جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از مبانی دینی مسلمانان عصمت پیامبران، به‌ویژه عصمت پیامبر خاتم؟ص؟ است. همه مسلمانان طبق تعالیم قرآن، قائل به معصومیت رسول خدا؟ص؟ هستند؛ اما در گستره و محدوده عصمت، بین مفسران فریقین اختلاف است. شیعیان با توجه به پذیرش عصمت تام پیامبر؟ص؟، شخصیت ایشان را به‌گونه‌ای ترسیم کرده‌اند؛ اما دانشمندان اهل‌سنت با همه اختلاف دیدگاهی که دارند، اغلب با توجه به ظاهر برخی آیات به عصمت پیامبر؟ص؟ در همه شئون باورمند نیستند. مقاله حاضر به روش توصیفی _ تحلیلی، به مقایسه دیدگاه طبری از مفسران اهل‌سنت با طبرسی از مفسران شیعه در مورد عصمت پیامبر خاتم؟ص؟ ذیل آیات 105 و 106 سوره نساء، آیه 49 سوره مائده، آیه 43 سوره توبه، آیه 52 سوره حج، آیه 37 سوره احزاب و آیه 2 سوره فتح پرداخته است و به این پرسش پاسخ می‌دهد که دو مفسر یادشده، چه تبیینی از عصمت پیامبر؟ص؟ و محدوده آن داشته‌اند؟ پس از بررسی دو دیدگاه، مشخص شد طبری با وجود داشتن مکتبی مستقل، عصمت رسول خدا؟ص؟ را می‌پذیرد؛ اما ایشان را در همه شئون معصوم نمی‌داند و با تفسیر برخی آیات طبق ظاهر آن، به گناه و اشتباه و لزوم استغفار برای پیامبر؟ص؟ باور دارد؛ اما طبرسی با پذیرش عصمت کامل _ از گناه و اشتباه _ و در همه حیات رسول خدا؟ص؟ به نقد دیدگاه‌های مخالف می‌پردازد.

این پایان‌نامه با اهداف زیر انجام پذیرفته است، اول اینکه اسرائیلیات و داستان‌های خرافی که پیرامون ماجراها و اتفاقات زندگی پیامبران اولوالعزم در دو تفسیر طبری و درالمنثور آمده است مشخص و تبیین گردد. دیگر اینکه میزان همسانی و شباهت این روایات اسرائیلی که در دو تفسیر طبری و درالمنثور آمده است با متون عهد قدیم مشخص شود و در نهایت خواننده با این اسرائیلیات آشنا گردد. شیوه‌ی گردآوری اطلاعات در این پژوهش از نوع تحقیقات بنیادی است و بررسی آن به شیوه‌ی توصیفی ـ تحلیلی و به روش کتابخانه‌ای صورت گرفته است. در گردآوری اطلاعات از کتاب‌ها، مقالات و پایان‌نامه‌ها استفاده شده است و روش پردازش اطلاعات به شیوه‌ی تحلیل محتواست. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که تفاسیر قرآنی در گذر زمان از نفوذ اسرائیلیات محفوظ نمانده‌اند و در دو تفسیر طبری و درالمنثور ـ با وجود زحمات زیادی که در تدوین و تألیف آنان صورت گرفته است ـ به داستان‌ها و روایاتی برمی‌خوریم که سرچشمه‌ی آنان متون اسرائیلی و یهودی می‌باشد. از این پژوهش می‌توان نتیجه گرفت که در دو تفسیر طبری و درالمنثور پیرامون زندگی و اتفاقات زندگی پیامبران اولوالعزم داستان‌ها و روایات اسرائیلی وجود دارد که با شأن و جایگاه توحیدی و عصمت این پیامبران سازگار نیست و سرچشمه‌ی این داستان‌ها و روایات متون عهد قدیم است و مؤلفان این دو تفسیر اغلب برای شرح پیچیدگی‌ها و گوشه‌های تاریک داستان‌های قرآنی به ذکر این داستان‌های خرافی و اسرائیلی مبادرت ورزیده‌اند.

در راستای شناخت ، ترویج و توسعه معارف اسلامی و حرکت علمی در مسیر تحقق تمدن نوین اسلامی ، امت اسلامی علم را برای تعالی خود و هم برای تفوق بر دشمنان اسلام و حکومت اسلامی نیاز دارند.شناخت صحیح و دقیق مفاهیم و واژگان از زبان قرآن با رویکردهای روش شناسی نوین بر مبنای تفاسیر معتبر موجب توجه و تدبّر در قرآن و ترویج و اشاعه آن در سطح کلان شده و از طرفی درک و فهم حقیقت و آموزه های قرآن و گسترش آن در بینش، منش و کنش افراد جامعه؛ موجب پیشگیری از کج فهمی ها ، کج اندیشی ها و عوام فریبی ها خواهد شد. تحقق چنین شرایط و فرهنگ سازی مستلزم انجام مطالعات و تحقیقات جدی و علمی در این بخش می باشد.برای فهم و تفسیر دقیق قرآن و رسیدن به حقیقت این آیات الهی که یکی از دغدغه های همیشگی مسلمانان به طور عام و عالمان و دانشمندان اسلامی به طور خاص در طول تاریخ اسلام بوده؛ تولید دانش در مطالعات قرآنی با رویکرد نوین معناشناسی و انجام تحقیق و پژوهش در این راستا مسأله این پایان نامه است.هدفی اصلی این پژوهش بررسی و شناسایی آیات مشتمل بر واژه سِحر و مشتقات آن در قرآن کریم و توصیف و تحلیل معنایی با رویکرد روابط همنشینی و جانشینی مفهوم سِحر در تفسیر المیزان و تفسیر طبری است. این تحقیق با توجه به ماهیت موضوع مورد مطالعه ،از پژوهش های کیفی و نوع تحقیق نظری با رویکرد توصیفی – تحلیلی است و روش انجام پژوهش به صورت اسنادی و کتابخانه ای است. از معناشناسی در آیات بررسی شده می توان دریافت که در این آیات کفّار و مشرکین(بویژه یهودیان) آیات حق ،نبوت و معجزات پیامبران ،کتاب مقدس قرآن ، معاد و حقایق را انکار و تکذیب کرده و تهمت سحر زده و انبیاء و پیامبران را ساحر و مجنون قلمداد می کردند. از طرفی آیات مربوط به سحر در قرآن در مقام دفاع از رسالت، نبوت، معجزات ،کتب مقدس و معاد برآمده و همه آنها را دور از سحر و ساحری می داند .نتایج این پژوهش در بخش واژگان همنشین و جانشین با مفهوم سحر نشان می دهد؛ واژگان کفر ، ظلم و القوا در قالب فعل رابطه معنایی با سحر در محور همنشینی دارند.در کنار این کلمات فرعون ، ناس ، ارض، حق ، مبین ، علیم ، عظیم ، کذاب ، مفتری ، مستمر و یؤثر در قالب اسم و صفت در محور همنشین با سحر رابطه معنایی دارند. کلمه مجنون از جمله واژگانی است که با سحر در برخی آیات رابطه همنشینی و در آیاتی رابطه معنایی جانشینی دارد. در بررسی واژگان جانشینی نتایج پژوهش نشان می دهد که کلمات کاهن ، طاغوت ، ، شیطان ، شاعر و مکر با واژه سحر بر اساس ساختارهای مشابه آیات و شمول معنایی روابط جانشینی دارند و واژگان معجزه و کرامت نیز ارتباط مفهومی متضاد با سحر دارند.

یکی از موضوعاتی که همواره مورد توجه متکلمان و مفسران قرآن بوده بحث آیات متشابه است که گاها تفسیر ظاهری این آیات با اعتقادات مربوط به توحید در اسلام متناقض است، از جمله این آیات، آیاتی است که در آنها لفظ ید و وجه تکرار شده و مستقیما با جسمانیت خدا در ارتباط است. همه مسلمانان وجود صفات خبری خداوند و اتصاف خدا به این اوصاف را می پذیرند ولی در تفسیر و تحلیل آنها اختلاف نظر دارند و سعی نموده اند به صورتهای مختلف این مسأله را توجیه و تفسیر نمایند . مساله اصلی این تحقیق آن است که تفاسیر شیعه و اهل سنت آیات ید و وجه خداوند را چگونه تفسیر کرده اند و اصولا آیا می توان وجه اشتراک و افتراق تفاسیر را در این زمینه تبیین کرد یا نه؟ با بررسی تطبیقی تفاسیر شیعه و اهل سنت چنین به دست می آید که در هیچ یک از تفاسیر شیعی معنای ظاهری آیات به کار برده نشده و در تمام مواردِ مورد بررسی از معنای کنایی و مجازی صفات ، تفسیر به عمل آمده است. همچنین در منابع اهل سنت معنای کنایه ای آیات مورد نظر مفسر بوده و در بعضی موارد نیز از بیان تفسیر صرف نظر نموده اند. امامیه و معتزله نیز قائل به تأویل صفات خبری هستند بر اساس نظر امامیه با ارجاع متشابهات به محکمات می توان این صفات را تأویل کرد ولی معتزله تفسیر عقلی را به تفسیر نقلی ترجیح می دهند و با عقل محض آیات صفات خبری را تفسیر کرده اند. روش مورد استفاده در این تحقیق کتابخانه ای و بررسی مطالب بصورت توصیفی تحلیلی می باشد.

بر اساس نظر مشهور، «تأویل» و «تفسیر» در جامع البیان فی تأویل آی القرآن طبری به یک معناستإ اما در سایه پژوهش‌های اخیر پایه‌های این فرض فروریخته است. از نوع کاربست «تأویل» در این کتاب پیداست که طبری دامنه «تأویل» را بسی فراخ‌تر از «تفسیر» دیده است. اگر فهم در سطح تفسیر، کشف و پرده‌برگرفتن از ظاهر کلام باشد اما گستره «تأویل» به طور عام و در جامع البیان به طور خاص، با «تفسیر» تفاوتی آشکار دارد؛ زیرا، فهم در سطح تأویل نیازمند بررسی و ملاحظه تمام مؤلفه‌های تاریخی متن، از زمان، مکان، زبان و فرهنگ زمان نزول است از سوی دیگر، از مبانی مهم تأویل در فرایند فهم متن، توجه به سطح مخاطبان است. با تحلیل روش طبری و پیگیری این ابعاد گونه‌هایی از تأویل، مثل: «بازگرداندن معنای ظاهر به ریشه‌های آن»،«ترجیح معنای محتمل، به کمک دلیلی از نقل یا عقل»، «جاری ساختن پیام عام آیه در موارد مشابه در جاری زمان» در این تفسیر قابل شناسایی است. هدف این پژوهش ارائه شواهدی گویا و شفاف از هر یک از این گونه‌هاست تا گواهی باشد بر این که طبری در تبیین مراد الهی، رویکردی تأویلی به فهم این متن مقدس داشته و درشمار معتنابهی ازآیات، به نحوآگاهانه تأویل کرده است.

ابن جریر طبری صاحب تفسیر «جامع البیان عن آی القرآن» در تفسیر آیات به مسئله اختلاف قرائات توجه داشته و با توجه به ضوابط و معیارهای خود یکی از وجوه قرائت را اختیار کرده است. با تأمل در مواردی که ابن جریر یک وجه از قرائت را اختیار کرده، در می یابیم وی در بسیاری از موارد هماهنگی قرائت با سیاق را مؤید یک وجه از قرائت دانسته و بر اساس آن قرائت خود را اختیار کرده است. با توجه به اهمیت موضوع، این نوشتار، ضمن بیان معنای واژه های اختیار، سیاق و پیشینه کاربست آن در تفسیر و قرائات، به بررسی و تحلیل یکی از معیارهای طبری در اختیار قرائت که هماهنگی قرائت با سیاق است، پرداخته و برخی مسائل در این زمینه را مورد بررسی قرار داده است.

یکی از مباحثی که به‌مثابه خشت کج در بحث جایگاه زن در اجتماع انسانی بنا نهاده شده، تأثیر عنصر زنانه در پیدایش نخستین گناه است؛ روایاتی در ذیل آیات هبوط در سوره بقره در تفسیر طبری دلالت بر اغواگری حوا و نقش فعال وی در هبوط آدم دارد. در این نوشتار مضمون روایت‌‌ها با عرضه بر آیه‌هایی که هبوط را به تصویر کشیده‌اند، بررسی شده است، پس از آن زمینه‌‌های خرافی روایت‌ساز در جریان هبوط حضرت آدم معرفی گردیده و مشخص شده است که مطابق آیات هبوط، عنصر زنانه فاقد هرگونه نقش در پیدایش نخستین نافرمانی است و روایات، جملگی دارای ریشه خرافی هستند که میراث فرهنگی پیشینیان و عامل جعل روایاتی با این مضمون، در کتب شیعه و سنی است. آنچه ضروری است پالایش منابع دینی از باور‌های خرافه در مورد زن است که همتی پاک و نگرشی عاری از تعصب می‌طلبد؛ چرا که تأثیر وجدانی مخرب این دست روایات بر جامعه اسلامی غیر قابل انکار است.

به مباحث کلی و مهم مرتبط با قران که وجهی از وجوه قران را مطرح کرده یا به پرسشی از پرسشهای مربوط به قرآن پاسخ میدهد دانشهای قرانی اطلاق میشود. این دانشها شامل مبحث وحی، نزول، سبب نزول ، اعجاز و... است. شناخت این دانشها یکی از مهمترین مباحثی است که در شناخت اهداف خداوند در به سعادت رساندن بشر در دنیا و آخرت موثر است تفسیر جامع البیان عن تأویل آی القرآن در قرن سوّّم هجری توسّّط ابوجعفر محمّدّ بن جریر بن یزید بن کثیر بن غالب طبری به نگارش در آمده است. ایشان در مقدمه و در لابلای تفسیر آیات به این علوم اشاره کرده است از آن جا که مفسردر مقدمه صرفا به بحث اعجاز قرآن و تحدی به طور مختصر پرداخته است. از این رو این پایان نامه با روش توصیفی-تحلیلی به بررسی تأثیردانشهای قرآنی وحی و نزول ،سبب نزول، اعجاز و تحدی و نسخ در درون تفسیر طبری پرداخته است. حاصل این بررسی این است که طبق این تفسیر ،شیطان در القای وحی الهی بر پیامبر )صلوات الله علیه وآله( دخالت داشته است که در این پایان نامه دیدگاه وی مورد نقد قرار گرفته است. ایشان درباره نزول دفعی میگوید که خداوند اول قرآن را از آسمان دنیا به بیت العزه به طور دفعی و یکباره نازل کرده و از آنجا در شرایط مختلف به تدریج بر پیامبر)صلوات الله علیه وآله( نازل کرد. طبری به اسباب نزول آیات را بیان کرده است ولی به اعتبار روایات توجه نداشته و صرفا به نقل روایات اسباب نزول اکتفا کرده است. طبری در مبحث اعجاز ،قرآن را دلیل بر صدق نبوت رسول خدا )صلوات الله علیه وآله( دانسته است. در بیان وجوه اعجاز نیز گرچه همه وجوه مورد توجه مفسران بیان نکرده ولی به امی بودن پیامبر )صلوات الله علیه وآله( و عدم اختلاف در قران و اخبار غیبی اشاره کرده است. وی نسبت به نظریه صرفه معتقد است خداوند متکبران را نسبت به درک و عبرت آموزی از معارف قران و ایمان به خدا و رسول منصرف میکند. وی در ذیل آیات تحدی به مبارزه طلبی خداوند به منکران اشاره کرده و عاجز بودن آن را نیز پذیرفته است. درباره ناسخ و منسوخ، نسخ حکم و بقای تلاوت را قبول دارد و به آیات ناسخ و منسوخ بسیاری اشاره کرده است.