جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

خودآگاهی، یعنی آگاهی بیواسطۀ آدمی به ذات خود، که ابن سینا در برهان انسان معلّق درفضا برای اثبات نَفْس به آن تکیه کرده است حاصلِ فعّالیّتِ کدام قوّۀ ادراکی در آدمی است؟ سخنان ابن سینا در باب این موضوع دارای ابهام وپیچیدگی است: برای برطرف کردن این ابهام و رسیدن به پاسخ نهایی ابن سینا، در این مقاله، با روشی توصیفی، تحلیلی و انتقادی، به بررسی سخنان وی به-ویژه در کتاب مباحثات ـ که مشروح پرداخته و به این نتیجه رسیده‌ایم که در نظر نهایی ابن‌سینا آن قوّۀ ادراکی که عهده‌دار خودآگاهی است هیچ یک از قوای نَفْس نیست، بلکه خودِ نَفْس ادراک کنندۀ ذات خود است. لیکن از آنجا که وی بحث خودآگاهی را غالباً در چارچوب نظریّۀ خود در باب قوای ادراکی ارائه کرده است، گاه آن را تعقّل خوانده و درواقع، عقل یا تعقّل را ـ به اشتراک لفظ ـ به دو معنا به کار برده است.

یکی از آثار مغفول‌مانده شیخ در شناخت نظام فکری و فلسفی او تعلیقات وی بر اثولوجیای منسوب به ارسطوست. این تعلیقات که به صورت پراکنده بر مواضعی از اثولوجیا نوشته شده‌اند موضوعات گوناگونی از خداشناسی، نفس‌شناسی، عقول و مبادی نخستین، ادراک حقیقت مبدأ اول و مسائل بسیار دیگری را در برمی‌گیرند. محورهای مهم مورد توجه شیخ در این تعلیقات نخست نفس‌شناسی و دیگر ارتباط نفس با مبدأ اول است. در محور نفس‌شناسی تعلیقات شیخ علاوه بر شرح جنبۀ انتقادی نیز دارد و به‌ویژه وجود نفس قبل از پیدایش بدن و یا واجد بودن ادراکات و معارفی را قبل از ارتباط با بدن برای آن نمی‌پذیرد و در محور ارتباط نفس با مبدأ اول و درک حقیقت کمال و جمال او ادراک عقلانی و مبتنی بر استدلال را در این زمینه ناتمام می‌داند و تنها مشاهدۀ حقه را راه درک آن حقیقت به شمار می‌آورد. در مجموع می‌توان گفت شیخ در

ابن­سینا در راه اثبات بساطت ذات خداوند از هرگونه حیثیت، نظریۀ اتحاد مفهومی و مصداقی صفات را برمی­گزیند. این نظریه با چالش‌هایی روبه­روست: از یک ­سو، وی در خصوص رابطۀ وجودی صفات با ذات رویکردهایی به‌ظاهر متفاوت ارائه کرده و در برخی از مواضع، با ارجاع همۀ اوصاف کمالی به علم عنایی، آنها را لازمۀ ذات خداوند دانسته است و در موضعی دیگر، با توجه به برخی از قواعد کلی فلسفی نظریۀ عینیت را می­پذیرد و گاه نیز با بازگرداندن همۀ صفات به سلب و اضافه به الهیات سلبی تقریب می­یابد. از دیگر­ سو، با وجود گفتار صریح در نفی تغایر مفهومی صفات خداوند آن را مستدل بیان نکرده است. برخی از متأخرین و به ویژه ملاصدرا دیدگاه او را از منظر وجودشناختی و معناشناسی مورد انتقادات جدی قرار داده­اند. در این پژوهش، نقدهای وارد بر نظریۀ خاص ابن­سینا را بررسی می‌کنیم و نشان می­دهیم وی در پاسخ به اشکالات، کدامین اصول و مبانی را اتخاذ می‌کند. در تحلیلی واقع‌بینانه، ابن­سینا از منظر وجودی صفات کمال را لازم تبعی ماهیت موجودۀ خداوند و نه لازم وجود خارجی آن برمی­شمرد. همچنین، در پرتو «نظریۀ کاربردی معنا»، «نحوۀ مفهوم­­سازی ذهن» و نیز توجه ویژه ابن­سینا به مبانی اصلی فلسفۀ خویش، می­توان تبیینی سازگار از نظریۀ عینیت مفهومی را ارائه کرد تا از اشکال مهم ترادف الفاظ متباین مصون ماند. در این طریق که مبتنی بر معرفت شهودی انسان است، از به‌هم‌پیوستگی صفات خداوند در هنگام کاربرد الفاظ سخن به­ میان می­آید، به­ گونه­ای که اطلاق یک صفت بر خداوند تداعی دیگر صفات را به همراه دارد و نه آنکه اطلاق یک صفت بر خداوند واجد معانی همۀ صفات باشد.

در این پژوهش به دو پرسش پاسخ خواهم گفت: اینکه مفهوم عنایت الهی در مابعدالطبیعۀ ابن‌سینا چه نیست و اینکه آن را در نسبت با چه مسأله‌ای باید فهمید. به پرسش نخست چنین پاسخ خواهم داد که عنایت الهی به‌نزد ابن‌سینا نمی‌تواند به همان معنایی باشد که در خداباوری سنّتی منظور است که مبتنی بر فرض سه صفت عالم، قادر و خیر به ‌نحو مطلق برای خدا، نحوه‌ای از اهتمام‌ورزی را برای مخلوقاتش به او نسبت می‌دهد. در حقیقت، ابن‌سینا هم اهتمام‌ورزی نسبت به ماسواه را برای مبدأ اوّل نفی می‌کند و هم سه صفت مزبور را به ‌معنای متعارف آن برای مبدأ اوّل نمی‌پذیرد. پاسخ پرسش دوم این خواهد بود که عنایت الهی هم در سیاق تاریخی این مفهوم در فلسفۀ مشاء و هم در سیاق عبارات ابن‌سینا در الهیّات الشفاء پاسخی است به مسألۀ تبیین نظم عالَم. نشان خواهم داد که با تغییر صورت‌بندی از مفهوم عنایت الهی دیگر مابعدالطبیعۀ ابن‌سینا با چالش‌هایی همچون مسألۀ شرّ، که خداباوری سنّتی با آن روبه‌رو است، روبه‌رو نخواهد بود.

این پایان‌نامه به تحلیل تطبیقی سهم‌های فلسفی ابن سینا و توماس آکویناس می‌پردازد و تمرکز اصلی آن بر تأثیر کتاب «کفایت» ابن سینا بر آثار آکویناس از جمله «درباره وجود و ماهیت»، «خلاصه علیه کافران» و «خلاصه الهیات» است. موضوع محوری این پژوهش، انتقال و تطبیق مابعدالطبیعه ابن سینا، به ویژه تمایز بین «ماهیت (essentia) و «وجود» (esse) در «تعالیم مقدس» آکویناس است. این تمایز ابن سینایی که ابتدا در «درباره وجود و ماهیت» گنجانده شد، پایه‌ای شد برای اثبات وجود خدا در جلد اول «خلاصه علیه کافران» و «خلاصه الهیات» آکویناس. پایان‌نامه همچنین تأثیر متافیزیک ارسطو بر هر دو فیلسوف، ابن سینا و آکویناس را بررسی می‌کند. در این پژوهش تفاوت‌های تأثیر ارسطویی و ابن سینایی بر الهیات متافیزیکی آکویناس در «تعالیم مقدس» مورد تحلیل قرار گرفته است، از جمله در موضوع متافیزیک، تعریف خدا (یا نبود آن)، ماهیت و وجود خدا، اثبات وجود خدا، وحدت و یگانگی خدا، و تفکر و عقل الهی.روش‌شناسی این تحقیق ترکیبی از تحلیل تاریخی متون، تفسیر فلسفی و تحلیل مفهومی تطبیقی است که متن‌های اصلی به زبان‌های یونانی کهنه، عربی و لاتین همراه با ترجمه‌های معتبر انگلیسی مورد بررسی قرار گرفته‌اند و مسیر انتقال متافیزیک ارسطو و ابن سینا در متون آکویناس ردیابی شده است. همچنین، پژوهش با مطالعه گسترده آثار علمی قدیم و جدید درباره ارسطو، ابن سینا و آکویناس، استدلال‌های متافیزیکی آنها را در بستر تاریخی و فلسفی تفسیر کرده است.نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که متافیزیک ابن سینا نقش اساسی در فهم آکویناس از ذات خدا به عنوان «وجود ضروری» و «وجود قائم به ذات» داشته است، که ماهیت او با وجودش یکی است. این مفاهیم بر آموزه‌های آکویناس درباره سادگی و یگانگی الهی تأثیر گذاشته و در آموزه‌های بنیادی الهیات طبیعی و دگماتیک کلیسای کاتولیک ریشه دارد. این پایان‌نامه به فلسفه تطبیقی قرون وسطی کمک کرده است تا نشان دهد فلسفه اسلامی ابن سینا تأثیر عمیقی بر تومیسم داشته است. تعامل بین این دو فیلسوف بزرگ نمایانگر جهانی بودن پرسش‌های متافیزیکی است و اهمیت پایدار آن را برای اسلام شیعه و مسیحیت غربی به اثبات می‌رساند. ابن سینا و آکویناس اثر عمیقی بر فلسفه اسکولاستیک قرون وسطا گذاشتند و نشان دادند که متافیزیک ارسطویی فراتر از مرزهای زمانی، جغرافیایی، زبانی، فرهنگی و دینی در جستجوی حقیقت نهایی است.

در میان مراتب ادراک آدمی، ادراک عقلی، ‌به‌عنوان مهم‌ترین بخش ادراک به شمار می‌آید و او را از حیوانات متمایز می­کند. ابن‌سینا در ادراک عقلی قائل به نظریه تجرید و اتصال نفس با عقل فعال است و ملاصدرا در این­ باره نظریات متفاوتی را بیان می­کند. بر اساس مبانی ملاصدرا، نفس ناطقة آدمی پس از گذر از نفس نباتی و حیوانی، به مرحله­ای از ادراک می­رسد که قادر است مفاهیم کلی و حقایق عقلانی را ادراک کند. اما این امر چگونه محقّق می­گردد؟ صدرالمتألهین (برخلاف ابن‌سینا) در ادراک حسی و خیالی قائل به خلاقیت نفس است؛ درحالی‌که درباره فرآیند ادراک عقلی، در آغاز دارای آرای متفاوت و به نظر، متعارضی است. به عبارتی بنا بر مبنای ابن­سینا، علم به‌واسطه انفعال حاصل می­شود، ولی در حکمت متعالیه و در کتب پیشینیان مشاء، سخن از انفعال نیست و علم در قسمتی از امور و در بسیاری از موارد، به انشای نفس برمی­گردد. مهم‌ترین آرای ملاصدرا در زمینه ادراک عقلی را می­توان در قالب سه رویکرد ذکر نمود: نخست، مشاهد­ی مثل نوریه از دور؛ دوم، افاضی واهب الصور (عقل فعال) و سوم، ‌اندکاک در ذات الهی بر سبیل فنا. نقطه اشتراک این دو فیلسوف، در نحوه افاضه واهب الصور بر آنهاست که ابن‌سینا به نحو اتصال می­داند، ولی ملاصدرا بر سبیل اتحاد و هریک از این دو دیدگاه، ثمراتی دارد که قابل‌توجه است. نوشتار پیش رو که به روش کتابخانه­ای و تفحص در آرای فلاسفه پیشین تهیه شده، ضمن تبیین دیدگاه این دو فیلسوف دررابطه‌با ادراک عقلی، ناگزیر است توضیح مختصری درباره حقیقت نفس انسان و قوای وجودی او و همچنین حقیقت عقل فعال در عالم ارائه نماید تا بدین‌وسیله تصویری روشن در ذهن مخاطب ایجاد گردد.

رساله تدابیر المنازل أو سیاسات الأهلیه که آن را به عنوان کتاب السیاسة نیز می­خوانند، منزلگاه حکمت منزلی ابن سینا در نظام فکری سینوی است. ابن سینا مباحث مربوط به تدبیر منزل را در این رساله بیان کرده است که از جمله آن­ها مباحث حقوقی می­باشد که می­توان آن را «نظریه حقوقی ابن سینا» خواند. 1. بحث از حقوق طبیعی؛ 2. بحث از حقوق زنان؛ 3. بحث از حقوق کودکان؛ 4. بحث از حقوق کارکنان همان چیزی است که دلالت بر مسائل حقوقی می­کند و فلسفه حقوق سینوی را تشکیل می­دهد. بررسی این مبانی می­تواند پرسش «آیا نظریه حقوقی در نظام فکری ابن سینا یافت می­گردد؟» را پاسخ دهد. تبیین و سپس بررسی نظرات بوعلی سینا همان چیزی است که گفتار حاضر را تشکیل داده است تا به این پرسش پاسخ دهیم و در نهایت نیز نظریه حقوقی سینوی یا همان فلسفه حقوق ابن سینا را از دل این تبیین و بررسی استنباط کنیم.

ضرورت بررسی میراث فلسفی فیلسوفان در باب معنای عشق، کاری بس سترگ در تقرب به ایضاح امری است که مفهومش در غایت ظهور اما در نهایت خفاست. ابوعلی‌سینا، سرسلسله جنبان حکمت مشاء در عالم اسلامی در آثارش از «پزشکی» تا «فلسفی و عرفانی»، دیدگاه‌های متفاوت سه‌‍گانه‌ای را پیرامون معنای عشق اظهار می‌دارد؛ در «القانون فی الطب» -متأثر از طب جالینوس-، عشق را بیماری وسواس‌گونه‌ شبیه به مالیخولیا، و در «رساله عشق» وی با روش فلسفی‌استدلالي‌اش، درصدد اثبات عشق به عنوان جوهره بقاء موجودات و سريانش در تمام هستی برمی‌آید و در نهايت، در «نمط نهم اشارات» وی با نگاهی عارفانه، آن را ترنمی از عشق عفیف رانده که موجب تلطیف سر و آمادگی در سلوک می‌گردد. این خامه با روش تحليل فلسفي و اسنادی تلاش كرده تا ضمن تبیین و بررسی آراء و نظریات مختلفش در آثار متعدد، به روشنگری از این تهافت پرداخته و آن را مورد ارزیابی و سنجش علمی قرار داده و در ادامه کوششی نیز برای ترسیم مبادی تصوریه و تصدیقیه عشق از منظر وی را مبذول و سر آخر موجهات مدللی در راستای رفع و دفع تهافت‌های حاصله از عشق را در چهار قسمت طرح اندازی نماید که از میان آنها، تقلیل نظر شیخ در «قانون» را به عوارض نوع خاصی از عشق ارجح دانسته است.

هدف ما در این تحقیق، بررسی دیدگاه‌های دو فیلسوف بزرگ، ابن سینا به عنوان فیلسوف اسلامی و توماس آکوئیناس به عنوان فیلسوف مسیحی، درباره‌ی اثبات وجود خداست. در فصل اول، خلاصه‌ای از زندگی‌نامه این دو فیلسوف و کلیاتی از پژوهش آورده شده است. در بخش دوم، نظرات و دیدگاه‌های ابن سینا برای اثبات وجود خدا مورد بررسی قرار گرفته است. ابن سینا دلایل متعددی برای اثبات وجود خدا ارائه می‌دهد که شامل امکان و وجوب، صحت صدق، حرکت، قدرت و فعل، مطابقت و علت فاعلی می‌شود. برهان امکان و وجوب او بر تحلیل امکان ذاتی ماهیت استوار است که شامل سه نوع گزاره است: لازم، محال و ممکن. برهان دیگر او، برهان وجودی است که بر اساس آن، موجودات جداگانه و مستقل وجود دارند. برهان حرکت ابن سینا نیز مبتنی بر برهان حرکت ارسطو است که می‌گوید هر حرکتی نیاز به محرکی دارد و علت حرکت باید غیر متحرک باشد. بنابراین، محرک باید غیر متحرک باشد. در بخش بعدی، دلایل توماس آکوئیناس مورد بررسی قرار گرفته‌اند. این دلایل شامل برهان حرکت، علیت فاعلی، وجوب و امکان، درجات کمال و علت غایی می‌شوند. توماس آکوئیناس، فیلسوف و دانشمند مسیحی قرون وسطی، برای اثبات وجود خدا از پنج روش ارسطویی استفاده می‌کند که به آن‌ها ",پنج طریق", می‌گویند. یکی از این طرق، طریق حرکت است که بر اساس آن، حرکت نشانه‌ای از وجود خداست. توماس این طریق را قوی‌ترین برهان می‌داند؛ زیرا معتقد است که حرکت یک مفهوم واضح و قطعی است و ما از طریق حواس خود آن را در موجودات مشاهده می‌کنیم. در بخش چهارم، دلایل اثبات وجود خدا از دیدگاه ابن سینا و توماس آکوئیناس مقایسه شده و نقاط اشتراک و تفاوت‌های آن‌ها بررسی شده است.