جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

هدف پژوهش حاضر، تدوین الگوی مفهومی مثبت­ اندیشی، بر اساس آیات سوره یوسف و بررسی میزان روایی آن است. برای دست‌یابی به این هدف، ابتدا، با رویکردی کیفی و با استفاده از روش تحلیل کیفی محتوای متون دینی، 31 آیه مرتبط با مفاهیم مثبت ­اندیشی در این سوره بررسی شد. سپس، برای اطمینان از تطابق محتوای استنباطی با مستندات و تطابق مؤلفه­ ها با محتوای استنباطی از یک‌سو، و میزان ضرورت هر مؤلفه برای موضوع از سوی دیگر، اعتبار یافته‌ها سنجش شد. این اعتبارسنجی، با کمک 12 کارشناس و با محاسبه شاخص روایی محتوا (CVI) و نسبت روایی محتوا (CVR) به انجام رسید. بر اساس یافته‌های پژوهش، مؤلفه‌های حوزه معنایی مثبت‌اندیشی، در سه سطح زیر عبارت‌اند از: نگرش­ های مثبت: شامل مؤلفه ­های «امکان دست‌یابی به موفقیت با وجود موانع و سختی­ها»، «ایمان به یاری خداوند در سختی­ها»، «توجه به نعمت­های الهی»؛ ارزش ­های مثبت: با مؤلفه ­های «تغییر مثبت با وجود موانع و سختی­ ها»، «توسل به خداوند در لحظه‌های سخت»، «گذشت و بخشش»، «امیدواری»، «توکل بر خدا»؛ کنش ­های مثبت: شامل «استفاده بهینه از چالش ­ها»، «شکیبایی برابر ناملایمات».

کنایه کاربست لفظ در غیر معنای حقیقی، همراه با قرینه است تا بر بلاغت سخن بیفزاید. سورۀ یوسف، از نظر روایتگری، به­‌عنوان یکی از برجسته­‌ترین سوره‌های قرآن شناخته می‌­شود؛ ازاین‌­رو انتظار می‌رود که کنایات به‌­کاررفته در آن نیز از چنین ویژگی‌ بلاغی‌ای برخوردار باشند. مسئلۀ اصلی پژوهش حاضر به‌دست‌ آوردن نوع و ویژگی‌های این کنایات است. آزمون پیش­‌فرض یادشده هدف راهبردی ایجابی و اکتشافی پژوهش است تا از این طریق خصایص بلاغی و متمایز کنایات به‌­کاررفته در سورۀ یوسف آشکار شود. براین­‌اساس پژوهش در مقام پاسخ به این پرسش است که چه نوع کنایاتی در سورۀ یوسف به‌کار رفته است؟پژوهش حاضر با استفاده از روش تحلیلی و بازخوانی آیات می‌کوشد تنوع و خاستگاه کنایات در سورۀ یوسف را معرّفی کند. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که برخی از این کنایات از ادب عصر جاهلی نشئت گرفته و برخی دیگر به­‌طور اختصاصی به­‌وسیلۀ زبان قرآن نوآوری شده‌اند. نوآوری‌ صورت­‌گرفته این امکان را فراهم آورده که قرآن بتواند از کارکرد حدّاکثری کنایه در ترسیم و تصویر مفاهیم چندوجهی، پیچیده و عرفی بهره‌مند شود. اهمیت پژوهش در این است که نشان می‌دهد کنایات در زمان نزول، بخشی از گفتمان معمول مردم بوده و قرآن نیز با بلاغت خود از این ابزار زبانی بهره‌ برده است.

روش‌های تربیتی یکی از بخش‌های مهم نظام تربیتی اسلامی هستند که مربی با به کارگیری آن‌ها متربّی را از وضع موجود، به وضع مطلوب می‌رساند. در این پژوهش تلاش شده است تا با استفاده از روش تحلیل محتوا به استخراج مضامین روش‌های تربیت در سوره یوسف پرداخته شود که با توجّه به ماهیّت موضوع و محدودیّت جامعه پژوهشی، از نمونه‌گیری صرف­نظر شده است و کل جامعه تحلیلی (کل آیات سوره یوسف) مورد بررسی قرار گرفته شد. نتایج حاصل از مقوله­بندی نشان داد که روش‌های تربیتی در سوره یوسف شامل روش‌های بینشی،گرایشی و کنشی است. روش‌های تربیتی که خاصیّت پیچیده ادراکی داشته باشند، به «بینش و نگرش» و آن‌هایی­که اراده، میل، رغبت و انگیزش نقش دارد به «گرایش» تعریف مى‌شود. بینش و گرایش، موجب پیدایش کنش (رفتار) مى‌‌گردد. بر اساس یافته‌ها، روش‌های کنشی با 51% بیشترین فراوانی، روش‌های بینشی با 28% و روش‌های گرایشی با 21% کم­ترین فراوانی را در روش‌های تربیتی در سوره یوسف داشته ‌است. در این راستا، روش‌های تغافل و همانندسازی از گروه روش‌های کنشی، سهم بزرگی در پرورش فضایل و اصلاح رذایل متربّی دارد. روش­های محبّت و تکریم از روش‌های گرایشی، روش مؤثّرتری در ایجاد گرایش برای رشد تربیتی فراهم می‌کند و روش‌های موعظه و تذکّر از روش‌های بینشی، نقش بسزایی در بینش­سازی متربّی دارد.

آشنایی¬زدايي يكي از وجوه رستاخيز واژگان بر مبناي زبانشناسي و از نظريه¬هاي نقد ادبي جديد است كه در چارچوب مكتب فرماليسم روسي در سال1917م مطرح شد. پژوهش¬های نقدی و ادبی معاصر به پدیده هنجارگریزی به عنوان یک مسأله¬ی مهم در زیباشناسی متون ادبی توجه دارند و بر این باور هستند که هنجارگریزی به معنای خارج شدن سخن از ساختار معروف و شناخته شده خود است.ناگفته نماند که هنجارگریزی در ذیل مقوله سبک‌شناسی مورد بررسی قرار می‌گیرد و در اصل یکی از پدیده¬هایی است که در تشکیل سبک ادبی شاعران و نویسندگان تاثیر دارد؛ زیرا عنصری است که باعث برجسته شدن یک سبک ادبی و همچنین گیرایی آن می-شود و توجه خوانندگان را به متون مختلف جلب می¬کند. متن قرآن نیز به عنوان بالاترین متن همواره مورد توجه پژوهشگران بوده است. میزان کاربرد هنجارگریزی در آیات مختلف باعث شده که توجه خوانندگان به ساختار ظاهری آن نیز بیشتر شود و همین امر نگارندگان را بر آن داشت تا به بررسی سوره يوسف از منظر هنجارشکنی بپردازند. از نتایج مهم این پژوهش: هنجارگریزی در سوره یوسف در مقوله مجاز، تشبیه، استعاره و کنایه که چهار فن علم بیان هستند خود را نشان داده و باعث برجسته‌شدن ساختار ظاهری این سوره گردیده و همچنین معنای آن را برای خواننده ملموس‌تر ساخته است. در این جستار ادبی با روش توصیفی- تحلیلی به کاربست آشنایی¬زدايي ادبی و وجوه آن در سورة مبارکه یوسف پرداخته شده است تا ساختار و معنایی زیبایی شناختي این سوره بیش از پیش نمایان گردد.

تحلیل مفاهیم قرآنی راهی به درک صحیح آیات قرآن است، در پژوهش حاضر با توجه به بسامد تکرار واژه تأویل در سورۀ یوسف، با روش توصیفی-تحلیلی، به بررسی این واژه بر پایۀ رویکرد تحلیل گفتمان انتقادی فرکلاف پرداخته شده تا با توجه به ساختارهای اجتماعی، فرهنگی و ارزشی، با خوانشی روشمند به دریافت تازه‌ای از مفهوم تأویل در سورۀ یوسف دست یابیم. نتیجه پژوهش حاکی از آن است که دالّ مرکزی گفتمان تأویل در سورۀ یوسف، تعلیم علم تأویل احادیث (وقایع و حوادث) است که خود زمینه‌ساز گفتمان ولایت الهی است. علم تأویل حضرت یوسف (ع) هم از حیث گستره و شمول وقایع و هم از حیث مرجع الهی آن، عامل توفّق و برتری ایشان بر سایر معبران و تغییر دهنده نظام ارزشی موجود است؛ چنان که این امر سبب بر هم زدن مناسبات قدرت در جامعۀ هدف شد؛ تا آنجا که یوسف (ع) توانست پس از تأویل رؤیای پادشاه مصر، به کنش‌ها جهت داده و گروه مقابل را برای اجرای طرح استراتژیک چهارده ساله با خود همراه کند. این اقدامات در سطح بالاتر زمینه لازم را برای ترسیم نظام دوگانه‌ اصلی فراهم کرد. با دو گانه‌سازی من (صاحب علم الهی تأویل احادیث) و آنها که به الله ایمان ندارند و به آخرت کافرند، دو نوع نگاه به هستی مطرح می‌شود. نگاهی که عالم را متعلق به ربّی می‌داند که مرجع اصلی همه کنش‌هاست، در مقابلِ نگاهی که به این امور بی‌اعتقاد است. این تفکیک پارادایمی زمینه را برای باز تولید یک نظام ارزشی تازه فراهم می‌کند.

ابهام، ایهام و رازآفرینی از آرایه‌های ادبی هستند که در داستان‌سرایی جایگاهی ویژه دارند. ازاین‌رو، کاربست آن‌ها در سورۀ یوسف که داستانی ستوده‌شده است، شایستۀ بررسی است. فایدۀ این سه آرایۀ ادبی، عمق‌بخشی و ایجاد وقفه‌های کلامی است تا ذهن مخاطب با تأمل و ژرف‌نگری در متن به لایه‌های عمیق‌تر و زوایای مخفی سخن پی ببرد. این نوشتار به روش توصیفی- تحلیلی در پی یافتن بسامد و گسترۀ به‌کارگیری ابهام، ایهام و راز در محتوای این سوره است. بدین منظور، چند مصداق آشکار از ابهامات، ایهامات و رازپردازی‌های این سوره مورد واکاوی قرار گرفت و این نتایج حاصل شد: ابهامات بررسی‌شده در آیات این سوره که ناشی از تعدد احتمالات معنایی و تعدد مرجع ضمیر بودند، به گونه‌ای هستند که بر هر یک از این احتمالات گواه و شاهدی می‌توان یافت و همگی پذیرفتنی‌اند. ایهام واژۀ «ربّ» در سه آیۀ بررسی‌شده، بیانگر دو نگاه مادی و توحیدی است و هر دو معنای «خداوند» و «مالک» را می‌توان هم‌زمان لحاظ نمود. رازپردازی‌های این سوره، ناشی از توجیه‌ناپذیری رفتار شخصیت‌های داستان و همچنین سکوت‌ها و ناگفته‌های متن است، به ‌طوری‌ که پس از اتمام داستان، سؤالات بی‌پاسخ بسیاری به ذهن مخاطبان خطور می‌کند که جواب قطعی برای آن نمی‌توان یافت.

در این کتاب که بخشی از سلسله سخنرانی‌های اخلاقی، تربیتی و عرفانی حجة‌الاسلام والمسلمین شیخ حسین انصاریان در ماه مبارک رمضان است، مباحثی اخلاقی و تربیتی در زمینه ابعاد عرفانی موجود در سوره یوسف(ع) مطرح گردیده است. نویسنده ابتدا به جریان خواب دیدن یوسف(ع) و سجده ماه و ستارگان بر وی اشاره کرده و سپس ماجراهای رخداد نموده برای این پیامبر الهی را تشریح نموده و جنبه‌های اخلاقی، تربیتی و عرفانی آن را تبیین کرده است. در همین راستا ایشان به اموری مانند مغتنم شمردن فرصت‌ها برای تعالی روح، سلامت روح، مقامات عرفانی یوسف(ع)، مقام خلیفه الهی بودن ایشان، دارو و درمان بیماری‌های روحی، روزی ظاهری و باطنی، برتری نماز بر سایر عبادات، نتایج سیر و سلوک معنوی، کرامت الهی بر سر انسان با تقوا، رابطه حقیقی با خدا، وعد و وعید الهی، میزان اعمال، تقوای مالی، منازل سیر و سلوک و اجر و پاداش تلاش های معنوی در دنیا و آخرت اشاره نموده و از منظری قرآنی و روایی به شرح و بررسی آنها پرداخته است.

داستان حضرت یوسف(ع)، آن‌گونه که در قرآن نقل شد، فراز و نشیب‌های زیادی دارد. حضرت یوسف(ع)، در آزمون‌‌های مختلف الاهی سربلند بیرون آمد. یکی از امتحانات ایشان، آماده شدن فضا برای انجام گناه با همسر عزیز مصر بود که به کمک خدای منان در این امتحان نیز پیروز بیرون آمد. قرآن کریم در آیه 24 سوره یوسف، از این امداد به «برهان ربّ» تعبیر می‌کند. پرسش اصلی تحقیق این است که آیا «برهان ربّ»، اختصاص به حضرت یوسف(ع) دارد یا این‌که می‌توان تعمیم آن را به عنوان سنّت الاهی برای تمامی بندگان خدا اثبات کرد؟ این مقاله از نوع پژوهشی و تحلیل محتواست. با مراجعه و جست‌وجو در منابع تفسیری و کتب مربوطه، داده‌های مرتبط با پرسش اصلی تحقیق جمع‌آوری و مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت و دلایل و مستندات اثبات عمومیت قاعده «برهان ربّ» احصاء شد. در نهایت استدلال‌ها و شواهد به دست آمده، عمومیت قاعده «برهان ربّ» را به عنوان سنّت الاهی تأیید کرده است.

سبک‌شناسی نوین، به‌عنوان یکی از شاخه‌های زبان‌شناسی، می‌تواند به‌طور علمی و نظام‌مند اعجاز بیانی قرآن را تبیین کند و زیبایی‌های لفظی و معنوی آیات وحیانی را به‌طور دقیق‌تر نمایان سازد. تحلیل دلالت‌های آوایی و کشف ارتباط معنایی و آوایی کلمات پایانی قرآن کریم، که به‌اصطلاح "فواصل قرآنی" نامیده می‌شوند، با محتوای آیه و سوره، موضوعی قابل تأمل است و نقش مؤثری در انتقال معانی آیات و برقراری انسجام آوایی دارد. این پژوهش، به روش تحلیلی- توصیفی، فواصل سوره مبارکه یوسف را در سطوح مختلف آوایی، دلالی و لغوی مورد بررسی و تحلیل قرار داده است. نتایج به‌دست‌آمده نشان می‌دهد که یکی از جلوه‌های اعجاز در این سوره، نظم آهنگ و موسیقی دلنشین و اعجازآور آن است که از چینش و انتخاب واژگان پایانی آیات حاصل شده و تناسب محتوا و مضمون آیات با دلالت معنایی و آوایی فواصل در نهایت هماهنگی و انسجام قرار دارد‌.

در این پژوهش با الهام از الگوی زبان‌شناختی صورت‌گرایان (فرمالیسم) و به کمک ابزار توانمند هنجارگریزی[1] یا آشنازدایی در حوزه زبان‌شناسی، مفهوم واژگانی[2] آن در سوره مبارکه یوسف (ع) بررسی شد. کاربست هنجارگریزی واژگانی، گریز از قواعد زبان هنجار و عدم مطابقت با زبان معیار تعریف می‌شود و مفاهیم واژگانی ازنظر زبان‌شناختی خارج مصداق عینی و ظاهر واژگان هستند. در پرتو رمزگشایی واژگانی مفاهیم غیرمتعارف، قرآن کریم (الهی قمشه‌ای، 1384 ش) سعی دارد خواننده را به تفکر وادارد تا فرد بتواند به رمزگشایی مفاهیم واژگانی غیر‌مستقیم بپردازد و به رمزگشایی دست یابد. پژوهش حاضر به‌صورت توصیفی‌تحلیلی در چارچوب نظریه لیچ (1969م) انجام شد و نتایج نشان دادند هنجارگریزی واژگانی حادث‌شده در سوره مبارکه یوسف (ع) به دو بخش تقسیم می‌شود: هنجارگریزی واژگانی که فقط یک بار و منحصراً در سوره یوسف (ع) ذکر شده‌اند و بیشترین بسامد را داشتند؛ هنجارگریزی واژگانی که منحصراً دو بار در سوره یوسف (ع) نام برده شده‌اند و از بسامد کمتری برخودار بودند. یافته‌ها نشان می‌دهند هنجارگریزی واژگانی در این سوره در قالب مفاهیم استعاری و قاعده‌افزایی به زیبایی طرح داستان کمک بسیاری کرده است.