جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

واژه «نور» در قرآن یکی از الفاظی است که معنای کلیدی آن راه گشای حل برخی نکات عمیق قرآنی است، در آیه 35 سوره نور این واژه 5 بار استعمال شده که در فراز «اللَّهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ»، به «الله» اسناد داده شده و همین امر زمینه ساز بیان دیدگاه‌های مختلف تفسیری شده از آنجایی که مفهوم‌شناسی این واژه در فراز مذکور، روشنگر دیدگاه‌های کلامی- توحیدی است پرداختن به آن اهمیت دارد، از این‌رو این مقاله با استفاده از منابع کتابخانه‌ای و نرم‌افزاری و با پردازش توصیفی- تحلیلی به دنبال پاسخ به این پرسش اساسی بود که «معنای واژه نور در آیه «اللَّهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ» چیست؟» یافته‌های پژوهش این شد که: از سه معنای حسی، اعتباری و روحانی واژه «نور»، در آیه مذکور معنای حسی آن با توجه به اعتقاد به عدم جسمانیت خداوند مراد نیست، از این‌رو مفسران معنای اعتباری یا روح معنا را برای آن قائل شده‌اند، در حالت اول از قواعد ادبی «مضاف محذوف»، «تشبیه بلیغ» و «مجاز» بهره برده و در حالت دوم با پذیرش قاعده روح معانی الفاظ، طبق دو تقریر «استعمال حقیقی برای معقولات و استعمال مجازی برای محسوسات» یا «استعمال حقیقی برای معقول و محسوس به نحو مشکک»، مراد از اطلاق نور برای خداوند رحمت دائمی خداوند یا همان هدایت تکوینی و تشریعی الهی برای همه کائنات دانسته‌اند.

پژوهش حاضر به بررسی تطبیقی تفسیر ساختاری سوره نور در دو تفسیر ",تسنیم", نوشته آیت‌الله جوادی آملی و ",المنیر", نوشته وهبه الزحیلی می‌پردازد. هدف اصلی این پژوهش تحلیل تفاوت‌ها و شباهت‌های این دو تفسیر در تبیین ساختار سوره نور، پیوندهای معنایی میان آیات، و درک محتوای آن است. تفسیر تسنیم علاوه برجنبه های کلی درتفسیرتوجه به جنبه های فقهی ،عرفانی، فلسفی و باطنی نیز در آن به چشم می خورد تفسیر آیات سوره نور در ابعاد معنوی، فلسفی و تربیتی ازمشخصات این تفسیر است. جوادی آملی ساختار آیات را به گونه‌ای تبیین می‌کند که پیوندهای معنوی میان آیات و نظم درونی آن‌ها به وضوح مشخص می‌شود. او به بررسی نقش نور الهی و هدایت معنوی در این سوره پرداخته و ساختار سوره را به‌عنوان الگویی از هدایت الهی و حفظ عفت و پاکدامنی در جامعه اسلامی می‌بیند. در مقابل، تفسیر المنیر بر جنبه‌های فقهی، اجتماعی و قانونی قرآن تأکید دارد. وهبه الزحیلی در این تفسیر، ساختار آیات سوره نور را با توجه به نیازهای جامعه اسلامی و برقراری نظم اجتماعی و خانوادگی تبیین می‌کند. او معتقد است که سوره نور، با ارائه احکام شریعت، به جامعه اسلامی چارچوبی برای حفظ عدالت، عفت عمومی و خصوصی و تنظیم روابط اجتماعی و خانوادگی می‌دهد. ترتیب آیات در این تفسیر به گونه‌ای تحلیل می‌شود که پیوندهای محتوایی میان احکام اجتماعی و خانوادگی به روشنی بیان می‌شوند. این پژوهش برمبنای روش توصیفی - تحلیلی، با رویکرد تطبیقی به بررسی ساختاری سوره نور می‌پردازد. این پژوهش تفاوت‌های روش‌شناختی این دو تفسیر را در تحلیل ساختار و محتوای سوره نور بررسی کرده و نشان می‌دهد که چگونه هر کدام از این تفاسیر با رویکرد خاص خود به ارائه معنا و مفهوم سوره نور پرداخته‌اند. باتوجه به پژوهش تطبیقی انجام شده نتیجه می گیریم که تفسیر ساختاری قرآن کریم راهی برای درک عمیق تر آیات ،سوره ها وکل قرآن به عنوان یک مجموعه به هم پیوسته می باشد ،که تفاوت دیدگاه های مفسران هر کدام درجهت فهم عمیق قرآن کریم راه گشا بوده وزوایای متفاوتی ازبحر عظیم لایتنهی کلام الهی را آشکار می سازد.

نظرداشت سیر تاریخیِ اندیشه‌­ها در بررسی معنای واژگان و دقت در دگرسانی­‌ها و یا نگرش­‌هایِ رخ­داده، کلیدی است که خاستگاه نگره و عوامل تحول‌­آفرین آن را بازتاب می‌دهد و زمینه‌­های دگرسانی و دگرگونی معنای واژگان و یا ثبات معنایی آن را در سیر تاریخی نمایان می­سازد. این مسئله، زمانی اهمیت­ بیشتری می‌یابد که واژه، دارای بار معناییِ اجتماع­محور باشد و دگرسانی­‌ها یا تغییرات معناییِ آن، بر احکام اجتماعی تاثیراتی عینی بگذارد. از جمله این واژگان، واژۀ «زینت» است که در برخی از آیات قرآن، از جمله در آیۀ 31 سوره نور آمده است و بار اجتماعی دارد. بر پایۀ ضرورتی که گفته شد، نگاشتۀ پیش‌رو با بهره­‌گیری از روش توصیفی- تاریخی واژۀ زینت را در نگره­‌های مفسران شیعی بررسی می‌کند. نتیجۀ بررسی نشان می‌دهد این نگره‌­ها در دوران متقدم تا قرن هشتم، بر تفسیر معنای زینت به زینت‌­های عارضی و زیورآلات تأکید دارد، اما از سدۀ نهم، نگره عورت‌­انگاری جزئی یا کلی بدن زن- در نظریه­‌های مفسران سنت­‌مدار- رخ بر می‌­آورد و با نزدیک شدن به عصر معاصر، نُمود بیشتری به خود می­‌گیرد. دقت نظر در نگره­‌های یادشده نشان می‌دهد زمینه‌­های این تغییر نگرش را می‌­توان در موارد ذیل جستجو نمود: «تقابل خوانش سنت‌­محور با خوانش نواندیشانه از مسئلۀ حقوق زنان»، «خوانش مردسالارانه از احکام»، «ارائۀ راهکار برای کنترل حریم جنسی» و «ارتقای جایگاه اجتماعیِ فعالانۀ زن در عصر امروز».

با وجود جامعیت سورۀ نور، تاکنون الگوی تربیتی تمام‌ساحتی برای سبک زندگی اسلامی که پاسخ‌گوی چالش‌های عصر جدید باشد، استخراج نشده است. هدف از پژوهش حاضر الگوسازی تربیتی سبک زندگی اسلامی‌سورۀ نور با رویکرد تمام‌ساحتی در عصر جدید است. این پژوهش کیفی با روش تحلیل مضمون، به گردآوری مضامین و پیاده‌سازی آن‌ها با نرم‌افزار ‌MAXQDA پرداخته است. نتایج این پژوهش با رویکرد تمام‌ساحتی جواب‌گوی بحران معنویت عصر جدید در ساحت اعتقادی و عبادی و اخلاقی (ارتباط با خدا و بهره‌گیری از هدایت‌گری او، تلفیق ‌‌ایمان و عمل در زندگی، آراستگی به ارزش‌های اخلاقی)، بحران ارتباطات رودررو و فتنه‌ساز‌ی‌های پیچیده در ساحت سیاسی و اجتماعی (سازندگی تعاملات اجتماعی، ‌بهینه‌سازی عملکرد نظام قضایی و حقوقی)، بحران مادی‌گرایی در ساحت اقتصادی و حرفه‌ای (توجه به جنبۀ الهی در امور اقتصادی، پرهیز از افراط و تفریط و اکتفا به حد تعادل)، بحران کاهش زیبایی‌گرایی واقعی در ساحت زیبایی‌شناسی و هنر (زیبایی رفتار جمعی، زیبایی معنوی، زیبایی طبیعت)، بحران انفجار اطلاعات در ساحت علمی‌‌ و فناورانه (همراهی تفکر علمی ‌و منطقی با بصیرت و حقیقت‌جویی عالمانه) و بحران ظاهرگرایی افراطی در ساحت زیستی و بدنی (حجاب و پوشش ‌‌ایمن‌ساز و اصلاح نگاه) بوده است.

دشمنان نظام اسلامی همواره با روش‌های متفاوتی در پی تضعیف و تخریب مسلمانان و نظام اسلامی و مسئولان آن هستند؛ یکی از اقدامات آنان، دروغ‌سازی و نشر حداکثری آن است؛ آیات 11 تا 20 سورۀ نور، که مؤمنان را در بیش از 20 جمله مورد خطاب قرار داده است، بیانگر افک (دروغ‌سازی) دشمنانِ نظام اسلامی است؛ بررسی این موضوع برای جلوگیری از پیروزی دشمنان و تقویت نظام اسلامی مهم است و پژوهش‌های کاربردی و توسعه‌ای در این زمینه ضروری است؛ زیرا دشمن به‌شدت با شایعه‌پراکنی و جنگ روانی در حال فشار به جامعۀ اسلامی و تغییر باورهاست و مؤمنان باید روش‌های برخورد و واکنش درست را فراگرفته و اجرایی کنند؛ این نوشته، آیات یادشده را ازمنظر تفاسیر، بررسی و به چیستی و چندگونگی و چرایی و چگونگی واکنش سازگارانه و ناسازگارانه پرداخته است. این پژوهش با روش نقلی وحیانی (آیات و روایات)، داده‌های کتابخانه‌ای و نرم‌افزاری را به شکل تحلیلی‌توصیفی پردازش کرده است. بررسی برخی پیشینه‌ها نشان می‌دهد تاکنون پژوهش دربارۀ واکاوی واکنش مؤمنان از آیات افک صورت نگرفته است و پژوهشگران، بیشتر به بررسی شأن نزول این آیات پرداخته‌اند؛ ازاین‌رو نوشتار حاضر با این دیدگاه نو، واکنش مؤمنان را به چنین مسئله‌ای بررسی کرده است. برخی از نتایج چنین است: واکنش سازگارانه با دروغ و دروغ‌سازان نتیجۀ ضعف ایمان و بی‌بصیرتی است و سبب تضعیف جایگاه رهبری خواهد شد و بی‌تفاوتی در این مسئله عذاب عظیم و دردناکی در پی دارد، اما واکنش ناسازگارانه دربرابر دروغ‌سازان نتیجۀ ایمان و دین‌داری است و سبب خوش‌گمانی به مؤمنان و بدگمانی به دشمنان و مانع وقوع منکرات خواهد شد.

آیه ۱۹ سوره نور که به آیه اشاعه فحشا معروف است، از چندین منظر دارای اهمیت می‌باشد.‏ از طرفی از شمار آیات الاحکام به حساب آمده و از طرف دیگر به واسطه پرداختن به یکی از رذائل اخلاقی یعنی اشاعه فحشا، ‏جزء مباحث علم اخلاق است.‏ یکی از چالشهای مهم در این آیه، وعده عذاب در دنیا و آخرت برای کسانی است که اشاعه فحشا را دوست دارند.‏ از طرفی تعلق عذاب به یک عمل جوانحی مثل دوست داشتن، به صورت اجماعی، مورد قبول فقها نمی‌باشد.‏ در حالی که از ظاهر آیه، دلالت تعلق عذاب بر اعمال جوانحی ممکن است. سه دیدگاه کلی در میان مفسران قابل استخراج است. گروهی قائل به ناظر بودن «یحبون» به عملی جوارحی‌اند و گروهی آن را ناظر به عملی جوانحی می‌دانند و گروه سوم آن را ناظر به هر دو می‌دانند. هر کدام برای اثبات سخن خویش دلائلی آورده‌اند. هدف این پژوهش، بررسی و نقد این دلائل و مشخص کردن نظر مختار در این خصوص می‌باشد. از نظر نگارندگان، توجه به سیاق آیات در حل این مشکل بسیار سودمند است. نگارندگان معتقدند که بحث مربوط به قذف و ‏داستان افک بر اساس سیاق ‏به پایان رسیده است. آیه مورد بحث و دو آیه پس از آن درصدد بیان یک قاعده کلی هستند. ‏این قاعده کلی این است که پیروی قدم به قدم از شیطان گناه است. از نظر ایشان، برای الهام یا علاقه لحظه‌ای و غیراختیاری، ‏نمی‌توان گناهی متصور بود. لکن اگر ‏این علاقه پیگیری شده و مرتبا به آن رجوع ‏شود، پیروی خطوات شیطان صورت پذیرفته ‏و از نظر خداوند، این امر گناه ‏می‌باشد، اما بواسطه رأفت و مهربانی خداوند، بر این گناهان جوانحی، عذابی مترتب نشده است، ‏با این وجود، اگر پیروی ‏قدم به قدم از شیطان ادامه پیدا کند و نهایتا به اقدام، منتج شود، عذاب دردناک حتمی خواهد بود.

بررسی روایاتِ شأن و سبب نزول آیات قرآن، یکی از مباحثی است که در تفسیر و تبیین برخی از آیه‌ها، بهره برده می‌شود. در منابع تفسیری شیعه و اهل‌سنت دربارۀ آیات «إفک» در سورۀ نور، دو شأن نزول نقل شده است که در بیان مصداق آن‌ها اختلاف‌نظرِ جدی وجود دارد. در روایت نقل‌شده تفاسیر شیعی، افترازننده، عایشه و موردِ اتهام، ماریۀ قبطیه معرفی شده است؛ اما در گزارش تفاسیر عامه، عایشه موردِ اتهام و منافقان، افترازننده هستند. بر اساس فرایند مباحث حدیث‌شناسی و اعتبارسنجی روایات، دو روایت مزبور در شأن نزول آیات، به تحلیل متنی و سندی نیازمندند. این مقاله به بررسی اعتبارسنجی سندی و متنی روایاتِ سبب نزول در ذیل آیات «إفک» پرداخته و اشکالات وارده و نیز میزان کارکرد و تأثیرگذاری آن‌ها در تبیین و هدف آیات مربوطه در تفاسیر شیعه و سنی را بیان می‌کند. یافته‌های پژوهش بر اساس روش تحلیلی، توصیفی و انتقادی، نشان می‌دهد که روایات منقول به‌ویژه آنچه در منابع اهل‌تسنن آمده، از اعتبار بالایی برخوردار نیستند و محتوای آن‌ها با اشکالات فراوانی مواجه است و بیان آن‌ها نه‌تنها در اهداف تفسیری ضرورتی ندارد؛ بلکه موجب اختلافات بیشتر بین فریقین نیز می‌گردد.

شناخت ساختار و محور موضوعی هر سوره از قرآن روشی نوین در علم سوره‏‌شناسی است. سورۀ نور بیست ‏و چهارمین سورۀ قرآن است که با 64 آیه به نُه واحد موضوعی تقسیم می‌شود. آیا در میان آیات و واحدهای این سوره یک محور موضوعی می‌توان به دست آورد؟ پژوهش حاضر به روش توصیفی _ ­تحلیلی این مسئله را بررسیده است. برای این کار با تدبّر در متن آیات هریک از واحدهای نه‏‌گانۀ سوره، عنوانی برای معرّفی هر واحد موضوعی پیشنهاد شده است؛ مانند: حفظ پوشش در مراودات اجتماعی، رعایت عفّت و تعلیم کودکان برای کسب اجازۀ ورود به اتاق والدین و ایمان به حضور دائم خداوند. از طریق بررسی مضامین هریک از واحدهای موضوعی سورۀ نور و ارتباط آن‌­ها چنین می‏‌توان دریافت که محور موضوعی این سوره عبارت است از «شیوه‏‌های پیشگیری از انحرافات جنسی در نهاد خانواده و جامعه» که در هریک از واحدهای موضوعی یادشده بخشی از آن تبیین شده است.

یکی از اصول کلی موفقیت در ازدواج، همتا بودن زن و شوهر است که در برخی آیات از جمله آیه 26 سوره نور بدان توصیه شده است در برخی رسانه ها شبهه اختلاف محتوای آیه نور با آیات 10 و 11 سوره تحریم مطرح شده است؛ چرا که در این آیات از همسنخ نبودن همسران حضرت نوح و لوط با آنان و نیز عدم سنخیت حضرت آسیه با فرعون سخن گفته شده است. مقاله حاضر با بررسی مفاد آیه 26 نور به روش توصیفی تحلیلی، شبهه یادشده را پاسخ گفته و به این نتیجه رسیده است که دو احتمال کلی در مفاد آیه وجود دارد وجه انشایی و وجه خبری؛ بر اساس ادله و شواهد مقصود از خباثت در آیه، آلودگی جنسی است و مفهوم آیه در صورت انشایی بودن، بر نهی از ازدواج فرد مؤمن با فرد دارای خباثت از نوع آلودگی جنسی حمل می شود و همسران پیامبران این نوع آلودگی را نداشتند اما در صورت جمله خبری بودن آیه، سه احتمال در مفاد آن وجود دارد: گزارش سنخیت میان مردان و زنان در آخرت، گزارش سنخیت میان مردان و زنان در ازدواج ها، گزارشِ تناسبِ میان ناپاکان با یکدیگر و پاکان با همدیگر، از این سه احتمال، مورد اخیر متناسب با آیه است. البته در این صورت نیز ازدواج برخی پیامبران^ با همسرانشان مورد نقضی بر آیه محسوب نمی شود.