جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یوری روبین، از اسلام شناسان غربی، کتاب ها و مقاله های متعددی پیرامون اسلام آغازین با تاکید بر قرآن، تفسیر قرآن و سیره و حدیث در مدخل دائره المعارف قرآن لایدن به چاپ رسانده است. یکی از مقاله های ایشان «نکاتی در تفسیر نخستین آیات سوره علق »ست. روبین در این مقاله نوشته است، آیه اول سوره علق به معنای تشویق پیامبر به خواندن قرآن، رواج پیدا کرده است و همین امر باعث شده تا تفسیر ابو عبیده، مفسر قدیمی تر که معتقد است این آیه پیامبر را تشویق به ستایش خداوند کرده است؛ به فراموشی سپرده شود. وی برای اثبات ادعای، به آیات و روایاتی در مورد این آیه، به تفاسیر متقدمین استناد کرده است. نگارنده در این مقاله با روش تحلیلی انتقادی در ضمن گزارش دیدگاه روبین، به نقد آن پرداخته و مقاله وی را از جهت محتوایی، منبعی و روشی نقد کرده و بر صحت نداشتن آنها اقامه دلیل کرده است و تفسیر رایج را مناسب ترین تفسیر یافته است.

خداوند رهیافتی از سبک زندگی اسلامی را در عرصه عمل به آیات قرآن به زندگی سعادتمندانه بشری نشان می‌دهد. این نگارش با توجه به اهمیت والایی که سوره علق در مفاهیم بنیادین دینی ازجمله علم، کرامت، توحید، معاد، اراده واختیار و عدل که در معانی آیاتش دارد و همچنین با بررسی دیدگاه آیت الله خامنه ای که بر اساس مبانی سبک زندگی موحدانه برسه پایه معرفت شناسی، انسان شناسی و هستی شناسی در طی سالهای اخیر بیان نموده اند، به ارتباط معنایی وتأویلی واژگان مرتبط از سوره علق با مبانی ایشان به شیوه توصیفی-تحلیلی وتطبیقی می‌پردازد وبه این منجر می‌شود که در مبانی معرفت شناسی ایشان به منابع معرفت وحی و عقل، در مبانی انسان شناسی به کرامت انسان، اراده ، اختیار، خردورزی وبرخورداری از اندیشه و میل به فجور انسان ، در مبانی هستی شناسی به مبدأ ومدیریت هستی (توحید) وهدفمندی هستی (معاد) اشاره می-نمایند و ارتباط آنها با واژگان سوره مشخص می‌شود.

اولین آیاتی که بر رسول اکرم(ص) به‌عنوان آخرین رسول الاهی نازل شد، پنج آیه اول سوره علق بود که با حیرت ممدوح برای غیر رسول خدا(ص) همراه بود. برخی صاحب‎نظران، باتوجه به بعثت حضرت رسول اکرم(ص) که با نزول اولین آیات سوره علق بوده و موجب حیرت آن‌حضرت(ص) گردید، اصلی‌‌ترین لایه‌‌های دین و دین‌‌ورزی را حیرانی می‌دانند. در اصطلاح و عرف، حیرت با عناصری چون شک و دودلی، ضلالت و سرگردانی پیوند خورده است که در قاموس دین به‌عنوان یک ضد ارزش، مطرود شمرده شده است. در عرفان اسلامی، حیرت، یکی از مقامات عالیه است. عارف در اکتشافات عالیه خود به حقایقی از معرفت ذات باری تعالی می‌رسد که وقتی آن‌ها را بر عقل فلسفی عرضه می‌کند، او را در حیرانی و سرگردانی می‌گذارد. این پژوهش به شیوه توصیفی- تحلیلی نگاشته شده و در صدد پاسخ به این سوال است که منظور از ضلالت و حیرت ‎ممدوح با تأکید بر آیات ابتدایی سوره علق چیست؟ اهم نتایج، بیان‌گر این است که عقل از ادراك ذات باري تعالي، عاجز است و هرچه عجز عقل در اين وادي بيشتر باشد، حيرت او افزونتر است. طلب حيرت، طلب زيادت معرفت قلبي انسان كامل و توالي تجلي‌های مختلفه است و همه انسان‌‌ها، حتی پیامبران اولوالعزم(عل) نیز دچار حیرت ممدوح شده‌اند. ولی با توجه به آیات اولیه سوره علق، حضرت رسول اعظم(ص) با آن همه شرح صدر و قدرت دریافتش از آیات قرآن، به مرتبه‎ای از حیرت رسید که همه وجودش خدایی شد.

قرآن کریم یک نظام‌وارۀ معرفتی بی‌همتاست؛ بدین‌معنا که تمام بخش‌ها و اجزای آن با هم مرتبط است و در سیر نزول سوره‌ها به ترتیبی خاص و پی‌درپی نازل شده است و گام‌به‌گام انسان‌ها را در تمام عرصه‌های موردنیاز، تربیت و هدایت می‌کند. امروزه هرگونه تفسیر و پژوهش در قرآن کریم به ترتیب نزول، «روش تنزیلی» نامیده می‌شود. آنچه با نظر به تحولات اجتماعی و نیازهای انسان‌ها در عصر حاضر ضروری به نظر می‌رسد، لزوم استخراج علوم انسانی قرآن‌بنیان است که در به‌کارگیری روش‌ها با موانعی روبه‌رو بوده است. مسئلۀ اصلی در پژوهش حاضر پی‌جویی نوآوری در ترسیم روش‌ها با جُستاری در شناخت جایگاه و کاربست روش نظام‌واره‌ای تنزیلی در استخراج علوم انسانی قرآن‌بنیان است. این پژوهش با روش توصیفی‌تحلیلی، دو سورۀ علق و بقره را به‌عنوان نخستین سورۀ مکی و نخستین سورۀ مدنی بررسی کرده است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد، کاربست نگاه نظام‌واره‌ایِ تنزیلی می‌تواند به‌عنوان روش و تحولی نو در استخراج علوم انسانی قرآن‌بنیان به شمار آید. در این رویکرد، سورۀ علق، به‌عنوان نخستین سورۀ نازل‌شده، معارفی چون راهکارهایی نو در دعوت و تبلیغ دینی، مراحل تربیت دینی، ابتنای قرآن کریم بر معرفت‌بخشی و ابهام‌زدایی را ارائه کرده است؛ همچنان‌که از سورۀ بقره، به‌عنوان نخستین سورۀ مدنی، معارفی مانند انسجام‌بخشی به جامعۀ نبوی، راهبری ترقی‌ساز جامعۀ نبوی، شناخت دقیق جامعۀ نوپای دینی و پیشگیری از فعال شدن گسست‌های اجتماعی قابل استخراج است.