جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ستایش خاص خداست، همان ذاتی که مستجمع جمیع صفات کمال است و عیب و نقص در ساحت کبریائی او وجود ندارد. هر کسی نمی‌تواند خدای را توصیف کند، این کار تنها از بندگان مخلص خدای تعالی بر می‌آید، افراد انگشت‌شماری که خدای تعالی آنان را برای خود خالص نموده است. ستایش و حمد الهی دارای فلسفه و آثاری است. از جمله متونی که می‌توان با تکیه بر آن متون به فلسفه و آثار حمد الهی دست پیدا کرد، قرآن کریم و صحیفه سجادیه است. قرآن کتابی است الهی که از سرچشمه نور الله نشئت گرفته و طریقه سلوک اولیای بزرگ و اوصیای عظیم‌الشأن را به اصحاب خلوتگاه الهی می‌آموزد و صحیفه کامله سجادیه، نمونه کامل قرآن صاعد است و از بزرگ‌ترین مناجات‌های عرفانی در خلوتگاه انس با خداست. تحقیق حاضر به هدف تبیین فلسفه و آثار حمد در قرآن و صحیفه سجادیه به روش توصیفی و تحلیلی و شیوه جمع آوری کتابخانه‌ا‌ی به رشته تحریر در آمده است. یافته‌های تحقیق بیانگر آن است که فلسفه حمد الهی برگرفته از صفات خداوند متعال مانند مدبر بودن خداوند ، صادق الوعد بودن خداوند، قدرت خداوند و...می‌باشد. آثار حمد الهی بر زندگی انسان از منظر قرآن کریم رفع اندوه ، صابر شدن انسان و مقام رضا است. امام سجاد(علیه السلام) فلسفه حمد را مبتنی بر صفات خداوند از جمله خالفیت و رازقیت دانسته و هدایت و راهنمایی انسان، عفو وغفران الهی را زمینه ساز حمد خداوند معرفی نموده.از آثار حمد در صحیفه سجادیه سعادت اخروی ، رسیدن به مقام رضا، برتری انسان بر سایر موجودات و قرار گرفتن در زمره شهدا و اولیاء الهی است.

در پژوهش حاضر، مساله مورد بررسی تأکید بر منابع معرفت‌بخش در صحیفه سجادیه به عنوان یکی از مؤلفه‌های مهم شناخت اسلامی است. صحیفه سجادیه، به عنوان یکی از متون مهم و عمیق دینی در اسلام، حاوی منابع معرفت‌بخش است که از آن می‌توان در تفهیم و درک بهتر اصول دین و شناخت حقیقت‌های الهی بهره‌برد. صحیفه سجادیه، به عنوان یکی از مؤلفه‌های اساسی شناخت اسلامی، منابعی معرفت‌بخش ارائه می‌دهد که شامل تعالیم و دعاهایی است که امام زین العابدین (علیه السلام) در آن ارائه کرده است. این منابع شامل حواس ظاهری ، شهود ، عقل، نقل، است در این پایان نامه به هر منبع یک فصل اختصاص داده شده است و به روش تحلیلی توصیفی با استفاده از منابع کتابخانه ای به این مهم پرداخته‌ایم. شناخت حسی، به عنوان معیاری معتبر در حوزه‌ی شناختی، در صحیفه سجادیه و قرآن کریم تأکید شده است، و این مفهوم به شناخت هدفمند و همراه با شناخت عقلی و شهود عرفانی ارزش می‌دهد. در قرآن، حواس پنج گانه به عنوان مقدمه‌ای برای شناخت عقلی و شهود عرفانی بیان شده‌اند. حضرت امام زین‌العابدین(علیه‌السلام) نیز در صحیفه سجادیه به حواس اشاره کرده‌اند و آنها را معبری اولیه برای فهم حق می‌دانند. در این دیدگاه، حواس معبری برای شناخت عقلی بوده و مانند سمع و بصر تأثیرگذار است. این حقیقت در آیه قرآنی نیز بیان شده است. انسان دارای قدرت ناخودآگاهی است که می‌تواند کارهای سنگین را انجام دهد و باید به قدرت لایزال الهی توجه کند تا فکر و ذکرش به سوی خداوند متمرکز شود. دانشمندان، عرفا و فلاسفه اسلامی مانند ابن سینا و ملاصدرا، شناخت حسی را ضروری و اهمیت آن را در علوم اسلامی و در قرآن کریم بیان کرده‌اند . این حواس ظاهری مقدماتی برای شناخت جهان هستی هستند. عقل و نقل به عنوان راه‌های اصلی شناخت دین و وحی مطرح شده‌اند. کلیدواژه: صحیفه سجادیه، معرفت، حواس ظاهری، عقل، نقل، شهود.

مفهوم رضا، خشنودی کامل بنده است نسبت به آنچه خداوند مقدر کرده و مفهوم سخط نیز در مقابل رضا است و به معنای «سخط» به معنای خشم شدید خداوند می باشد. هدف از انجام پژوهش حاضر بررسی تطبیقی رضا و سخط الهی از منظر قرآن و صحیفه سجادیه و عهدین با روش توصیفی-تحلیلی می باشد. یافته های این پژوهش نشان می دهد؛ در قرآن تحصیل رضای الهی، میدان‌ وسیعی‌ است‌ که همه انـسان هـا، در آن، امکان پیشروی‌ دارند‌. بنابراین رسیدن به مقام رضا از دیدگاه قرآن نتیجه ایمان و معرفت یقینی به خداوند، صداقت در گفتار، اطاعت و پیروی‌ از‌ حق‌ و رضایت از قضا و قدر الهی است که سالکان کوی حـق‌ بـرای رسـیدن به مقام رضوان الهی تـلاش کـرده و اراده مـحبوب را بر اراده خویش مقدم می دارند. از لابه‌ لای‌ آیات‌ قرآن کریم برای انسانی که به مقام رضا دست یافته آثار‌ و نتایج‌ مثبتی در زندگی دنـیوی و اخـروی مـی توان کشف نمود که برخی از آنها عبارتند از: رسیدن بـه‌ سـعادت‌ و رستگاری‌، رسیدن به بهشت عدن و برترین نعمت - ها، همنشینی با اولیای الهی، آرامش‌ روحی‌ و روانی‌، دور شدن از عجب و خود پسندی، هـدایت در دنـیا. بـررسی مفهوم رضا در صحیفه سجادیه نشان داد زمانی خدا از‌ بنده‌ راضی می‌شود که بـنده بـرای‌ رسیدن‌ به‌ رضای خدا کوشش‌ کند‌ و از خـدا راضـی بـاشد‌؛ به‌عبارت‌دیگر‌، انسان برای رسیدن به رضای خـدا بـاید از نظر اعتقادی، اخلاقی و عملی به ویژگی‌هایی‌ که‌ در این تحقیق به آن‌ها اشاره‌ شـد‌، مـتصف شود‌. مفهوم رضا در عهد قدیم نیز اینگونه تعبیر می شود؛ در عهد قدیم، هدفمندی سرنوشت انسان و مفهوم نجات بخش‌ بودن‌ وحی؛ ابتدا در پیروی از دستورهای شریعت است که مـوجب داشتن زندگی آباد‌، امنیت‌، عمر طولانی و محصولات فراوان است، وحی راه شناخت خدا و راه پرسـتش او‌ و راه‌ گشای زندگی عـملی انـسانهاست. از دیدگاه عهد‌ جدید‌ نیز رضای الهی از انسان در گرو انگاره‌ سقوط‌ بشر و مفهوم‌ فدا و رستاخیز مسیح‌ است‌ و مفهوم نجات بخشی وحی‌ این‌ اسـت کـه خداوند از روی محبت و لطف خویش، پسر یگانه خود را به جهان‌ فرستاده‌ تا برای نجات مردم بر صلیب‌ آویخته‌ شود و به‌ جای‌ مردم‌ جان خود را فدا‌ کند و کفاره ی گناهانشان باشد.

رستگاری در دین به معنی نجات انسان از گناه و عواقب گناه است. هرچند معنای رستگاری در ادیان گوناگون یکی نیست، اما در ادیان کتاب‌بنیاد مانند یهودیت، مسیحیت و اسلام - رستگاری مسئله‌ای کانونی است. در قرآن حدود 40 بار از واژه فلاح (رستگاری) سخن گفته شده و در ضمن آیات مربوط از صفات و علائم رستگاران و سعادتمندان واقعی و اخروی سخن رانده‌است که البته رستگاری از هر دو بعدش هم دنیوی و هم اخروی مدنظر بوده و از آنجا که حیات اخروی جاودانی و ابدی است از اهمیت بیشتری برخوردار می‌باشد. قرآن رستگاری اخروی را از آن راستگویان می داند. صدق به هر اندازه‌ای که در وجود آدمی برقرار و ثابت گردد، به همان مقدار برای او تزکیه و نجات می‌آورد؛ چرا که مؤمنان، اگر به خاطر صداقتشان، مشکلاتی را در دنیا تحمّل کنند، این راستی در آخرت برای آنان کارساز است. تنها صادقان نفع می‌برند، نه مدّعیان، شعاردهندگان وریاکاران. رستگاری انسان به عنوان یکی از مفاهیم بنیادین در آموزه‌های دینی و فلسفی، همواره مورد توجه اندیشمندان و متفکران قرار گرفته است. این مفهوم که به معنای دستیابی به سعادت ابدی، کمال انسانی و نزدیکی به خداوند تفسیر می‌شود، در ادیان الهی به‌ویژه اسلام جایگاه ویژه‌ای دارد. نهج‌البلاغه و صحیفه سجادیه به عنوان دو منبع مهم معرفتی و تربیتی در اسلام، حاوی دیدگاه‌های عمیق و جامعی درباره مسیر رستگاری انسان هستند. در نهج‌البلاغه، امام علی(ع) با تبیین صفات انسان کامل، موانع رستگاری و راهکارهای رسیدن به آن، نقشه راهی برای سعادت بشر ترسیم می‌کند. از سوی دیگر، صحیفه سجادیه با محوریت دعا و نیایش، راهکارهایی عملی برای تقویت رابطه انسان با خدا و تعالی روح ارائه می‌دهد. با وجود تأکید فراوان این منابع بر موضوع رستگاری، به نظر می‌رسد بسیاری از ابعاد این مفهوم به‌طور کامل تبیین نشده یا کمتر مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است. به‌ویژه در زمینه پیوند بین مفاهیم نظری و عملی رستگاری در زندگی فردی و اجتماعی انسان، شکاف‌هایی وجود دارد که نیازمند مطالعه و تحلیل دقیق است. سؤال اصلی این پژوهش این است که مفهوم رستگاری انسان در نهج‌البلاغه و صحیفه سجادیه چگونه تعریف و تبیین شده و چه ارتباطی میان مباحث نظری و عملی این مفهوم در این دو منبع وجود دارد؟ همچنین، چه اصول و راهکارهایی برای دستیابی به رستگاری در این آثار ارائه شده و چگونه می‌توان این آموزه‌ها را به زندگی معاصر انسان‌ها مرتبط ساخت؟ بررسی این موضوع می‌تواند به درک عمیق‌تر از مفهوم رستگاری در اندیشه اسلامی کمک کرده و چارچوبی عملی برای ارتقای معنوی و اخلاقی انسان در جامعه امروز فراهم آورد.

در قرآن کریم، مفهوم «توفیق» بر پایه اصولی الهی و ارزش های معنوی تعریف شده است. توفیق در نگاه قرآن، تنها به معنای دستیابی به موفقیت های مادی نیست، بلکه رسیدن به رضایت الهی، هدایت، و سعادت اخروی را در بر می گیرد. توفیق یابی در قرآن کریم، ترکیبی از ایمان، عمل، اخلاق و رابطه عمیق با خداست. این مؤلفه ها در کنار یکدیگر، انسان را به «فلاح» (رستگاری) می رسانند که اوج توفیق الهی است. با توجه به محوریت «توجه به خداوند متعال» در تمامی امور و باور به اینکه زمام همه کارهای خیر در دست اوست، مؤمن موظف است در انجام نیکی‌ها از ذات اقدس الهی یاری بجوید و پیوسته به او متوجه باشد. برای بهره‌مندی از عنایات الهی، شناخت عوامل ایجابی (جلب توفیق) و سلبی (سلب توفیق) ضروری است. این عوامل به انسان کمک می‌کند تا در مسیر کسب رضایت خداوند گام بردارد و از موانع معنوی دوری گزیند. این تحقیق با بررسی آیات قرآن و ادعیه صحیفه سجادیه، مصادیق عملیِ توفیق و عوامل سلب آن را تحلیل کرده است. یافته های تحقیق نشان می‌دهد که شناخت عوامل سلبی و ایجابی، نقشه راهی برای رسیدن به «حیات طیبه» است.

در گستره‌ی متون دینی و الهیاتی، «صفات» به‌عنوان مفاهیم بنیادی، نقش تعیین‌کننده‌ای در شکل‌گیری شخصیت انسان و تعیین جایگاه او در نظام پاداش و عقاب اخروی دارند. ادیان توحیدی، به‌ویژه اسلام و مسیحیت، در آثار مقدس خود با ترسیم ویژگی‌های انسان‌های نیک‌فرجام و بدفرجام، نوعی نظام ارزشی منسجم را معرفی کرده‌اند که کارکرد هدایت‌گری در زندگی فردی و اجتماعی انسان‌ها دارد. علاوه بر این، در یهودیت ـ که بخش گسترده‌ای از تعالیم آن در عهد قدیم متجلی شده است ـ تأکید زیادی بر صفات اخلاقی انسان‌های صالح و گناهکار وجود دارد؛ برای نمونه در کتاب‌های مزامیر، اشعیا و امثال سلیمان، صفاتی همچون توکل، صداقت، انصاف و فروتنی ستوده شده و در مقابل غرور، ظلم و بی‌ایمانی محکوم گردیده است (تروئل، 2017؛ مزامیر 1: 1-6). این نگرش در یهودیت، نظام ارزشی خاصی را برای ارزیابی کردار انسان و تعیین سرنوشت اخروی او ارائه می‌دهد. این توصیف‌ها در سه سنت توحیدی، علاوه بر جنبه‌ی اخلاقی، بازتاب‌دهنده‌ی جهان‌بینی الهیاتی آن‌ها درباره‌ی ماهیت انسان، نجات و زندگی پس از مرگ هستند. در آموزه‌های اسلامی، «صفات» به ویژگی‌های اخلاقی، رفتاری و معرفتی انسان اطلاق می‌شود که در پیوند با نیت و عمل او، مسیر سعادت یا شقاوت اخروی را رقم می‌زنند. این صفات در قالب فضایل (مانند اخلاص، تواضع، صبر و پرهیزکاری) یا رذایل (مانند کبر، بخل، حسد و نفاق) مورد تأکید قرار گرفته‌اند و به‌عنوان نشانه‌های بهشتیان و دوزخیان شناخته می‌شوند. استاد مرتضی مطهری نیز در آثار خود تصریح کرده است که صفات انسانی از مهم‌ترین عوامل جهت‌دهی سلوک انسان به‌سوی الگوی شخصیتی مطلوب الهی است (مطهری، 1381). در متون مسیحی به‌ویژه عهد جدید، مانند انجیل متی و مکاشفه یوحنا، صفات اخلاقی نجات‌یافتگان و هلاک‌شدگان به‌طور روشن معرفی شده‌اند و با محورهایی چون محبت، ایمان، عدالت و فروتنی برای نجات‌یافتگان، و دروغ، تکبر، ظلم و ستم برای هلاک‌شدگان، چارچوب مشخصی از ارزش‌گذاری اخلاقی ارائه گردیده است (کتاب مقدس، انجیل متی باب 5؛ کتاب مکاشفه یوحنا باب 21). در سنت اسلامی، یکی از منابع متمایز که با نگاهی عمیق به تحلیل صفات مثبت و منفی پرداخته، صحیفه سجادیه است. این اثر که به امام زین‌العابدین (ع) منسوب است، افزون بر بعد دعایی، از جنبه‌ی اخلاقی، عرفانی و انسان‌شناختی نیز اهمیت زیادی دارد. در ادعیه صحیفه، صفاتی همچون صدق، شکیبایی، فروتنی و ایثار، در قالب نیایش، به‌عنوان معیارهای رستگاری معرفی شده‌اند و رذایلی مانند حسد، حرص و نفاق به‌عنوان عوامل سقوط مطرح گردیده‌اند (صحیفه سجادیه، دعای 20). از دیدگاه مطالعات تطبیقی، بررسی مقایسه‌ای صفات بهشتیان و دوزخیان در صحیفه سجادیه و کتب عهدین (عهد قدیم یهودیت و عهد جدید مسیحیت) از دو منظر اهمیت می‌یابد: نخست، امکان شناسایی اشتراکات اخلاقی و معرفتی در ادیان ابراهیمی را فراهم می‌آورد؛ یعنی مفاهیمی همچون فروتنی، ایمان، صداقت، و پرهیز از ظلم که به‌عنوان ارزش‌های مشترک بشری مورد تأکید قرار گرفته‌اند. دوم، مطالعه تفاوت‌ها می‌تواند پرده از اختلافات معرفت‌شناختی، انسان‌شناختی و الهیاتی این متون بردارد؛ از جمله تفاوت در نوع نگاه به نجات، مفهوم گناه و آزادی اراده انسان. اهمیت این پژوهش در آن است که با مقایسه‌ی یک منبع عرفانی-اخلاقی شیعه (صحیفه سجادیه) و دو بخش از کتاب مقدس (عهد قدیم و جدید)، زمینه‌ای فراهم شود تا ظرفیت‌های تربیتی و اخلاقی مشترک یا متفاوت در ادیان توحیدی آشکار گردد و این یافته‌ها در مطالعات میان‌فرهنگی و اخلاق تطبیقی مورد بهره‌برداری قرار گیرد. بنابراین، پژوهش حاضر به‌طور مشخص به دنبال پاسخ به این پرسش است: تا چه اندازه صفات بهشتیان و دوزخیان در صحیفه سجادیه و کتب عهدین از حیث معنا، مضمون و کارکرد اخلاقی، هم‌سو، مشترک یا متمایز هستند؟

اساسی ترین وظیفه اولیای دین، تربیت انسان‌ها بر اساس آموزه‌های دینی است. بر این اساس ترسیم نظام اخلاق فردی با بهره گیری از تعالیم بزرگان الهی و کشف ساختارهای مطلوب ایشان میسور خواهد بود. از آنجا که صحیفه سجادیه به عنوان یکی از منابع معتبر معارف شیعی محسوب می‌شود؛ لذا مختصات ارائه شده از سوی امام سجاد(ع) در خلال ادعیه موجود در آن می‌تواند در ترسیم نظام اخلاق فردی بسیار رهگشا باشد. ایشان به تبع آموزه‌های قرآنی-نبوی، ساختارتربیت اخلاقی را در اصلاح بینش، داشتن گرایش‌های به سامان، ارزشهای مطلوب و منتخب، کنش‌های صحیح وگویش‌های سلامت افزا می‌داند. در بعد اعتقادی و نگرشی، مهمترین بنیان اصلاح اخلاق فرد، اصلاح بینش او نسبت به خدا و القاء دیدگاه توحیدی و به تبع آن اصلاح رابطه انسان با خداست و به میزانی که انسان شناخت صحیح به خداوند داشته باشد، رابطه خود و پروردگار خویش را اصلاح می‌نماید. از دیدگاه ایشان، آگاهی صحیح انسان نسبت به خویش، دنیا، مرگ و معاد می‌تواند در بسامان کردن اخلاق فرد نقش اساسی داشته باشد. گرایش‌ها و تعلقات انسان، فراهم کننده بستری است که شاکله اخلاقی او را سامان می‌دهد و چگونگی رفتار و مناسبات فرد و جامعه، متأثر از نظام ارزش‌ها و اصول اخلاقی اوست. همچنین مجموعه‌ عملکردها و کنش‌ها به گونه ایی است که اگر درست و به سامان باشد فعل اخلاقی معنا پیدا کند. بینش‌ها، ارزش‌ها، گرایش‌های حاکم بر فرد و جامعه، درگویش به معنی ادبیات گفتار افراد جامعه بازتاب یافته و نمایان می‌گردد و آنها هرگونه باشند، این‌ها نیز همان گونه اند. رفتار‌های اخلاقی انسان بر خاسته از اینگونه ساختار‌های تربیتی-اخلاقی دستاوردی ‌است‌ که ‌از بهره گیری از آموزه‌های این کتاب شریف می‌توان بدست آورد. آن چه در این مقاله پی گیری شده است عوامل اصلاح انسان در صحیفه سجادیه است که با تحلیل و تفسیر برخی ادعیه این کتاب شریف به انجام رسیده است. و ابتدا در نگاهی کلی به موضوع در تصویری از ماهیت و اصلاح انسان، ویژگیهای او، در صحیفه سجادیه و جایگاهش در هستی ارائه پرداخته شده است و سپس عوامل اصلاح فردی انسان از دیدگاه صحیفه ی سجادیه معرفی شده اند و در پایان عوامل اصلاح اجتماعی انسان از دیدگاه و منظر صحیفه ی سجادیه مورد بررسی قرار گرفته است.

در منظومه معارف اسلامی، شناخت ویژگی‌های امام از اهمّیّتی بسیار برخوردار است، تا جایی‌‌که کسب معرفت در این خصوص، لازم و ضروری است. یکی از بهترین و معتبرترین منابع جهت شناخت هرچه بهتر اهل بیت عصمت و طهارت؟عهم؟، کلام ایشان در معرفی خود است که در بعضی موارد به صورت دعا در مجامیع حدیثی نقل شده است. در این پژوهش به منظور شناسایی بهتر جایگاه امام، شئون و مناصب و ویژگی‌های ایشان، به تحلیل محتوای دعای عرفۀ امام سجّاد؟ع؟_ که پس از دعای عرفۀ امام حسین؟ع؟ از مشهورترین دعاها به شمار می‌آید _ پرداخته شده و از ره آورد تحلیل مضامین و دسته‌بندی موضوعات آن، به سؤال‌های اصلی تحقیق، پاسخ داده شده است. یافته‌های این پژوهش که با روش «تحلیل محتوا» به مثابۀ یک روش تحقیق میان رشته‌ای و متن محور انجام شده، نشان می‌دهد که در دعای مذکور، 13 ویژگی خاصّ برای امام معصوم بیان شده است. مهمترین آنها متعلق به موضوع مویّد بودنِ امام به قدرت و نصرت الهی است. همچنین نتایج تحلیل محتوای دعای عرفه نشان می‌دهد که امام سجّاد؟ع؟، چهار شأن و منصب خاصّ و انحصاری برای امام در جامعۀ اسلامی تعریف کرده‌اند به طوری که از میان آنها، مرجعیت دینیِ امام، جایگاه نخست را در بین وظایف به خود اختصاص داده است. ضرورت انجام این تحقیق آن است که توجّه به این ویژگی‌ها و شئون مختلف می‌تواند راهگشای مؤمنان در شناخت صحیح امام و به ویژه تشخیص رهبران حقیقی و الهی از رهبران باطل در عصرهای مختلف باشد.