جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

قرآن کریم و اساساً هر متنی، محصول یک گفتمان است. تحلیل این گفتمان مؤید نقش‌آفرینی سه مؤلفه اصلی متن، مؤلف و مخاطب در خلق این گفتمان است؛ در عین اینکه تحلیل گفتمان از مؤلفه متن آغاز می‌‌شود، نیت‌مندی فرستنده (مؤلف) از شکل‌گیری این متن، اثرگذاری بر مخاطب (فهمنده‌مدار) در بالاترین سطح است. ازاین‌رو به‌موازات بهره‌گیری از زبان معیار در ارائه پیام‌های متن، از زبان خلاقانه استفاده می‌‌کند تا پیام را در سطحی مطلوب، برجسته ساخته و آن را با هدف رهنمون ساختن مخاطب به مشارکت در فهم و درک متن سامان‌دهی کند. پیام‌های به زبان معیار، سطح فهم تعبیریِ مخاطب را به سبب شناخت‌دهی و تغییر نگرش در او و پیام‌ها در قالب زبان تمثیل، سطح فهم تأویلیِ او را با هدف تغییر در رفتارش نشانه رفته است. به‌رغم غالبیت نقش زیبایی‌آفرینیِ متن قرآن (برجسته‌سازی) که مخاطب را به تکاپو وامی‌دارد تا بتواند با متن ارتباط برقرار سازد، موانع شخصیتی، معرفتی و فرهنگی- اجتماعی، مانع از آن می‌‌شوند که مخاطب، فعالانه در امر دریافت پیام شرکت کند. ازاین‌رو در مواجهه، درک و حفظ پیام، گزینشی عمل می‌‌کند.

مهم‌ترین منبع شناخت دین اسلام، پس از قرآن، روایات معصومان (ع) است. به سبب عوامل درونی و بیرونی متعدّد، مانند نسخ، تقیّه، از دست رفتن بسیاری از قرائن کلام معصوم، وقوع تحریف و تصحیف در متن روایات، اخبار متعارضی در این گنجینه وارد شده است. لذا دانشمندان حوزه معارف دینی و حدیثی از دیرباز، برای دستیابی به مراد معصوم (ع) به پدیده تعارض توجّه داشته‌اند. شیخ حرّ از تلاشگرانی است که اهتمام به شناسایی این نوع اخبار داشته است. خصوصیت بارز ایشان در برخورد با اخبار متعارض، پرهیز از طرح و طرد روایات است. وی به هنگام تعارض بدوی اخبار، سعی دارد تمام راهکارهای ممکن در جمع روایات را مطرح نماید. به همین دلیل گاه برای رفع تنافی، در مدلول هر دو طرف تصرّف می‌نماید و گاه ـ البته در بیشتر موارد ـ با تصرّف در مدلول یکی از طرفین تعارض، دست به جمع اخبار می‌زند. وی در تعارض مستقر و به هنگام تعادل ادلّه، راه تخییر را برمی‌گزیند و در صورت عدم تعادل ادلّه، به ترجیح یکی از طرفین تعارض می‌پردازد. نیز در اکثر موارد، تخییر و ترجیح را به عنوان راهکاری در جمع روایات قابل ارائه می‌داند.

راویانی با اسامی مشترک، همواره در میان اسناد احادیث شیعه و اهل سنت یافتمی­شوند­؛ اما اینکه کدام‌یک از این راویان مشترک، دارای یک هویت هستند به بررسی­، پژوهش و گرد­آوری قرائن و شواهد نیازمند است. بحث از وحدت و تعدد عناوین راویان­، از مباحث مورد نیاز دانش سند­شناسی است­ و ثمره آن، در جرح‌وتعدیل راویان و میزان اعتبار سند، اثر­گذار است. پژوهش حاضر با استفاده از روش توصیفی‌- تحلیلی و با بررسی آرای آیت الله خویی در «معجم رجال الحدیث» این موضوع را به جهت یافتن قواعد اشتراک‌یابی، واکاویده است. ایشان تنها احتمال اتحاد دو عنوان را برای حکم به اتحاد کافی نمی‌داند و همواره بازتاب اتحاد یا تعدد دو عنوان را در طبقه راویان و نیز گزارش­های اصول اولیه رجالی جسته است و در این مسیر، به برخی قرائن تمسک کرده است؛ قراینی همچون دارای کتاب همسان بودن، طریق روایی مشترک، اشتراک در شرح حال. از نظر ایشان اختلاف طبقه موجب تعدد راویان و اشتراک طبقه موجب یکی بودن مصداق آن عناوین است مگر در جایی که راوی آنها قیدی ذکر نموده باشد همچنانکه تعدد عنوان در اصول اولیه رجالی در حکم به تعدد لازم است. آیت الله خویی حکم نهایی را با مطالعه و ارزیابی تک­تک این قرائن در کنار یکدیگر صادر کرده است.

مراجعه و بهره­­مندی از سنت گفتاری و مکتوب معصومان (ع)، از جمله مهمترین قواعد تفسیر قرآن محسوب می­شود؛ زیرا از این رهگذر تفصیل معارف و رفع ابهام از مفاهیم مجمل قرآنی حاصل می­شود. صحیفه سجادیه به مثابه یکی از مهمترین منابع روایی شیعه در قالب نیایش، مضامین قرآنی پیرامون مقام رسول اکرم (ص) را به شیوه­ای دقیق تفسیر و تبیین نموده است. در این جستار با روش توصیفی‌ـ‌‌تحلیلی و با استفاده از انسجام موضوعی و به‌کارگیری سیاق درون متنی، متن صحیفه و قرآن کریم پیرامون جایگاه نبوت مورد واکاوی قرار می­گیرد و به این پرسش پاسخ داده می‌شود که کارکردهای روایات صحیفه سجّادیّه در توضیح آیات قرآنی با موضوع جایگاه نبوت کدام است؟ در دسته‌بندی سه‌گانه کارکردهای تفسیری، برهان‌آوری و نیز جری و تطبیق، اهتمام امام سجاد(ع)به تفسیر آیات قرآنی مرتبط با جایگاه نبوت از بسامد بیشتری برخوردار بوده است.بازآفرینی آیات قرآنی و تصویرسازی‌های دقیق درباره جایگاه نبوت، افقی روشن از این مفهوم را برای مخاطبان در تمامی اعصار می­نمایاند.

در علم زبان­شناسی، رویکردهای مختلفی به «زبان» وجود دارد و برای زبان در این رویکردها، نقش­های گوناگون تعریف می­شود. صورت‌گرایان معتقدند قوه نطق، موهبت ذاتی بشر است که انسان با آن متولد می­شود و پدیده­ای ذهنی و ابزاری است که عملکرد ذهن بشر را منعکس می­کند؛ اما کارکردگرایان، زبان را پدیده­ای اجتماعی و وسیله ارتباطی می­دانند و معتقدند که صورت­های زبانی، خلق و فراگرفته می‌شوند تا در خدمت نقش ارتباطی زبان باشند. این پژوهش کوشیده است رویکرد تفسیری علامه طباطبایی به ماهیت «زبان» را باروشتحلیلی و با محوریت آیات مشتمل بر پرکاربردترین نمودهای گفتاری زبان مانند قول، کلمه، لسان، نطق و بیان مورد بررسی قرار دهد. به اجمال می­توان اذعان داشت که وی به هر دو نقش«زبان» یعنی وسیله ارتباطی و نیز ابزار بیان اندیشه بودن، معتقد است؛ اما ماهیت آن را امری فطری دانسته و تعلیم آن به بشر را یک الهام الهی و تنها مخصوص انسان تلقی می­نماید. یکی از دستاوردهای پژوهش حاضر، تأیید این نظریه زبانشناسی است که «زبان» قوه فطری و استعداد ذاتی است که با انسان متولد می‌شود و این توانش با قرار گرفتن انسان در ظرف اجتماع، به کنش های گوناگونی مانند گفتار منجر می گردد.

در میان آثار ارزشمند باقی­مانده از امام صادق (ع)، نامه­ای خطاب به اصحاب در تمامی عصرها وجود دارد که توجه و عمل به آن مورد تأکید امام بوده است. در پژوهش حاضر، این نامه با روش تحلیل محتوا به‌صورت کمی و کیفی واکاوی شده است. حاصل این واکاوی آن است که حضرت بیشترین تأکید را روی واژه­ «طاعت» دارد. همچنین بر موضوعات «ارتباط با خداوند» و «شناخت اهل باطل» بسیار تأکید شده است. مضامین نامه قابل تقسیم به مضامین معرفتی و اخلاقی است. در بخش مضامین معرفتی و به تعبیر دیگر مضامین اعتقادی، با در نظر گرفتن شرایط مخاطبان، مباحث مرتبط با خداشناسی، امام شناسی و شناخت اهل باطل به‌گونه‌ای کارکردگرایانه به‌منظور حفظ بنیان فکری اصحاب بیان شده است. این نگاه کارکردی در بخش اخلاقی که از مباحث مرتبط با اخلاق فردی و اخلاق اجتماعی تشکیل‌شده نیز، غالب است؛ به‌گونه‌ای که می­توان گفت: این نامه، طرح­ریزی اصول و راهکارهای کاربردی جهت حفظ و توانمندسازی اصحاب از طریق هم‌افزایی و هم‌اندیشی بوده است.

بیان «تبیین فهرستی» از تفکیک شفاهی و مکتوب و نفی سنّت شفاهی از فرهنگ شیعی، بیانی به ظاهر مختلف است که این نوشتار با نظر به تفاوت درس‌گیری نونگاشته‌ها و بازنشر آن‌ها خوانشی همسو با فهم جریانی از آن ارائه داده و زیرساخت‌های اساسی آن‌را تحت عناوین مصونیت متن مکتوب و نیز تأثّر فرایند درس‌گیری حدیث از دو مقولۀ میزان شمار راویان و فاصلۀ زمانی از صدور نصّ، طبقه‌بندی کرده‌است. تحلیل انتقادی این زیرساخت‌ها و استدلال‌های مبتنی بر آن، اولاً مصونیت نسبی متن مکتوب نسبت به نقل شفاهی و ثانیاً عدم تأثیر میزان شمار راویان بر فرایند نقل شفاهی و مکتوب را نشان می‌دهد؛ زیرا برخلاف مدعای این رهیافت، اولاً کثرت شمار راویان، امکان بیشتری برای به‌دست دادن نویسه‌های حدیثی فراهم می‌کند؛ ثانیاً نمی‌توان امکان رواج نقل شفاهی را در دوره‌ای متقدم‌تر ادعا کرده و در دوره‌ای متأخرتر منتفی دانست.

معناشناسی ساختاری «خیر» در قرآن کریم با تبیین معانی مرتبط با خیر از میان شبکه‌ی گسترده به کشف روابط مفهومی «خیر» می‌پردازد. پژوهش حاضر بر مبنای روابط هم‌نشین و جانشین با رویکرد ساخت‌گرا به تحلیل معنایی واژگانی درصدد کشف مؤلفه‌های معنایی «خیر» در قرآن می‌باشد. سؤال اصلی پژوهش این است که کاربرد واژه «خیر» در قرآن کریم بر اساس روش معناشناسی ساختاری ازنظر مصداقی و مفهومی به چه مؤلفه‌هایی برمی‌گردد. پژوهش حاضر بر اساس روش معناشناسی ساختاری به توصیف مفهوم «خیر» در قرآن کریم پرداخته است. ماده «خیر» در 196 آیه قرآن کریم به صورت‌های مختلف آمده است. بروز و ظهور خارجی به‌ویژه در مقام فعل، فیوضات لایتناهی خیر مطلق اعم از مادی و معنوی، باور قلبی، رغبت، پراکنده شدن، دست زدن، یافتن و چسبیدن، مؤلفه‌های معنایی «خیر» از طریق روابط هم‌نشین هستند و در محور جانشینی تبعیت محض در علم و عمل، بازگشت به‌سوی منبع اصلی خیرات، فعل خیر شناخته‌شده عقل یا شرع، گسترش دادن، بازدارندگی نفس از انحراف، تمایل و رغبت، آشکار شدن خلوص انسان، تجسّم اعمال در قیامت را شامل می‌شود. با توجه به نتایج به‌دست‌آمده جانشینی برای «خیر» کشف نشد.

امیرمعزی، یکی از معروف‌ترین شیعه‌پژوهان اروپا، در کتاب «راهنمای ربانی در تشیع نخستین» امامیه را به دو سنت باطن‌گرایانِ غیرعقل‌گرا؛ یعنی مکتب قم، و عقل‌گرایانِ ظاهرگرا در مکتب بغداد تقسیم می‌کند و مدعی است مفهوم «عقل» در امامیۀ نخستین علاوه بر عقل استدلالی برای دریافت امور فراعقلانی نیز کاربرد داشته است؛ ولی در مکتب متکلمان بغداد فقط محدود به عقل استدلالی شد. در نتیجه، اعتقاد به امور فراعقلانی و باطنی از جمله علم الهامی و نیروهای معجزه‌گرِ امامان؟عهم؟ مربوط به شیعۀ نخستین است و در مکتب بغداد این اعتقاد مطرود شد. از آنجا که آثار امیرمعزی، منبع مطالعاتی دانش‌پژوهان غربی بوده، لازم است با مطالعۀ علمی، نظریۀ وی ارزیابی شود تا تشیع حقیقی به جهانیان معرفی گردد. در این پژوهش، ادعای امیرمعزی دربارۀ تغییر مفهوم «عقل» در مکتب قم و مکتب بغداد بررسی و نقد شد. همچنین روایات «علم غیب و قدرت مافوق طبیعی امامان» در دو کتاب حدیثی این دو مکتب؛ یعنی «بصائر الدرجات» و «الإرشاد» تحلیل شد. طبق این تحلیل مشخص شد، بسیاری از روایات علم غیب و قدرت امام در مکتب بغداد نیز طرح شده و طرد کامل روایات این حوزه؛ چنانکه امیرمعزی مدعی است، هرگز صورت نگرفته است. همچنین با بررسی آرای کلامی متکلمان بغداد روشن شد مخالفت‌‌های ایشان با برخی معارف باطنی نه به دلیل فراعقلانی بودن این عقاید، بلکه به دلیل اختلاف در مبنای پذیرش روایات از جمله عدم حجیت خبر واحد بوده است.

ترجمه ماشینی: یکی از مشهورترین محققین تشیع در اروپا، محمدعلی امیرمعزی، مدعی شده است که امامت در قرون اولیه یک مذهب ماورایی باطنی بوده است و اعتقاد به قدرت های ماوراء طبیعی امامان به سنت اولیه شیعه اثنی عشری نسبت داده می شود. اما در اواسط قرن چهارم، چون علمای شیعه به مکتب معتزله روی آوردند، این عقیده توسط مکتب بغداد رد شد. برای ارزیابی این مدعا، احادیث «علم» ائمه را که در بصیرالدرجات و منابع حدیثی مکتب بغداد آمده است، با روش تحلیل محتوا بررسی می‌کنیم. در کتاب بصائر الدراجات، نزدیک به نیمی (پنجاه و هفت درصد) مطالب مربوط به معرفت، مربوط به «علم الغیب» است. همچنین معلوم می شود که مکتب بغداد نیز مانند مکتب قم، «علم الغیب» امام را پذیرفته است. در کتب وابسته به این مکتب، متون زیادی در این زمینه استناد شده است، با این تفاوت که جنبه های خاصی از «علم الغیب» امام تنها در بصیرالدرجات آمده است. از این رو، نقص روش شناسی امیر معزی، عدم بررسی کامل برخی منابع حدیثی شیعه و عدم توجه به برخی احادیث است.