جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از مباحث مهم علوم قرآن در بخش تدوین قرآن، آیات مستثنیات است که اهمیت ویژه‌ای در شناخت سیاق و انسجام محتوایی آیات قرآنی دارند. مسئله اصلی در این پایان نامه، نقد و بررسی آیات مستثنیات در جزء 29 قرآن کریم با روش گردآوری کتابخانه‌ای و روش پردازش توصیفی-تحلیلی است و جایگاه این آیات را در چارچوب تفاسیر گوناگون ارزیابی کرده و در این راستا، به واکاوی مفهوم مستثنیات آیات، جایگاه آن‌ها در ساختار کلی قرآن و تأثیر آن بر فهم و تفسیر وحی الهی پرداخته است. این پژوهش با تطبیق تفاسیر گوناگون، دیدگاه مفسران برجسته‌ای همچون شیخ طبرسی، علامه طباطبایی، فخر رازی، سیوطی و ابن عاشور را بررسی کرده و به تبیین تطورات تفسیری مرتبط با این آیات پرداخته است. همچنین، براساس توقیفی بودن آیات قرآن کریم تحقیق در بخش‌های مختلف به نقد و بررسی دیدگاه‌های ارائه‌شده پرداخته و نقش این آیات را در شناخت ترتیب نزول و زمینه‌های تاریخی آیات قرآنی مورد تأکید قرار داده است. بر اساس یافته‌های تحقیق، آیات استثنائی در سوره قلم بیشتر به نکوهش رفتارهای منفی و لزوم صبر و استقامت اشاره دارند، در سوره معارج، برخی از آیات استثنائی اشاره به سرکشی انسان‌ها دارند که به رغم نشانه‌ها و دلایل واضح، از ایمان به قیامت امتناع می‌کنند، در سوره مزمل بیشتر به توصیف عبادات شبانه، تهجد و وظیفه پیامبر در برابر مشکلات زندگی اشاره دارد، در سوره مدثر به عواقب شدید انکار قیامت و ترک عبادات اشاره دارند، در سوره دهر بیشتر به تأکید بر نیاز انسان‌ها به تسلیم در برابر خداوند و شکرگذاری از نعمت‌ها اشاره دارند، در سوره مرسلات نشان‌دهنده تهدید شدید به عذاب در قیامت برای کسانی است که به تکذیب قرآن و دستورات الهی ادامه می‌دهند. نتایج کلان تحقیق نشان می‌دهد که آیات مستثنیات، نه تنها در فهم دقیق‌تر مفاهیم قرآنی نقشی کلیدی دارند، بلکه بررسی آن‌ها می‌تواند در ارائه تفسیری هماهنگ و انسجام‌بخش از آیات، کمک شایانی کند.

مطالعه ی علامه طبرسی در تفسیر ",مجمع البیان", یکی از مهم‌ترین آثار در خدمت به زبان قرآن کریم به شمار می‌آید، زیرا او روشی منحصر به فرد در تحلیل علل زبانی و نحوی آیات قرآن ارائه داده است، به‌ویژه در دو بخش 29 و 30. علامه طبرسی به‌طور خاص به علل تعبیر زبانی توجه کرده و توجه خود را به دو جنبه اصلی تقسیم کرده است:اول: ",توجه او به مناسبت‌ها",، جایی که بر مطالعه‌ی علل ترتیب آیات و سوره‌ها تمرکز کرده و توضیح می‌دهد که چگونه آیات قرآن به یکدیگر مرتبط هستند. این ارتباط به‌گونه‌ای است که مانند یک کلمه واحد محسوب می‌شود و انسجام معانی و تداخل آن‌ها را تقویت می‌کند. طبرسی نشان داده است که هر سوره با سوره‌های قبلی و بعدی خود مرتبط است و هر آیه دارای وجه ارتباط خاصی با آیات دیگر است. از طریق این تحلیل، پژوهشگران توانسته‌اند عمق معانی و درس‌های قرآنی را درک کنند که این امر تجربه دینی را تقویت کرده و ایمان را به اینکه قرآن کلام خداوند برای بشریت است، تقویت می‌کند.دوم: ",عنایت او به اسرار تعبیر",، جایی که به دلالت‌های کلام و نحوه‌ی انتقال معانی پرداخته است. طبرسی در مطالعه‌ی بلاغت متعهد بوده و آن را یکی از روش‌های مهم بیان می‌داند، در کنار علوم دیگری مانند نحو و صرف. او همچنین توجه خاصی به علل فصل و وصل، علاوه بر علل دیگر مانند جملات اسمی و فعلی و ساختار کلمات قرآنی داشته است که این امر عمق بیشتری به تفسیرهای او افزوده است.این مطالعه بر اساس روش تحلیلی انجام شده است، جایی که داده‌ها و اطلاعات اساسی درباره‌ی تفسیر طبرسی و روش‌شناسی او جمع‌آوری شده است. از نتایج این مطالعه مشخص شد که طبرسی برای بیان معانی مفردات قرآن از طریق ذکر آیات قرآنی دیگر استفاده کرده است که این امر به روشن شدن معانی کمک کرده و بر دقت واژگان تأکید کرده است. او همچنین به شکل در مواضع مختلف اشاره کرده تا از ابهام جلوگیری کند. همچنین بر روی پدیده‌ی فصل و وصل به‌عنوان وسیله‌ای برای برجسته کردن زیبایی معنا تأکید شده است، زیرا قرآن می‌تواند بین دو معنی تفکیک کند یا آن‌ها را به‌گونه‌ای مرتبط سازد که زیبایی بلاغی را روشن کند. از طریق این روش، طبرسی در روشن کردن بسیاری از جنبه‌های زبانی و بلاغی کمک کرده است که تأثیر زیادی بر درک و تفسیر قرآن کریم داشته است.

خدای متعال در آیه شریفه: «مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَ الَّذِینَ مَعَهُ ... کَزَرْعٍ أَخْرَجَ شَطْأَهُ فَآزَرَهُ فَاسْتَغْلَظَ فَاسْتَوی عَلی سُوقِهِ» همراهان رسول اکرم| را به زراعتی بالنده تشبیه کرده است که مراحل رشد خود را یکی پس از دیگری سپری می کند تا به مرحله ای می رسد که بر ساقه های خود استوار می ایستد. تتبع در قرائن مختلف، نشان می دهد که جامعه ایمانی عصر رسالت، به دلالت مطابقی، مصداق اتم مسلمانان توصیف شده است که چهار مرحله تحولی را از ابتدای شکل گیری تا زمان تسلط بر فضای جغرافیایی عصر نزول، طی نموده اند. با توجه به گسترده بودن دامنه تمثیل، در این پژوهش مشبه فراز شریفه «کزرع اخرج شطأه» تبیین شده است. بررسی ها نشان می دهد که این فراز شریفه، ناظر به مرحله آغاز رشد مسلمانان در جامعه شرک زده عصر نزول تا زمان ظهور و بروز اجتماعی آنان است. بر پایه روایات ترتیب نزول سوره ها، در این برهه زمانی، تعداد 54 سوره نازل شده است. پژوهش حاضر با تتبع در محتوای این سوره ها نسبت به تبیین مدلول های تمثیل فراز شریفه کوشیده است. رویکرد پژوهش، قرآن محوری است که بر مبنای آن، محکمات دینی؛ آیات قرآن کریم، روایات متواتر، بدیهیات عقلی، تجربه قطعی و ... بر محور قرآن کریم، داور اندیشه ها و عملکردهای دینی است.

قرآن کریم برای تربیت انسان، دارای تشبیهات گوناگونی است؛ در آیه 41 سوره عنکبوت، ولایت پذیری غیر خدا را به سستی خانه عنکبوت تشبیه شده است؛ امروزه از تارعنکبوت جلیقه ضدگلوله ساخته می شود که حاکی از استحکام این رشته ظریف است. درباره چرایی تعبیر «أَوْهَنَ البُیُوت» عده ای سستی را به خانواده عنکبوت و برخی به تارعنکبوت نسبت داده اند. پژوهش حاضر با هدف واکاوی دیدگاه مفسران به روش تحلیلی توصیفی سامان یافته است. نتیجه اینکه: أولاً فعل «إتخذت» ناظر به عنکبوت مؤنث است که خانه را می سازد و «بیت» ناظر به جفت اوست که با هم خانواده تشکیل می دهند؛ اما مؤنث پس از بارداری جفت خود را می خورد و خانواده از بین می رود. از این رو «أَوْهَنَ» وصف خانواده است نه وصف تار؛ چراکه تار نمی تواند نقش خانه را ایفا نماید. این مفهوم درباره انتخاب غیرِخداوند به عنوان ولیّ است که با از بین رفتن منافعشان جمع شان از بین می رود. ثانیاً علم تجربی تار عنکبوت را جزء محکم ترین سازه ها می داند. گونه ای از عنکبوت تار نمی تند پس تار، خانه عنکبوت نیست بلکه از آن برای مصارفی مثل تسخیر، شکار، ساخت اتاقک های جلداندازی استفاده می کند و برای آسایش و خواب زمستانه و تولید مثل مخفیگاهی مانند تونل می سازد. ثالثاً مشرک، ماسوی الله را که در جایگاه خداوند قرار می دهد، اما نمی تواند نقشی حداقلی بپذیرد. پس مسئله ماهیت شیء یعنی تار عنکبوت نیست! بلکه مشعر به نقش آن هست!

این تعریف دقیق هر اثر "کلاسیک" است که نه تنها عمق و جهت جدیدی از اندیشه را معرفی می کند ، بلکه بینش اصلی آن پایدار باقی بماند. وقتی "خرد و انقلاب" به قلم "هربرت مارکوزه" برای اولین بار در سال 1940 پدیدار شد ، به دلیل خوانش عمیق و بدون تحریف نظریه ی اجتماعی و سیاسی "هگل" مورد تحسین قرار گرفت. امروزه ، قدردانی از کارهای "هربرت مارکوزه" همچنان بالاست و بیش از هر زمان دیگری مطرح است. در زمینه ی تغییر سریع واقعیت های سیاسی پس از جنگ سرد ، هیچ راهنمای بهتری نسبت به "هربرت مارکوزه" در مورد اینکه کجا بوده ایم و اکنون چه انتظاراتی داریم، وجود ندارد. همان طور که وی به خوبی درک کرده بود ، رویدادهای متلاطم و تماشایی سیاسی همیشه در کانال هایی قرار می گرفت که پیش از این توسط نظریات سیاسی تنظیم شده بود. و او به همان اندازه فهمید که این نظریه ی غالبا درک نشده و مورد سوءتفاهم قرار گرفته ی "هگل" است که در واقع مسیر اساسی زندگی سیاسی مدرن را تعیین می کند. ترکیب جنبه ی پژوهشگرانه ی "هربرت مارکوزه" با درخشش و صداقتی شفاف در پرداختن به منابع و پیامدهای نظریه ی اجتماعی "هگل"، امری است که خوانندگان قدردان آن خواهند بود. "خرد و انقلاب" تفسیری استادانه از فلسفه ی "هگل" و تأثیری است که از انقلاب فرانسه تا امروز بر اندیشه ی سیاسی اروپا داشته است. این اثر نخستین مطالعه ی سیستماتیک از هگل به وسیله ی یک مارکسیست بود و از جمله نخستین بحث های صورت گرفته بود که مفاهیم هگلی و مارکسیستی مانند بیگانگی ، ذهنیت ، منفی گرایی و انتقاد مکتب فرانکفورت از اثبات گرایی را به مخاطبان گسترده بین المللی معرفی کرد. مارکوزه بر آن است که در این اثر نخست با یک استدلال علمی و مطابق با روش های پذیرفته شده بحث فلسفی در جهان غرب، فلسفه و منطق دیالکتیکی هگل را به عنوان بنیاد فلسفی مارکسیسم، برای خوانندگان تشریح کند و سپس با تجزیه و تحلیل مایه های اصلی آثار مارکس، نشان دهد که مارکس از هرگونه جامعه پرستی بیزار بود و برای هیچ کس این جواز را صادر نکرده بود که افکار و شادکامی و آزادی اش را در پیشگاه جامعه قربانی کند.

این تعریف دقیق هر اثر "کلاسیک" است که نه تنها عمق و جهت جدیدی از اندیشه را معرفی می کند ، بلکه بینش اصلی آن پایدار باقی بماند. وقتی "خرد و انقلاب" به قلم "هربرت مارکوزه" برای اولین بار در سال 1940 پدیدار شد ، به دلیل خوانش عمیق و بدون تحریف نظریه ی اجتماعی و سیاسی "هگل" مورد تحسین قرار گرفت. امروزه ، قدردانی از کارهای "هربرت مارکوزه" همچنان بالاست و بیش از هر زمان دیگری مطرح است. در زمینه ی تغییر سریع واقعیت های سیاسی پس از جنگ سرد ، هیچ راهنمای بهتری نسبت به "هربرت مارکوزه" در مورد اینکه کجا بوده ایم و اکنون چه انتظاراتی داریم، وجود ندارد. همان طور که وی به خوبی درک کرده بود ، رویدادهای متلاطم و تماشایی سیاسی همیشه در کانال هایی قرار می گرفت که پیش از این توسط نظریات سیاسی تنظیم شده بود. و او به همان اندازه فهمید که این نظریه ی غالبا درک نشده و مورد سوءتفاهم قرار گرفته ی "هگل" است که در واقع مسیر اساسی زندگی سیاسی مدرن را تعیین می کند. ترکیب جنبه ی پژوهشگرانه ی "هربرت مارکوزه" با درخشش و صداقتی شفاف در پرداختن به منابع و پیامدهای نظریه ی اجتماعی "هگل"، امری است که خوانندگان قدردان آن خواهند بود. "خرد و انقلاب" تفسیری استادانه از فلسفه ی "هگل" و تأثیری است که از انقلاب فرانسه تا امروز بر اندیشه ی سیاسی اروپا داشته است. این اثر نخستین مطالعه ی سیستماتیک از هگل به وسیله ی یک مارکسیست بود و از جمله نخستین بحث های صورت گرفته بود که مفاهیم هگلی و مارکسیستی مانند بیگانگی ، ذهنیت ، منفی گرایی و انتقاد مکتب فرانکفورت از اثبات گرایی را به مخاطبان گسترده بین المللی معرفی کرد.

اهمیت ترتیب نزول و مطالعه قرآن در این فضا، فهم بهتر و دقیق‌تری از آیات و ترکیب معنایی سوره‌ها در پی دارد. کاربست سوره عنکبوت متأثر از این موضوع و در هنگام مهاجرت مسلمانان از مکه به مدینه، ذیل مفهوم هجرت مورد بازخوانی قرار می‌گیرد. این تحقیق باهدف بررسی سوره عنکبوت با تکیه بر ترتیب نزول انجام پذیرفته است. در این نوشتار از روش تحلیل گفتمان با رویکرد توصیفی- تحلیلی استفاده شده است تا پس از تجزیه‌وتحلیل متنی سوره عنکبوت، با تکیه بر سیر نزول به واحدهای مفهومی مورداشاره از قبیل داستان انبیاء، ایمان، عمل صالح، نفاق و جهاد و ارتباط بین آن‌ها با مفهوم هجرت در آن بازه زمانی دست یافت. طبق یافته‌های تحقیق، مشرکان در هنگامة نزول سوره عنکبوت با هجرت مسلمانان به مدینه و جهت جلوگیری از هجرت روزافزون مسلمانان به آن سرزمین، شروع به آزار و اذیت مسلمانان ساکن مکه نمودند؛ به صورتی که با تشدید آزار و اذیت خود نسبت به مؤمنان و پیامبر (ص)، قصد داشتند با قتل پیامبر (ص)، زمینه‌های نابودی اسلام و مبانی انسان‌ساز آن از قبیل ایمان و عمل صالح را در آن برهه از زمان فراهم سازند. از دیگر سو، پیامبر (ص) برای حفظ جان مسلمانان و ایمان آنان و مقابله با فشارهای پیش رو، دستور هجرت به مدینه را به‌عنوان یکی از مصادیق ایمان و عمل صالح صادر نمود؛ چراکه ترک خانه، نزدیکان و تحمل مصائب این سفر خود تبلور عمل صالح می‌باشد. در همین راستا ذکر داستان واره سایر انبیاء در مورد هجرت، خود نوعی دلگرمی به پیامبر (ص) و مسلمانان جهت تحمل مسیر هجرت و تسهیل ناگوارهای آن می‌باشد.

از جمله مسائل مهم و مورد مناقشه در رابطه با قرآن کریم، مسئله ارتباط و تناسب آیات یک سوره با همدیگر است. برخی از مستشرقان عدم وجود نظم ظاهری در آیات یک سوره را دلیل بر غیر علمی بودن این کتاب و تدوین آن در طول تاریخ یا تحریف شدن گرفته اند. در مقاله برخی دیگر از مفسران قرآن کریم با تأکید بر وجود ارتباط و تناسب آیات سوره تلاش کرده اند تا وجود غرض اصلی یا وحدت موضوعی سوره را دلیل بر تناسب بیان کنند. در این پژوهش تلاش شده با استفاده از روش «تحلیل مضمون» ضمن شناسایی موضوعات اصلی مطرح شده در یکی از سوره‌های قرآن کریم و ترسیم شبکه مضامین آن، مسئله وجود تناسب و ارتباط میان آیات یک سوره با همدیگر را اثبات کرده و روشی کارآمد و میان رشته‌ای جهت شناسایی موضوع اصلی سوره‌های قرآنی و ترسیم ساختار هندسی آنها معرفی کنیم. نتایج تحلیل مضمونی آیات سوره عنکبوت نشان داد که محوریت مباحث این سوره پیرامون دو مضمون فراگیر «آزمایش» و «ایمان» است بدین صورت که سنت الهی بر آزمایش ایمان انسان‌ها قرار گرفته است. ترسیم ابعاد این آزمایش و نیز ابعاد مختلف ایمان یک انسان، زیرمجموعه‌هایی هستند که در این سوره مطرح شده‌اند.

نظریۀ انتقادی بوم‌گرا، پیوندهای موجود در جهان طبیعی و فعالیت‌های انسانی را بررسی می‌کند. با درنظرگرفتن برداشت‌های گوناگون فلسفی از فلاسفۀ مختلف، وجود و بقای آگاهی انتقادی زیست‌محیطی در ناخودآگاه جمعی انسان آشکار می‌شود، هرچند ممکن است با اصطلاحات یا کلیدواژه‌های متفاوتی بیان شده باشد. خوانندۀ علاقه‌مند می‌تواند ردّپای همان نگرانی و دغدغه را در سوئدنبرگ فیلسوف سوئدی نیز پیدا کند. دو مفهوم فلسفی «همانندی» و «درون‌روانگی» بیان‌گر ارتباط بین روح و مادّه، ذهن و بدن، است و می‌توان ادّعا کرد که همان چیزی است که زندگی جسمی انسان را با زندگی معنویِ همیشگی او ارتباط می‌دهد. با بررسی چنین مفاهیم فلسفی در یک قلمروی انتقادی بوم‌گرا، این مقاله تلاش می‌کند که همبستگی پنهانی موجود بین انسان و طبیعت و ارتباط بین این دیدگاه انتقادی و بعضی مفاهیم خاص فلسفۀ سوئدنبرگ را نشان دهد. هدف این مقاله واکاوی مؤلفه‌های نقد بوم‌گرا در آثار سوئدنبرگ با توجه به دو مفهوم فلسفی «همانندی» و «درون‌روانگی»است. این آگاهی معنوی آشکار می‌کند که انسان‌ها تا زمانی که نتوانند زندگی خود را مطابق با الوهیت پیش ببرند، نخواهند توانست در هماهنگی با جهان طبیعت زندگی کنند چراکه چنین ایدئولوژی خدامحوری اجازۀ کاری غیر از همراهی با محیط‌زیست را به انسان نمی‌دهد؛ محیط‌زیست مظهر خداوند، خالق مطلق، است.

خواندن و نوشتن پیامبر(ص) ازجمله مباحث موردتوجه دانشمندان مسلمان بوده و ذیل آیاتی از قرآن به‌ویژه آیه 48 سوره عنکبوت، محور بحث قرار گرفته است. اینکه محدوده‌ی زمانی (قبل و بعد از بعثت) و مکانی (قبل و پس از هجرت) و دیدگاه‌ها در خصوص خواندن و نوشتن پیامبر(ص) کدام است؟ از پرسش‌های اصلی این پژوهش محسوب می‌گردد. لذا در این جستار با روش توصیفی-تحلیلی و رویکرد کتابخانه‌ای به بررسی، نقد و تحلیل دیدگاه 35 تن از مفسران و اندیشمندان اسلامی ذیل این آیه پرداخته‌ایم. نتایج نشان می‌دهد که دیدگاه‌های مطرح‌شده دراین‌باره در 11 عنوان متنوع و به دو دوره‌ قبل و بعد از بعثت قابل‌تقسیم است. دیدگاه‌های مربوط به قبل از بعثت عبارت‌اند از: 1-عدم عادت پیامبر بر خواندن و نوشتن. 2-‌تنها نخواندن کتاب‌های آسمانی. 3-تسلط بر خواندن و نوشتن. 4-خوب نخواندن و خوب ننوشتن. 5-نخواندن و ننوشتن نه عدم توانایی بر آن. 6-عدم توانایی بر خواندن و نوشتن. دیدگاه‌های مربوط به پس از بعثت نیز عبارت‌اند از: 1-خواندن و نوشتن پیامبر. 2-امکان خواندن و نوشتن. 3-جواز و بلااشکال بودن هر دو وَجه (خواندن و نوشتن، نخواندن و ننوشتن). 4-نوشتن. 5-نخواندن و ننوشتن. ارائه گزارشی نسبتاً جامع و تکمیل نقایص گزارش‌های دیگران در این خصوص، از دیگر نتایج پژوهش حاضر است. نویسندگان بر پایه دلایل قرآنی، تاریخی و عقلی، از میان دیدگاه‌های مطرح‌شده، به این گزاره متمایل شده‌اند که: پیامبر قبل از بعثت نمی‌خواند و نمی‌نوشت و این با توانایی ایشان بر خواندن و نوشتن منافات ندارد، اما پس از بعثت خواندن و نوشتن ایشان امری دور از ذهن نیست.