جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نخستین پرسش، درباره امکان فلسفه اسلامی است. آقای دکتر شهابی، آیا با چیزی به نام فلسفه اسلامی، مواجه هستیم؟ دکتر ضیاء شهابی: ماجرایی که در جهان اسلامی بر فکر فلسفی رفته است، استاد دکتر ابراهیم دینانی در کتاب سه جلدی خود، به تفصیل تمام بار نموده اند. در میان مسلمانان فکر فلسفی فرازها و فرودها داشته است. شاید فکر فلسفی در کمتر تمدنی این همه نوش و نیش دیده باشد که در تمدن اسلامی دیده است. با این همه، اصل وجود چیزی را که به “فلسفه اسلامی” معروف شده است (گرچه کسانی، سهواً یا عمداً آن را فلسفه عربی خوانده اند) انکار نمی توان کرد – چنان که نکرده اند. پرسش شما حکایت از آن دارد که گویا بعضی اسلامی بودن این فلسفه را، به تعبیری که اخیراً ورد زبان شده است، زیر سؤال برده اند، یعنی مورد شک و احیاناً انکار قرار داده اند. فلسفه بودنش را نیز می شد زیر سؤال برد. پیداست که پاسخ پرسش بستگی دارد به آن که از الفاظ “فلسفه” و “اسلامی” چه بخواهیم….

میرداماد و میرفندرسکی هر دو از حکمای عصر صفوی و معاصر یکدیگر بودند. عصر صفوی یکی از اعصار مشعشع این کشور است که بستر ایجاد تمدنی را فراهم ساخته و تا سال ها تأثیر به سزایی داشتند. امّا این دو شخصیت بزرگوار که در این دوره با یکدیگر معاصر بودند و به خوبی یکدیگر را درک کرده بودند، دو شخصیتی کاملاً متباین با یکدیگر بودند. اگر دقت کنید در طول تاریخ ایران زمین تا زمانی که فیلسوفانی نظیر میرداماد و میرفندرسکی ظهور می کنند، تنها حکومتی که توانست شیعه را مذهب رسمی اعلام کند، سلسله صفویه بود. به همین دلیل حکمت و فلسفه ای که با بن مایه های شیعی در این عصر تألیف شد به واسطه چنین موقعیتی بود. دو فیلسوف عصر صفویه یعنی میرداماد و میرفندرسکی فلسفه و حکمتشان را بر پایه تعالیم شیعی و حکمت شیعی اهل بیت (ع) استوار ساختند….

می خواهیم درباره فهم دین و اینکه آیا امکان قرائت های مختلف از آن وجود دارد یا نه بحث کنیم. در ابتدا لازم است که تعریفی درباره دین ارائه دهیم. جامعه شناسان و روان شناسان و سایر محققان تعاریف مختلفی از دین ارائه داده اند و حتی برخی بر این اعتقادند که به جهت کثرت ادیان موجود نمی توان یک تعریف منطقی از دین ارائه داد و باید در ابتدا موضع خود را در مورد ادیان مشخص کنیم؛ به این معنا که ادیان وحیانی را از ادیان غیروحیانی جدا کنیم تا سپس بتوانیم تعریفی از ادیان وحیانی ارائه دهیم. در اینجا لازم است که دیدگاه خودتان را بیان کنید. همانطور که گفتید ادیان، مختلف و کثیرند و اختلاف میان آنها نیز گاهی به قدری زیاد است که یافتن وجه اشتراک میان آنها به غایت دشوار است و مادامی که ما نتوانیم یک تعریف جامع، ذاتی و قدر مشترک میان آنها پیدا کنیم، تعریف منطقی با مشکل مواجه است؛ امّا معذلک با وجود اختلافی که میان ادیان در طول تاریخ و در جهان وجود داشته و دارد باز هم می توان یک قدر جامعی را – هرچند ذاتی و منطقی نباشد – فرض کرد. در هر حال همه کسانی که دینی را برمی گزینند دارای این فرض هستند که به یک امر متعالی برسند. برای اینکه به زندگی خود معنویت ببخشند و به یک امر ماورای زندگی مادی برسند. در اکثر ادیان این مطلب دیده می شود؛ خواه به تعبیر شما ادیان وحیانی باشد و یا ادیانی که از وحی آسمانی سخن نمی گویند، همه به دنبال یک امر متعالی هستند.

هویت ملّی پدیده ای مربوط به دوران جدید است در تحلیل و تبیین چگونگی و علل پیدایش هویت به معنای عام و هویت به معنای خاص کلمه به عوامل مختلفی برمی خوریم که از بارزترین آنان می توان تاریخ نگاران، نخبگان و روشنفکران را به عنوان معماران هویت برشمرد. روشنفکران طیف وسیعی از افراد با گرایش های علمی و فکری متفاوت هستند. حکما و فلاسفه نیز از این جهت که در تولید خرد و اندیشه ورزی نقش دارند، در این طیف قرار می گیرند. حکما و فلاسفه از طریق طرح سؤالاتی درباره ی ماهیت و هستی و کُنه پدیده های عالم وجود، انسان ها را به تفکر، تدبر و اندیشه وامی دارند. لذا آنان در کانون جریان روشنفکری و روشنگری قرار دارند. حاصل تأملات آنان تولید آگاهی، خودآگاهی فرهنگی – تاریخی و غلبه بر نادانسته هاست. ایران به عنوان اولین کشور اسلامی و آسیایی، درخشش خاصی در فلسفه داشته است به طوری که بسیاری ایران را در دوره های قبل و بعد از اسلام، مهد فلسفه معرفی کرده اند و از این جهت ایرانیان را می توان وارث حکمت و فلسفه خواند. تا جایی که به اعتقاد فلاسفه و علما، ایران حلقه ی اتصال دوره ی قدیم فرهنگ غرب، یعنی یونان به دوره ی جدید آن محسوب می شود. فلسفه و حکمت آنقدر در ایران ریشه دار و عمیق است که به پیدایش جریان مستمری از تاریخ فکر و اندیشه و مکتب های مهمی همچون مکاتب مشاء، اشراق، عرفان نظری، حکمت متعالیه و کلام عقلی منجر شده است. این جریان های فکری ضمن حفظ هویت خود در طول تاریخ، عامل مهمی در شکل گیری و تداوم هویت ایرانی شده اند.

همانگونه که می دانید از مشروطه تا امروز بحث سنّت و مدرنیته به انحاء گوناگون همواره مطرح بوده و نظرات مختلفی ابراز شده است. به نظر می رسد این بحث در آینده نیز مورد توجه باشد. می خواهیم از خطوط کلی دیدگاه شما درباره این مسأله مطلع شویم؟ این مسأله جوانب مختلفی دارد و نمی توان در یک نوبت گفتگو همه ی جوانب آن را بررسی کرد. صورت مسأله نسبت سنت و مدرنیته ابهامات بسیاری دارد. از یک طرف معنای سنت مشخص نیست و از طرف دیگر از مدرنیته تفسیرهای گوناگونی ارائه شده است. همچنین این مسأله که مدرنیته اجتناب ناپذیر است یا نه، محل بحث است. عده ای آن را برای همه جوانب اجتناب ناپذیر می دانند و از تقدیر تاریخی سخن می گویند. عده ای هم با مدرنیته غربی مخالف هستند و از مدرنیته ها سخن می گویند و در واقع تفاوت جوامع و فرهنگ ها را در نظر می گیرند

در این میزگرد استادان و همکاران سید محمد آوینی، دکتر احمد احمدی، دکتر غلامحسین ابراهیمی دینانی، دکتر غلامرضا اعوانی، دکتر غلامعلی حداد عادل، محمد علی شعاعی، سرکار خانم ماهروزاده و رضا داوری اردکانی شرکت داشتند و در باب سکولاریسم (که به نظر آقای دکتر حداد عادل تعبیر گیتی گرایی ترجمه ی خوب و مناسبی برای آن است) به طور کلی و علی الخصوص اسلام و سکولاریسم و وضعیت کنونی آن بحث نمودند. آیا سکولاریسم به همان صورتی که در اروپا پدید آمده در کشورهای اسلامی هم درک شده و تحقق یافته است؟ دکتر حداد عادل: تفکر سکولاریستی در واقع تحقق این قول معروف است که کار مسیح را به مسیح واگذارید و کار قیصر را به قیصر. دکتر داوری: اولین پرسش این است که سکولاریسم یعنی چه و چرا عثمانی ها آن را علمانیت ترجمه کرده اند؟ علمانیت بیشتر در زبان عربی رایج شده است. پرسش مهم دیگر این است که آیا سکولاریسم به همان صورتی که در اروپا پدید آمده، در کشورهای اسلامی هم درک شده و تحقق یافته است؟ یعنی تلقی ما از سکولاریسم همان تلقی است که در اروپا بوده است؟ و بالاخره هم اکنون سکورالیسم در چه وضعی است؟…