جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسئله ساختار و نظام بندی قرآن از مسائلی است که همواره موردبحث و بررسی قرآن‌پژوهان و منتقدان بوده است و راه‌های مختلفی توسط علمای اسلامی برای درک این نظام مندی بیان‌شده است. ازجمله افرادی که به بررسی و ارائه نظریه در مورد این مسئله پرداخته‌اند میشل کویپرس، محقق بلژیکی است. او که نظریه ی خود را از نظریات بلاغت سامی درباره کتب مقدس وام گرفته، زبان قرآن را سامی می داند و می کوشد از دریچه قوانین بلاغت سامی، نظام مندی و پیوستگی آیات قرآن را اثبات کند. در این نوشتار سعی شده است با استفاده از قوانین و متدهای تحلیل بلاغت سامی و روش کویپرس به بررسی ساختار و نظام بسیار متقارن عروس قرآن، سوره الرحمن پرداخته شود. در این تحلیل ابتدا سوره الرحمن به ده قسم مرتبط با یکدیگر تقسیم شده و سپس به بررسی ارتباط میان این ده قسم پرداخته شده است. چینش آیات این سوره از منظر نظریه ی بلاغت سامی به صورت یک مقطع متوازی شش جزئی تحلیل می شود، به این صورت که ابتدا سه جزء با سه موضوع بیان شده اند و سپس سه جزء دوم به ترتیب با ارتباط تقابلی، علت و معلولی و تقابلی با سه جزء اول، بیان گردیده است. کشف این ارتباط میان اجزاء دور از هم علاوه بر اینکه نظام مندی این سوره را بیش از پیش به ما نشان می دهد، به درک بهتر مراد و منظور خداوند و زایش معنایی می انجامد.

این پژوهش به بررسی انتقادی دیدگاه «گیوم دی» پیرامون آیات 7 تا 9 سوره الرحمن پرداخته است. پس از خوانش انتقادی مقاله گیوم دی در کتاب قرآن مورخان با عنوان «مجموعه قرآنی، بافتار و ساختار»، به شکل خاص روی مطالعه موردی آن یعنی آیات یاد شده سوره الرحمن تمرکز شده است. دیدگاه گیوم دی که شماری از آیات الرحمن را برگرفته از متنی سریانی و شماری دیگر را اضافه شده به آن پس از پیامبر دانسته، دارای چالش‌هایی جدی است. پژوهش پیش‌رو با روش توصیفی_تحلیلی و در پرتو نشان دادن سستی و شتاب‌زدگی در دیدگاه گیوم دی (چه در حوزه تاریخی و چه در حوزه ادبی) به بیان دیدگاه‌های بدیل در برابر دیدگاه دی پرداخته است. همچنین تاثیر سوگیری‌ها و پیش‌فرض‌های قابل نقد وی در دیدگاهش نمایانده شده است. در پایان با ارائه دیدگاهی نوآورانه به صورت ایجابی، دیدگاهی بدیل و پرمایه‌تر از دیدگاه دی تحت عنوان «دوگان میزان_میزان» از سوی نگارنده طرح و تبیین شده است.

سوره الرحمن با اشاره به آفرینش جن و انس، به بیان انواع نعمت‌های دنیوی و اخروی، و رحمت الهی در آسمان‌ها و زمین می‌پردازد. این سوره حاوی یک آیه بلاغی ترجیعی (برگردان، تکرار شونده) می‌باشد که قالب، مفهوم و تکرار آن از ابعاد و نظرگاه‌های متفاوت علوم مختلفی قابل تحلیل و بررسی است. پژوهش حاضر به پاسخگویی این پرسش پرداخته است که با توجه به چهارچوب مطالعاتی علم تحلیل گفتمان (مدل ون دایک) و فن بلاغت، پرسش استفهامی و آیه بلاغی ترجیعی «فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ» در بافت زمینه‌ای سوره الرحمن چه معنا، مفهوم و کاربردی دارد. به منظور پاسخگویی به سوال این مطالعه، روش تحقیق کیفی توصیفی پدیدار شناسی مورد انتخاب قرار گرفته و مدل مفهومی تحلیل گفتمان ون دایک به کار گرفته شد. نتیجه مطالعه نشان داد که رحمانیت الهی نه تنها عطای نعمات عام، بلکه آگاهی سازی و هشدار به بندگان برای تلاش برای بهره مندی مدام از آنهاست. موضوع و زمینه کلی سوره الرحمن به همراه آیه بلاغی ترجیعی و تکرار شونده آن اهدافی همچون اقرار گیری، بیدارسازی مکرر و مداوم بندگان به وجود و اهمیت برخورداری از نعمتها و آیات الهی، و همچنین هشدار و تاکید به لزوم مدیریت صحیح منایع طبیعی و محیط زیست را در راستای توسعه پایدار در بر دارد. به بیان دیگر، تکرار و پایداری پرسش بلاغی آن سوره در لابلای آیات و کل آن سوره، همراه با برشماری نعمات الهی و طبیعی که اشاره بر عام المنفعه بودن آنها برای کل موجودات تمام نسل‌ها نیز دارد، لزوم مدیریت صحیح توسعه پایدار در استفاده از منابع طبیعی و زیست محیطی را خاطر نشان می‌دارد.

پژوهش حاضر به بازخوانی نظریه زوجیت سوره ها به مثابه زمینه پی جویی نظائر آیات قرآن کریم در جهت توسعه تفسیر قرآن به قرآن می پردازد. بنابراین، زوج سوره واقعه و الرحمن برای کاربردی سازی انتخاب گردید. یافته های پژوهش نشان می دهد در این زوج سوره، معانی مشترک بسیاری وجود دارد و هر یک از این دو سوره، بخشی از فرآیند دلالت یا معناورزی را بر عهده دارند. این معانی محوری عبارتند از: «تبیین درجات بهشت و جهنم» و «قدرت خداوند در پرتو اشاره به طبیعت و فرهنگ»؛ از حیث ساختار بیان نیز «بیان اجمالی معانی در یکی از دو سوره و تفصیل آن در دیگری» و «بهره گیری از سبک های بیانی متفاوت در طرح موضوعات مشترک» در این دو سوره به دست آمد. از دیگر نتایج پژوهش می توان به شناسایی یکی از لایه های معنایی قرآن کریم اشاره نمود.

از علوم تجربی و دست آوردهای نوین بشری به عنوان یکی از ابزارهای وصول به مقصود آیات قرآن یاد شده است. برخی از مفسرین و محققین قرآنی با بهره گیری از دانش و فناوری‌های جدید بشری، آیه ۳۳ سوره الرحمن را ناظر به دست یابی انسان به فضا و از معجزات علمی قرآن به شمار آورده‌اند. این دیدگاه را از دو منظر می‌توان مورد مناقشه قرار داد. دقت در معنای مفردات آیه بیانگر آن است که ماده «نفوذ» در لغت به معنای «خروج» است و استعمال آن در صعود به آسمان، کابردی جدید و ناشی از یک غفلت از معنای اصلی این ماده است که تحت تاثیر دست آوردهای بشر در عرصه علوم کیهانی معاصر شکل گرفته است، چرا که در استعمالات قرآن از دو ریشه «عَرَجَ» و «صَعِدَ» برای صعود به آسمان استفاده شده است. از طرفی توجه به سیاق درونی آیه مذکور حاکی از آن است که مراد از آیه، تعجیز و نمایاندن ضعف جنیان و انسان‌ها در برابر قدرت خداوند و عدم خروج آنها از سلطه الهی است. همچنین با تأمل در آیات قبل و بعد از آیه ۳۳ سوره الرحمن و ارتباط آنها یکدیگر، روشن می‌شود که سیاق این آیات مربوط به احوالات روز قیامت و حساب رسی در آن روز است، و مراد از آیات بیان احاطه و سلطه خداوند بر جنیان و انسان‌ها است.