جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

حریم خصوصی به عنوان یکی از اساسی‌ترین حقوق بشریت همواره در جوامع و مکاتب گوناگون، از جایگاه بسزایی برخوردار بوده است؛ اگرچه علی رغم اهمیت و نقش پررنگ آن در زندگی افراد، هنوز بر سر تعریف مشخصی از آن توافق نشده است. حق حریم خصوصی، از مهم‌ترین مصادیق حقوق بشر و حق الناس محسوب می شود. با بررسی و مداقه در منابع مکتوب دینی و سیره ی رسول خداصلی الله علیه و آله و ائمه ی اطهارعلیهم السلام روشن می گردد که دین مبین اسلام به مراتب فراتر از سایر نظام‌های حقوقی، مدافع حق حریم خصوصی افراد بوده است. این حق که از دیرباز همواره در معرض تعدی و تجاوز بوده، اکنون با ظهور فضای مجازی و بروز مشکلات متعدد ناشی از ماهیت خاص فضای مجازی و ناشناس بودن هویت افراد، به شکلی جدی‌تر و مهم تر مطرح می گردد. حضرت علی علیه السلام با بیان سخنان گوهربار در کتاب شریف نهج البلاغه، این حق را در حمایت از حقوق دیگر به رسمیت شناخته و هرگونه نقض آن توسط دیگری را ناپسند دانسته و نسبت به حفظ و حراست از آن، حساسیت ویژه نشان داده اند. بیانات حضرت در این کتاب شریف به وضوح از اهمیت و ضرورت رعایت حریم خصوصی افراد حکایت می‌کند. از سوی دیگر فضای مجازی محیطی منحصر به فرد و بی بدیل است که با ویژگی هایی از جمله جذابیت و نوآوری، سرعت بالای تبادل اطلاعات، ناشناس بودن هویت افراد، فرازمانی و فرامکانی بودن و...، شتابان در حال پیشرفت بوده و زندگی بشریت را با تحولات شگرفی مواجه نموده است که در گذشته تصور آن غیرممکن به نظر می رسید. حال نباید از تأثیرات منفی فضای مجازی بر زندگی افراد، غافل شد. نقض حریم خصوصی کاربران در این فضا، یکی از گزندهای فضای مجازی است که از ویژگی های خاص این محیط نشأت می گیرد. مقابله با نقض حریم خصوصی در فضای سایبر، از جمله مسائلی است که به رغم تلاش های صورت گرفته توسط دولت ها و حکومت ها، توفیق چندانی نیافته و تعدی به حریم شخصی افراد در فضای مجازی، هم چنان به طور قابل توجهی ادامه دارد. در این پژوهش با استفاده از اسناد کتابخانه‌ای و به شیوه ی توصیفی- تحلیلی، ابتدا تعاریف حریم خصوصی، مصادیق آن و نیز چالش های مرتبط با حفاظت از این حریم تشریح و تحلیل شده اند. پس از آن، مفاهیم مرتبط با حمایت حضرت علی علیه السلام از حریم خصوصی، از نهج البلاغه استخراج گردیده و در سه حوزه ی جداگانه مربوط به اموال، جسم و جان و روح و روان مورد بررسی قرار گرفته است. یافته های پژوهش نشان دهنده ی میزان اهمیت قائل بودن ایشان نسبت به حفظ این حق و تجلی عینی آن می باشد. سپس کدهای اخلاقی حریم خصوصی در نهج البلاغه و فضای مجازی به دقت مطابقت داده شده اند و این نتیجه به دست آمده که میزان اهمیت حریم خصوصی از صدر اسلام تاکنون، نه تنها کاهش نیافته، بلکه با ظهور و بروز فضای مجازی و رشد روزافزون استفاده از آن، ضرورت حمایت اخلاقی از این حق، بیش از پیش احساس می‌شود. در نهایت پژوهش حاضر به دنبال استخراج راهکارها و خط مشی‌هایِ حفاظت از حریم خصوصی از روح کلام امیرالمؤمنین علیه السلام بوده تا بدین ترتیب با عمل به آن ها، حریم خصوصی افراد در فضای سایبر، از تعدی و نفوذ اغیار مصون بماند. گفتنی است که در میان آثار مرتبط با حریم خصوصی و فضای مجازی، کمبود اثری کامل و جامع که حریم خصوصی از منظر امام علی علیه السلام را با رویکردی مستقیم نسبت به فضای مجازی بررسی نماید، محسوس بوده و نگارنده درصدد پر نمودن این جای خالی بوده است.

در این تحقیق خطبه 185 و خطبه 186 (طبق نسخه فیض الاسلام)که درمورد خداشناسی ، راه های خداشناسی ، ذکر صفات خداوند و قدرت و عظمت خداوند و...است در شرح ها و نسخ مختلف مورد بررسی قرار می گیرد و نظر و دیدگاه های ناشی از اختلاف نسخ و عقاید کلامی مورد توجه است.

سپاس خدایی که سخنوران از ستودن او عاجزند، آری ستایش خداوند به معنای حقیقی کار ساده ای نیست و هرکسی قادر نخواهد بود از عهده ی شکرش آنگونه که شایسته ستایش اوست برآید. مولایمان علی ابن ابیطالب(ع) فرموده اند: گرانسنگ ترین چیزی که انسان می تواند با خودش به قیامت ببرد شکرگزاری است. اینکه انسان بداند شکر چه چیزی را و چگونه به جا آورد و برای بجا آوردن شکرگزاری، الگویی پسندیده داشته باشد تا مطابق آن عمل کند بسیار نیکوست؛ مقصود پژوهش پیش رو شناخت الگوی برتر و معرفی آن برای اهتمام به انجام شکرگزاری در تمام مراتب آن است، چه در مرتبه ی زبانی ، چه در مرتبه ی قلبی و چه در مرتبه ی عملی. تاکید این پژوهش بر آموزه های علوی در نهج البلاغه می باشد. در آیات و روایات بسیاری به این نکته اشاره شده که پرهیزکاران برترین انسان های روی زمین اند و امیرالمومنین(ع) سیمای پرهیزکاران را در خطبه 193 نهج البلاغه که مشهور به خطبه متقین یا همام است آنچنان زیبا به تصویر می کشد که گویی آنان را می توان دید و با بررسی ویژگی های آنان در هر عرصه می توان به الگویی پسندیده و برتر در آن عرصه دست یافت، الگوبرداری از پرهیزکاران در عرصه ی شکرگزاری مسئله اصلی پژوهش پیش رو است و اینکه مراتب شکرگزاری را در سیمای پرهیزکاران با توجه به آموزه های علوی در نهج البلاغه بررسی کنیم تا به الگویی پسندیده و کاربردی برای هر مرتبه از شکرگزاری برسیم و برترین الگو را برای شکرگزاری معرفی نماییم. اگرچه مبنای کارمان برای الگوگیری از پرهیزکاران، خطبه 193 نهج البلاغه می باشد ولی کل نهج البلاغه را مورد بررسی قرار خواهیم داد. و تا جایی که توفیق داشته باشیم از اقیانوس بی کران علم علوی بهره می گیریم و برای جویندگان راه سعادت به اشتراک می گذاریم؛ باشد که همگی رستگار شویم.

دراین پژوهش ، به بررسی شکاف میان معرفت و عمل اخلاقی از دیگاه نهج‌البلاغه پرداخته می‌شود. یکی از موضوعات اساسی در مکاتب اخلاقی، جایگاه و نقش معرفت در هدایت انسان بسوی عمال اخلاقی ست. در نهج‌البلاغه،نه تنها بر معرفت وشناخت صحیح تاکید شده ، بلکه ارتباط آن با رفتار و عمل انسان نیز به طور خاصی مورد توجه قرار گرفته است. این ارتباط ویا به عبارت دیگر شکاف میان معرفت و عمل، یکی از موضوعات پیچیده و پر چالش در فلسفه اخلاق است که بررسی آن می‌تواند زمینه ساز تفکر عمیق‌تری درخصوص ضرورت هماهنگی دانش و عمل در حیات انسانی باشد، دراین پژوهش ابتدا مفاهیم اصلی اخلاق و عمل اخلاقی طبق آموزه‌های نهج‌البلاغه تحلیل می‌شود. سپس‌، به شکاف میان معرفت و عمل اخلاقی پرداخته خواهد شد و بررسی خواهد شد که‌ چگونه این شکاف در قرآن و نهج‌البلاغه ننمود پیدا می‌کند. باتوجه به تاکیدات متعدد حضرت علی (علیه السلام) بر لزوم همخوانی معرفت وعمل، این تحقیق به دنبال شناسایی عواملی است که منجر به این شکاف می‌شوند و همچنین راه حل‌هایی را بر اساس آموزه‌های نهج‌البلاغه برای کاهش این شکاف ارائه‌ می‌دهد در نهایت این پژوهش نشان می‌دهد که در فلسفه اخلاق اسلامی، همواره بر اهمیت هم سویی بین دانائی و عمل تاکید شده است و موانعی که باعث می شود انسان ها به رغم داشتن معرفت در عمل دچار انحراف یا کج روی شوند ، باید مورد توجه ویژه قرار گیرند هدف از این تحقیق روشن ساختن شکاف های موجود میان آنچه که می‌دانیم و آنچه که در عمل انجام می‌دهیم از منظر آموزه‌های نهج‌البلاغه است.

اخلاق اسلامی یکی از اساسی‌ترین ابعاد دین اسلام است که در تمامی ابعاد زندگی فردی و اجتماعی مسلمانان تأثیرگذار است. از دیدگاه اسلامی، اخلاق نه‌تنها به‌عنوان یک نظام ارزشی برای رفتارهای فردی و اجتماعی شناخته می‌شود، بلکه وسیله‌ای برای نیل به کمال انسانی و قرب الهی نیز به شمار می‌آید. قرآن کریم به‌عنوان اصلی‌ترین منبع معرفتی مسلمانان، اصول و مبانی اخلاقی متعددی را مطرح کرده است که در سیره و گفتار اهل‌بیت (علیهم‌السلام) نیز بازتاب یافته است. در این میان، سخنان و خطبه‌های امام علی (ع) در نهج‌البلاغه، گنجینه‌ای ارزشمند از آموزه‌های اخلاقی است که ارتباط عمیقی با تعالیم قرآنی دارد. اخلاق اسلامی به‌عنوان یکی از شاخصه‌های بنیادین اندیشه دینی، در طول تاریخ اندیشه اسلامی جایگاه ویژه‌ای داشته است. قرآن کریم به‌عنوان منبع اصلی تعالیم دینی، اصول و مبانی اخلاقی را به‌صورت جامع و نظام‌مند ارائه کرده و این آموزه‌ها در سیره و سخنان پیشوایان دین تجلی یافته‌اند. در این میان، نهج البلاغه اثر ارزشمند گردآوری‌شده از کلام امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام)، یکی از مهم‌ترین منابع برای شناخت اخلاق اسلامی به شمار می‌آید که تعالیم اخلاقی آن ریشه در قرآن کریم دارد.

این پژوهش به بررسی مبانی کلامی و حدیثی سید رضی و نیز انگیزه او در تألیف «نهج‌البلاغه» پرداخته است. در این راستا، توضیحات او در سه اثر «خصائص امیرالمؤمنین 7»، «نهج‌البلاغه» و «المجازات النبویه» بررسی و تحلیل شده است. از آنجا که «خصائص امیرالمؤمنین7» خاستگاه نهج‌البلاغه شناخته می‌شود، تحلیل رویکرد کلامی و حدیثی سید رضی بدون توجه به این اثر امکان‌پذیر نیست. تألیف «نهج‌البلاغه» در دورانی پر از مناقشات مذهبی برای شیعیان صورت گرفت و سید رضی، به‌عنوان نقیب شیعه، با شناخت چالش‌های موجود، اقدام به تدوین این اثر کرد. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد سید رضی در گزینش سخنان حضرت علی7، با تأکید بر پذیرش تشیع دوازده‌امامی، به موضوعاتی چون منشأ علم امام، عصمت، دوستان و دشمنان ائمه، توجه کرده است تا رویکرد کلامی شیعه را برجسته سازد. همچنین، او در انتخاب و ثبت روایات با دقت ویژه‌ای عمل کرده تا صحت انتساب آنها به امیرالمؤمنین7 حفظ شود. با وجود ‌تأکید بر رویکرد ادبی در «نهج‌البلاغه»، با انتخاب روایات مرتبط با چالش‌های دوران خلافت امیرالمؤمنین7 و مسائل پیرامون آن نشان می‌دهد که سید رضی در تلاش بوده تا ‌تصویری واقعی‌تر از این موضوعات به مخاطبان ارائه دهد. او با توجه به اهمیت و جایگاه جانشینی امیرالمؤمنین7در میان موضوعات ‌جهان اسلام، بر این باور است که به جای حذف چالش‌ها، باید آنها را در معرض دید عموم مسلمانان قرار داد تا زمینه‌ای برای گفتگو و ‌رفتار صحیح بر اساس حقیقت فراهم شود.‌

امر به معروف و نهی از منکر امری واجب است؛ از همین رو شروح ابن ابی الحدید و محمد عبده از نهج البلاغه مورد بررسی قرار گرفته است، با وجود این که شروح از یک مرجع می‌باشد و اشتراکات بسیاری دارد، ولی در جاهایی تفاوت هایی نیز دیده می‌شود که در این تحقیق به تطبیق و مقایسه آن ها پرداخته شده است. این اصل از نظر بیشتر فرق اسلامی جزء فروع دین می‌باشد اما معتزله آن را از اصول دین خود به شمار می‌آورند با توجه به اینکه ابن ابی الحدید فردی معتزلی است، این اصل را واجب و از اصول دین می‌داند اما محمد عبده آن را واجب ولی از اصول دین نمی‌داند و در عین حال نوع آن را هر دو واجب کفایی می‌دانند. هر دو شخصیت با وجود اهل تسنن بودن به حضرت علی علیه السلام معتقد و او را دانا و حکیم می‌دانند؛ حتی در جاهایی اعتراف به بیشتر بودن فضل و حکمت حضرت که از همگان (حاکمان بزرگان و دانشمندان) بیشتر است می‌کنند. امر به معروف از نظر ابن ابی الحدید از آن جهت که مصلحت عوام است پس واجب است و عملی پسندیده است و نهی از منکر از آن جهت که نهی ظلم، دروغ و... است، پس باز واجب است. محمد عبده نیز همین مسئله را بیان می‌کند که امر به معروف برای مصلحت مردم است و نهی از منکر جلوگیری از نادانان و سفیهان است پس باید حتماً انجام شود و چون این اصل حساب شده و درست باید انجام شود برای امر به معروف ونهی از منکر شروطی از شروح نهج البلاغه استخراج شده که از این قرار است: 1. فرد آمر یا ناهی اطلاعات و آگاهی کامل درباره کاری که می‌خواهد امر یا نهی کند را داشته باشد2. اگر احتمال دهد در فرد مقابل تاثیر دارد به انجام آن بپردازد و هم اینکه فرد آمر و ناهی باید به خود آن عمل کند البته در اینجا محمد عبده فقط شرط کمال نهی از منکر می‌داند اما ابن ابی الحدید آن را واجب می‌داند و می‌گوید بر فرد واجب است که به معروف عمل و به آن دعوت کند و از منکر دوری کند و دیگران را از آن منکر دور کند. حضرت مراتبی نیز برای امر به معروف و نهی از منکر بیان می‌کند اول هر کس باید منکر را در قلب خود نهی کند سپس آن را به زبان بیاورد، در صورتی که امکان‌پذیر نبود با دست و شمشیر باید متوسل شود ولی حتماً مراحل به ترتیب باید انجام شود و هر کس حتی اگر یکی از مراحل را به فراموشی بسپارد آن خصلت نیک را از دست داده و اگر تمامی مراحل انجام نشود به این معنا که این عمل به کلی انجام نگیرد فرد مانند مرده‌ای میان زندگان است. هر دو با توجه به آنچه که از نهج البلاغه نقل کرده‌اند معتقدند که امر به معروف و نهی از منکر در تمامی ابعاد سیاسی، تربیتی و اجتماعی تاثیرگذار است؛ اگر فرد توسط این اصل از کودکی به معروف امر و از منکر نهی شود به درستی آن کودک تربیت می‌شود. از نظر بعد سیاسی نیست هر فرد در جامعه وظیفه این عمل به این اصل را دارد. اولا حاکم باید از پاکان باشد و خود نیز پیش از رسیدن به حکومت خود را آماده کند تا از منکرات دوری و به انجام واجبات بپردازد و زمانی که حاکم شد مردم را امر به معروف و نهی از منکر کند اما اگر حاکم فاسق باشد مردم نباید به خاطر از دست دادن روزی یا جانشان بهراسند چون این موارد فقط در دستان خداست و باید به این اصل بپردازند تا جامعه به سمت نابودی نرود.

اخلاق در تناسب بین دو امر معنا می یابد؛ نخست فاعل رفتار و دیگری مفعول رفتار (فرمهینی و اشرفی، 1393). در واقع اخلاق یکی از محوری ترین ارکان جامعه به حساب می آید؛ انبیاء الهی مبعوث شدند تا اخلاق را در عالم فراگیر نمایند چنانکه پیامبر گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله) هدف مبعوث شدنشان را تکمیل کردن مکارم اخلاق بیان می کنند (گازر و علیپور، 1401). درست یا نادرست بودن اعمال انسان و اینکه کدام عمل، اخلاقی و کدام غیراخلاقی است، موضوعی است که می‌توان قدمت آن را در کشورها و فرهنگ‌های مختلف، حتی تا زمان‌های اساطیری و آغاز آفرینش انسان امتداد داد و از آن بحث نمود. اخلاق در زندگی انسان چنان اهمیتی دارد که هم در تعالیم مذهبی بر آن تاکید شده است و هم در ادبیات اکثر کشورها، در نوع ادبیات تعلیمی مفاهیم و مصداق‌های اخلاقی فراوانی می‌توان مشاهده نمود (رضایی، 1398). در اسلام تبیین فضیلت‌ها و رذیلت‌های اخلاقی همیشه از دغدغه‌های تالیف کننده‌های کتب اخلاق اسلامی می‌باشد، اما توضیح منطقی این مسئله مهم مستلزم تحلیل و ترسیم «نظام اخلاقی» در اسلام می‌باشد؛ وگرنه این که مکتب اسلام برای ارائه مجموعه وسیعی از دستورات و احکام اخلاقی الهی در جهت دستیابی به اهداف خاص مورد انتظار، کاملا از دستورات و احکام اخلاقی الهی پیروی کرده ادعایی کذب می‌باشد (حسینی، 1398). نهج البلاغه اثر ماندگار حضرت علی (ع) است که حاوی گنج‌ های ارزشمندی از پندها و اندرزها و خط و مشی های اخلاقی است که امام علی (ع) این مطالب را در قالب های مختلفی از جمله خطابه بیان کرده اند. امام علی (ع) برای تعالی روح و جان آدمی رذایل و فضایل اخلاقی را که تبیین شان نقش مهمی در تربیت انسانی دارد به زیبایی بیان می کنند. امام علی در اثر ارزشمند خویش، نهج البلاغه که آینه تمام نمای معرفت والای اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، عقیدتی و مخصوصا اخلاقی ایشان است از کوچک ترین تا بزرگترین مفاهیم اخلاق اسلامی را تعریف می کند. با توجه به این مسئله که نهج البلاغه از کتاب‌های اخلاقی صرف محسوب نمی‌شود اما مثل قرآن مطالب اخلاقی در آن به میزان بیشتری نسبت به سایر مفاهیم موجود است از این رو این کتاب علاوه بر دعوت انسان به تهذیب و تزکیه نفس او را در تمام جنبه‌های اجتماعی و فردی زندگی وی راهنمایی می‌کند (عسگری، 1391). عناوین اهم فضایلی که در نهج البلاغه به آنها پرداخته شده است عبارتند از؛ اخلاص، تقوا، زهد، شجاعت، عدالت، صبر، تواضع، جود و بخشش و از جمله رذایلی که در نهج البلاغه بدان پرداخته شده است شامل؛ جهل، غفلت، گمراهی، دنیا پرستی، کینه و دشمنی، حسد، دروغ گویی، ستم و ستم گری، غیبت، شتاب و عجله، تکبر و شک و بدگمانی (همان). بر اساس آنچه گفته شد جهت پر کردن خلأ مطالعاتی موجود، این پژوهش به تحلیل مفاهیم فضایل و رذایل اخلاقی در نهج‌البلاغه و استنتاج دلالت های آن در اصول و روش های تربیت اخلاقی خواهد پرداخت و در ادامه سعی بر جواب دادن به این پرسش‌ها خواهد داشت که مهم ترین فضایل و رذایل اخلاقی از نظر مولا علی(ع) در کتاب نهج‌البلاغه کدام‌اند؟ و چه اصول و روش هایی در قلمرو تربیت اخلاقی می توان از آن استنتاج کرد؟

مرگ برای ما انسان ها یک مسئله ی اساسی است و مرگ یک اتفاقی است که برای تمام موجودات جهان رقم زده شده است و انسان ها هم از این قاعده مستثنا نیستند. و یاد مرگ و توجه به آن یکی از مسائل اساسی زندگی است که یکی از مهمترین آثار آن کمک به حفظ آرامش انسان و رهایی از اضطراب ها و استرس های زندگی است. فکر درباره آینده ای مبهم انسان را دچار دلهره و اضطراب میکند. زیرا معمولا ابهام درباره ی آینده و اینکه چه سرنوشتی در انتظار ماست و قرار است چه چیزی رخ بدهد، خود از عوامل مهم ایجاد اضطراب در انسان ها میباشد. بر خلاف تصور همگان، نه تنها خیال مرگ مغایرتی با آرامش انسان ندارد؛ بساکه در صورت فهم درست ماهیت و چیستی مرگ، زندگی انسان میتواند فارغ از واهمه ناشی از فرا رسیدن مرگ باشد. نگرش انسان ها به مرگ یکی از بزرگ ترین دغدغه های بشری در طول تاریخ بوده است کما اینکه مسئله مرگ در نزد فلاسفه هم از جایگاه ویژه ای برخوردار بوده است.

مسئله شناخت، همواره از محوری‌ترین مباحث در قلمرو تفکر انسانی بوده است. پرسش از این‌که انسان چه می‌داند، چگونه می‌داند و تا کجا می‌تواند بداند، در بطن تمام مکاتب فلسفی، کلامی و عرفانی حضور دارد. در حوزه تفکر دینی، این مسئله صورت‌بندی خاصی می‌یابد؛ زیرا دامنه معرفت تنها به محسوسات و تجربیات محدود نمی‌شود، بلکه ساحت‌هایی از حقیقت در قالب مفاهیمی چون غیب، وحی، اسماء الهی، سرّ ربوبی و حقایق قدسی نیز مورد توجه قرار می‌گیرد. در این میان، «رازدانی» یا آگاهی نسبت به آن‌چه ذاتاً پوشیده، فراتر از عقل جزئی و در زمره اسرار الهی تلقی می‌شود، با محدودیت‌های ساختاری و وجودی معرفت انسانی پیوند می‌خورد و این نسبت، خود به یکی از مهم‌ترین چالش‌های معرفت‌شناسی دینی بدل می‌شود. در سنت اسلامی، منابع وحیانی و سخنان معصومان(ع) منبعی غنی برای فهم حدود و مراتب معرفت انسان در مواجهه با ساحت ربوبی به‌شمار می‌روند. یکی از متون برجسته در این زمینه، نهج‌البلاغه، مجموعه کلمات امیرالمؤمنین علی(ع)، است که با نگاهی ژرف، توحیدی و گاه رازآمیز، به تبیین جایگاه عقل، علم، جهل، و مراتب شناخت در نسبت با ذات الهی و عالم هستی می‌پردازد. در این اثر، نوعی دوگانگی ظاهری میان تجلیل از عقل و دانش، و در عین حال هشدار نسبت به ناتوانی عقل در درک کنه حقیقت، قابل مشاهده است؛ از سویی، عقل به‌عنوان بزرگ‌ترین نعمت الهی برای انسان و ابزار هدایت و حکمت شناخته می‌شود، و از سوی دیگر، درک غیب، علم به ذات خداوند و آگاهی از سرّ تقدیر، ورای توان فهم بشری معرفی می‌گردد.