیگانه، تحولات موسیقی سنتی ایران از پیوستگی و تداوم نسبی برخوردار بوده است و وجوه اشتراکات فرمی و مضمونی فراوانی در آثار دوره های مختلف مشاهده می شود. هدف از انجام این تحقیق، پاسخ به این پرسش بود که مفاهیم زیبایی شناسی حکمت اشراق سهروردی چیستند و چگونه در موسیقی سنتی ایران نمود پیدا می کنند؟ روش انجام این تحقیق از منظر هدف، کاربردی-نظری و از منظر شیوه انجام، توصیفی-تحلیلی بود. اطلاعات نیز به شیوه کتابخانه ای به دست آمد. نتایج نشان می دهد فلسفه اشراق سهروردی که با نقد اندیشه مشائیان آغاز می شود، مفاهیم جدید و ابداعاتی را در تبیین و صورت بندی سلسله مراتبی حیث وجودی و شناختی جهان به کار می بندد. ابتنای این فلسفه بر نورانیت و ظهور وجود، مشروط نمودن حیات و هستی و ادراک آن، بر ظهور و نور، کارکرد خیال به مثابه امر واس ط و خلق صور معلقه مبتنی بر محاکات نقوش ثابته عالم ملکوت، لذت و ابتهاج حاصل از ادراک صور در عالم مثال و مکاشفات عوالم ملکوت و اندراج آن در خاطر سالک، محتوایی زیباشناختی و فرمی هنری به اندیشه اشراقی بخشیده است. مفاهیم حکمت اشراق به عنوان محتوا در موسیقی ایرانی نمود یافته و این هنر در جایگاه صورت، مظهر مفاهیم حکمت اشراق است. این ارتباط دوسویه بیان گر این است که مفاهیم دقیق و مشخص در پس صور هنری وجود دارد که این مفاهیم، دلیل بر چرایی شکل گیری ساختار و مصادیق در حوزه موسیقی سنتی هستند و به عبارتی زبان گویای این مفاهیم می گردند.

میان هنر قدسی و تجربه دینی، تعاملی دوسویه برقرار است؛ تجربه دینی، که همراه با ویژگی-هایی همچون حیرت و شگفتی، مجذوب شدگی، مقهوریت، شورمندی و طلب و اشتیاق است، بیش از آنکه ماهیتی عقلانی و مستدل داشته باشد، احساسی و بی‌واسطه است و تعبیر آن نیز، نه به زبان تعلیمی و خطابی، تعبیر احساسی و طبیعی حالت روحی است که مستقیماً از تجربه به تعبیر می‌رسد و توسط مخاطب/مخاطبان، فهم و تفسیر می‌گردد و هنر دینی یکی از انحاء این گونه تعبیر است. پژوهش حاضر، رابطه‌ای دوسویه را در این میان می‌یابد؛ هنرهای دینی، از حیث هستی شناختی خود وابسته به تجربه دینی هستند که در مرز میان تجارب دینی و مدلهای مفهومی آفریده می‌شوند و پرورش می‌یابند. از دیگر سوی، هنر، خود نیز در تحقق، فهم و تفسیر تجربه دینی موثر است و جایگاهی معرفت‌شناختی دارد که با ایجاد تجربه‌ای مشارکتی، ماهیت اثر هنری را از سطح ابژه فراتر می‌برد و آن را به امری فعال در فرایند فهم و تفسیر تجربه دینی دینداران تبدیل می‌کند. پژوهش حاضر، در صدد است با رویکردی پدیدارشناختی به مطالعه موردی و تطبیقی برخی هنرهای قدسی و تعامل آنها با آموزه‌ها و تجربیات دینی بپردازد.

هدف: پژوهش حاضر با هدف تبیین و تحلیل نسبت هنر و دین بر اساس دیدگاههای مسیحیت، روشنگری(کانت) و دین اسلام انجام شد. روش: روش پژوهش، توصیفی و تحلیلی، استنتاج قیاسی و مقایسه‌ای است. به همین منظور، نخست دیدگاههای مسیحیت و دورۀ روشنگری با نظر به دیدگاه کانت پیرامون نسبت هنر و دین تبیین و تحلیل، سپس نسبت هنر و دین در چشم‌انداز زیباشناسی اسلامی به عنوان نظریۀ بدیل معرفی شده است. سؤال اصلی پژوهش این است که هنر و دین در دیدگاه مسیحت، دیدگاه روشنگری کانت و دیدگاه اسلامی چه نسبتی با یکدیگر دارند. یافته‌ها: دین اسلام به طور متفاوت و منسجم در مقایسه با دو دیدگاه رقیب، به نسبت هنر و دین پرداخته و از منظر زیبایی‌شناسی هنر و دین را بر مبانی توحیدی استوار ساخته است. نتیجه‌گیری: نتایج پژوهش ضمن بازنمود چنین تحلیلهایی نشان داد که در رویکرد مسیحی، جداییِ بین هنر و دین را با عنوان «انحصارگراییِ هنر» می‌توان تصور کرد. دیدگاه روشنگری، به ویژه دیدگاه کانت، ارزش هنر را در لذت حاصل از آن می‌داند و تنها ارتباط دین و هنر، در دین اخلاقی قابل توجه است. در زیبایی‌شناسی اسلامی، هنر در هیچ شرایطی مستقل از دین نیست. در رویکرد مسیحی، استقلال هنر از سایر قلمروهای علمی، به وضوح دیده می‌شود. اما در رویکرد اسلامی، هنر با توحید الهی و آموزه‌های قرآن گره خورده است. بر همین اساس، نظریۀ زیبایی‌شناسی اسلامی منسجم بوده و به عنوان یک نظریۀ بدیل بر دو نظریۀ دیگر دقیق‌تر است.

معماری همواره در هر دوره تاریخی‌ تجلی‌ اندیشه‌ها و روحیه‌ والای معماران، هنرمندان، عرفا و اندیشمندان و فلاسفه‌ بوده است‌ و در این‌ میان اندیشه‌های شیخ‌ اشراق سهروردی در باب ” نور” و تجلی‌ آن از اهمیت‌ ویژه ای برخوردار است‌. وی با نگاهی‌ عارفانه‌ به‌ توحید، مکتب‌ فلسفی‌ جهان شمولی‌ را بر اساس نور و ظهور و اصالت‌ ماهیت‌ آن، پایه‌ریزی می‌کند. نور با ابعاد گسترده معنویت‌ و عرفانی‌ که‌ در خود مستتر دارد، در همه‌جا بر کیفیت‌ فضا تاثیرگذار بوده و مسجد به‌عنوان یکی‌ از شاخص‌ترین‌ بناها در سرزمین‌های اسلامی‌، عرصه‌ ظهور و بروز نمایش‌ شکوه و تعالی‌ روح انسان و حرکت‌ به‌سوی نور مطلق‌، به‌ بهترین‌ و زیباترین‌ اشکال ممکن‌ بوده است‌. در این‌ پژوهش‌ به‌ بررسی‌ دیدگاه شیخ‌ شهاب الدین‌ سهروردی ( که‌ فلسفه‌ خود را حکمت‌ اشراق به‌ معنای درخشندگی‌ و برآمدن آفتاب نام نهاده و بنیانگذار حکمت‌ نوریه‌ است‌) در مورد نور و جایگاه آن در معماری سنتی‌ مساجد می‌پردازیم‌. پژوهش‌ حاضر در پی‌ آن است‌ تا در ابتدا ضمن‌ بررسی‌ نگاه خاص سهروردی به‌ موضوع نور بر مبنای آن تعریفی‌ از هنر و زیبایی‌شناسی‌ ارائه‌ دهد و عوامل‌ موثر در ذهن‌ و زبان و ناخودآگاه هنرمندان را رهگیری نماید و از آنجا که‌ نور همواره به‌عنوان یکی‌ از عوامل‌ موثر بر ارزش فضایی‌ اماکن‌ مقدس مطرح بوده و اهمیت‌ و جایگاه ویژه و تاثیرگذاری داشته‌ است‌، معماری مساجد را به‌ طور خاص به‌عنوان یکی‌ از جلوه گاه های ارزشمند معماری، مورد بررسی‌ قرار دهد. بنای مسجد به‌عنوان محل‌ عبادت خدا، جایگاه انسان را در ابعاد معنوی و الوهیت‌ تشدید نموده و نمود گاه وجوه وجودی اوست‌ . به‌ همین‌ منظور پارامتر نور به‌عنوان اساس وجود خدا و انسان که‌ بر پایه‌ دیدگاه اشراقی‌ استوار است‌ به‌عنوان کلید این‌ پژوهش‌ قرار گرفته‌ است‌. تحلیل‌ و بررسی‌ عناصر معماری، نقوش و رنگ‌های به‌کاررفته‌ در مساجد و حضور و نقش‌ نور در غنا بخشیدن به‌ آنها منشا زیبایی‌ درآمیخته‌ با عرفان و الوهیت‌ در هنر اسلامی‌ است‌ که‌ در این‌ فرآیند با بهرهگیری از منابع‌ و اسناد کتابخانه‌ای مطالعات صورت گرفته‌ به‌عنوان یک‌ پژوهش‌ بنیادی نظری با ماهیت‌ توصیفی‌ به‌ بررسی‌ آن می‌پردازیم‌.

حکمت اشراق سهروردی با دربرداشتن مفاهیم ایرانی-اسلامی، می تواند مبنایی برای بررسی مباحث حکمی در هنر های سنتی باشد. شان وجودشناختی و حیث معرفتی زیبایی به مثابه یک مفهوم و امر زیبا به عنوان وجه تحققی آن، زمینه های تاملات زیباشناختی در این باب را فراهم آورده است. به رغم گسست های تاریخی و نفوذ فرهنگ های بیگانه، تحولات نگارگری ایران از پیوستگی و تداوم نسبی برخوردار بوده است و وجوه اشتراکات فرمی و مضمونی فراوانی در آثار دوره های مختلف مشاهده می-شود. هدف از انجام این تحقیق، پاسخ به این پرسش بود که مفاهیم زیبایی شناسی حکمت اشراق سهروردی چیستند و چگونه در نگارگری ایرانی نمود پیدا می کنند؟ روش انجام این تحقیق از منظر هدف، کاربردی-نظری و از منظر شیوه انجام، توصیفی-تحلیلی بود. اطلاعات نیز به شیوه کتابخانه‌ای به‌دست آمد. نتایج نشان می دهد فلسفۀ اشراق سهروردی که با نقد اندیشۀ مشائیان آغاز می شود، مفاهیم جدید و ابداعاتی را در تبیین و صورت بندی سلسله مراتبی حیث وجودی و شناختی جهان به کار می بندد. ابتنای این فلسفه بر نورانیت و ظهور وجود، مشروط نمودن حیات و هستی و ادراک آن، بر ظهور و نور، کارکرد خیال به مثابه امر واســـط و خلق صور معلقۀ مبتنی بر محاکات نقوش ثابتۀ عالم ملکوت، لذت و ابتهاج حاصل از ادراک صور در عالم مثال و مکاشفات عوالم ملکوت و اندراج آن در خاطر سالک، محتوایی زیباشناختی و فرمی هنری به اندیشۀ اشراقی بخشیده است. مفاهیم حکمت اشراق به عنوان محتوا در نگارگری ایرانی نمود یافته و این هنر در جایگاه صورت، مظهر مفاهیم حکمت اشراق است. این ارتباط دوسویه بیان‌گر این است که مفاهیم دقیق و مشخص در پس صور هنری وجود دارد که این مفاهیم، دلیل بر چرایی شکل گیری ساختار و مصادیق در حوزۀ نگارگری هستند و به عبارتی زبان گویای این مفاهیم می گردند.

حکمت اشراق سهروردی با دربرداشتن مفاهیم ایرانی-اسلامی، می‎تواند مبنایی برای بررسی مباحث حکمی در هنر‎های سنتی باشد. شان وجودشناختی و حیث معرفتی زیبایی به مثابه یک مفهوم و امر زیبا به عنوان وجه تحققی آن، زمینه‎های تاملات زیباشناختی در این باب را فراهم آورده است. به‎رغم گسست‎های تاریخی و نفوذ فرهنگ‎های بیگانه، تحولات نگارگری و موسیقی سنتی ایران از پیوستگی و تداوم نسبی برخوردار بوده است و وجوه اشتراکات صوری و مضمونی فراوانی در آثار دوره‎های مختلف مشاهده می‎شود. هدف از انجام این تحقیق، پاسخ به این پرسش بود که مولفه‎های زیبایی‎شناسی حکمت اشراق چیستند و چگونه در آلبوم موسیقی دستان نمود پیدا کرده‎اند؟ روش انجام این تحقیق از منظر هدف، کاربردی-نظری و از منظر شیوه انجام، توصیفی-تحلیلی با رویکرد تطبیقی بود. اطلاعات نیز به شیوه کتابخانه ای به دست آمد. نتایج نشان می‎دهد مفاهیم حکمت اشراق که به‎عنوان محتوا در موسیقی ایرانی نمود یافته و آلبوم موسیقی دستان در جایگاه صورت، مظهر مفاهیم حکمت اشراق است. به‎طوری‎که این مفاهیم، دلیل بر چرایی شکل‎گیری ساختار و مصادیق در خلق آثار موسیقی سنتی هستند و به عبارتی زبان گویای این مفاهیم می‎گردند.

سهروردی، پایه‌گذار حکمت اشراق و بنیان‌گذار وحدتی در قلمرو نور بود که آن را «وحدت حقیقت» و نور را «حقیقت واحد» نام نهاد. براساس این دیدگاه تمام کثرت‌های عالم، با سلسله مراتبی از عوالم نورانی، در احاطه همین حقیقت واحد می‌باشند. از آنجاکه حکمت و هنر، هر دو به زبان رمز بیان می‌شوند و سرچشمه ای واحد دارند و حکمت اشراق به عنوان فلسفه‌ای نور محور، بنیاد هنر اسلامی- اشراقی به شمار می آید؛ از این رو دیدگاه سهروردی در خصوص رمز وحدت در مراتب نور (وحدت معنا)، حاوی ظرایفی است که می‌توان بر پایه آن‌ها به اصولی در خصوص حضور اصل وحدت در نشانه های کالبدی (وحدت صورت) معماری اسلامی دست یافت. به بیانی دیگر، نور در حکمت اشراق، به عنوان حقیقت واحد، رمزی است که می‌تواند به مثابه مظهر سلسله مراتب عوالم نورانی و با واسطه عالم نورانی مثال، آثار معماری را در قالب جلوه‌گاه حضور حقیقت، به نشانه هایی برای رمزگشایی معانی نهفته در لایه‌هایی متحد فضاها بدل نماید. از این رو در میان آثار معماری دوران اسلامی، از یک سو معماری مساجد با توجه به قابلیت های نمادین خود، می‌توانند محملی برای رمزگذاری و رمزگشایی مفاهیم وحدت آفرین نور (حقیقت واحد) باشند و از سوی دیگر یکی از بهترین شیوه های درک رموز و معانی مستتر در کالبد فضاها روش شناخت نشانه هاست. از این رو تحلیل نشانه شناختی فضا و عناصر معماری مسجد امام اصفهان (نمونه موردی تحقیق)، به عنوان «محمل نور»، معرف این مهم است که نور منشأ وحدت و تالیف تمام زیبایی‌ها و قابلیت‌های ادراکی - مفهومی در این اثر است و معمار آن توانسته با دریافت وجوه کیفی جایگاه متعالی و وحدت آفرین نور و بهره گیری از وجوه نشانه (عمدتا نمادین)، اتحاد میان جهان نورانی (معنوی) و جسمانی(مادی) را به واسطه عالم مثال(خیال) ارائه دهد. رویکرد این تحقیق کیفی، گردآوری داده‌های مورد نیاز، به روش اسنادی و کتابخانه‌ای بوده و در سامان دهی داده ها ، ضمن استفاده از روش توصیفی، با شیوه تجزیه و تحلیل تطبیقی، یافته ها مورد ارزیابی و تفسیر قرار گرفته اند.

نقش مایه های مفاهیم حکمت اشراق در بناهای عبادی معماری دوران صفویه، قابل بررسی اند.. اهمیت ورزیدن به عنصر نور در فضاهای مساجد این دوران به همراه نقوش و نگاره های نمادین با تاکید بر جایگاه رنگ و نور را می توان از نشانه های اصیل متاثر از تفکرات حکمی شیخ اشراق دانست. چنانچه در آثار به جا مانده از دوران معماری اسلامی ایران، نقش نور و تجلی آن در فضاهای عبادی به این میزان قابل تامل و نمایان نبوده است. از این رو در این نوشتار سعی شده با بررسی مبانی نظری حکمت اشراق و جایگاه نور در آن، در کنار پرداختن به مفاهیم کالبدی معماری در مسجد جامع عباسی اصفهان ، میزان تاثیر حکمت اشراق در خلق فضاهای معماری عبادی در دوره صفویه مورد واکاوی قرار گیرد. روش تحقیق به صورت توصیفی تحلیلی و مورد کاوی با مراجعه به اسناد و منابع کتابخانه ای بوده است. نتایج پژوهش نشان می دهد که تناظر در مبانی نظری اندیشه سهروردی در حکمت نور و عناصر کالبدی هندسی مسجد جامع عباسی اصفهان، به میزانی قابل تامل می باشد. که گویی معمار و هنرمندان بناهای عبادی این دوران، بخشی از مفاهیم طرح را بر پایه مفاهیم اساسی حکمت اشراق تعریف نموده اند.

این پژوهش برخی از استعاره های مکنیه در صحیفه سجادیه و نهج‌البلاغه را می‌کاود. داده‌ها برای دستیابی به لایه‌های درونی مفاهیم با استفاده از روش توصیفی –تحلیلی با رویکرد مقایسه ای مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته اند. زیبایی همان تناسب و هماهنگی است که تمایلات انسان را ارضاء می نماید و زیبایی شناختی معرفتی است که درمورد زیبایی بحث می کند و هدف آن اغناء حس کنجکاوی و ارضای احساسات است لذا زیبایی شناسی موجب تقویت زیبایی دوستی و التذاذ از آثار هنری می گردد یکی از مهم ترین عوامل زیبایی صحیفه سجادیه و نهج البلاغه تصاویر ادبی آن ها در قالب استعاره مکنیه است که همانند تابلوهای پویا با رنگ و طرح های متناسب در موضوعات متعدد خودنمایی می کند و خیال قوی، عمیق، عاطفه سرشار، خلاقیت و معرفت را در خلق مناظر هنری به نمایش می گذارد لذا برای دستیابی به لایه های عمیق زیباشناختی آن و حصول تعمیق معرفت دینی باید این متون بطور دقیق با رویکرد معرفتی بررسی و تحلیل شود یافته های این پژوهش نشان می دهد موضوعاتی که در صحیفه سجادیه و نهج البلاغه به طور مشترک به وسیله تصاویر ادبی استعاره مکنیه با رویکرد تعمیق معرفت دینی و زیبایی شناسی آنها مورد تحلیل قرار گرفته است عبارتند از مرگ، دنیا، فتنه ها، تقوا، برخی از اعضای بدن انسان و پدیده های طبیعی که در تمامی اینها پویایی، تشخص، معرفت افزایی و هدایتگری نمایانگر است.

بر اساس نظریات مستشرقان و فلاسفه هنر، پدیده‌ای با عنوان «نظریه اسلامی هنر» امری غیر قابل دستیابی است و تنها باید هنر اسلامی را به نحو پسینی و تاریخ‌نگارانه مطالعه کرد. این نوشتار درصدد است تا امکان و چیستی «نظریه اسلامی هنر» را بر اساس آراء فیلسوفان صدرایی که این فلسفه را منطبق بر مبانی اسلامی می‌دانند، بررسی کند تا اولین قدم‌ها در جهت تبیین این نظریه برداشته شود. با توجه به مباحث مطرح‌شده می‌توان گفت: در فلسفه اسلامی و به‌ویژه حکمت متعالیه به برکت استفاده از قرآن، برهان و عرفان، چنان نظام و ساختار فکری به وجود آمده است که از مبانی موثقی برخوردار بوده و ظرفیت استخراج نظریه هنری را داراست. از سوی دیگر به سبب ابتنای این مکتب فلسفی بر آموزه‌های اسلامی که تأییدکننده و استفاده‌کننده از هنر در نشر معارف حقه است و منشأ هنر را وجود لایزال الهی می‌داند، ظرفیت استخراج نظریه اسلامی هنر از این مکتب فلسفی کاملاً فراهم گشته است.