جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بحث پیرامون اسناد تاریخی قرآن کریم از سده نوزدهم به بعد بیش‌تر مورد توجه مطالعات اسلامی در غرب قرارگرفت. این توجه، همزمان با ظهور رویکرد نقد تاریخی به متون مذهبی بود. در این دیدگاه، پدیده‌هایی مانند پیدایش یک آیین جدید، تفسیری تاریخی می‌شد و پیدایش آن با توجه به ظرف زمانی و حوادث پیش از آن، مورد تحلیل قرار می‌گرفت. خاور‌شناسان نیز قرآن را به مثابه متنی تاریخی به شمار آوردند که می‌تواند مورد نقد تاریخی نیز قرار گیرد. هدف از این نقد، بررسی صحت و اصالت چیزی است که مسلمانان در مورد قرآن ادعا می‌کنند. آنها در این راه در پی ادله تاریخی هستند، تا صحت انتساب این متن به پیامبر اسلام را ثابت کنند و روشن کنند که متن اصلی قرآن در قالب آیات و سوره‌ها که حضرت محمد (ص) بر مخاطبانش القا می‌کرده، چگونه پدید آمده است و چه تحولاتی را پذیرفته تا به صورت متن کنونی پدیدار گشته است. روشن‌سازی تحولاتی که نص قرآنی از عهد تلاوت‌های حضرت محمد (ص) تا جمع و تدوین نهایی آن به خود دیده است، با باز جُست انواع نسخه‌ها و مصاحف قدیم و نگاه تاریخی به روایات اسلامی منجر به این امر شد که برخی از خاورشناسان از جمله ونزبرو و جرالد هوتینگ زمانی متأخرتر _اواخر سده دوم تا اوایل سده سوم_ برای تدوین نهایی قرآن در نظر گیرند. در حالی که با بررسی دقیق نسخه‌های به جای مانده که پس از جمع و تدوین قرآن برجای مانده است، و نگاه عمیق به روایات و بررسی مقوله تواتر متن قرآن و بررسی شواهد درون متنی قرآن جای هیچ گونه شکی باقی نمی‌گذارد که قرآن، موجود محصول تدوین در زمان رسول خدا و حداکثر در زمان خلفاست. نادیده گرفتن بسیار از شواهد ارائه شده در این رساله سبب شده که عده‌ای از خاورشناسان چون ونزیرو و طرفدارانش راه خطا روند.

بیشتر خاورشناسان که نگاهی برون‌دینی به قرآن و آموزه‌های آن دارند، از آغاز مبنا را بر پیش‌فرض «غیروحیانی و غیرالهی بودن قرآن» گذاشته و بخش وسیعی از تحقیقات خود را بر یافتن مصدر قرآن و قصص آن متمرکز کرده‌اند. آنان قرآن را همانند کتابی بشری تصور کرده و تنها تفاوت آن را با سایر آثار بشری در این می‌دانند که منبع پیدایش آن نامعلوم است. به عبارت روشن‌تر یکی از مهم‌ترین چالش‌های پیش روی آنان- به دلیل انکار وحیانیت قرآن- یافتن معلمی برای پیامبر- ص- و یا متأثر دانستن آن حضرت از شرایط محیط در انشای قرآن و یا نشان دادن تأثیر سایر کتب آسمانی به ویژه تورات و انجیل بر قرآن و قصص آن است. واقعیت تشابه در بخش هایی از داستان‌های قرآن و عهدین، گروهی از محققان یهودی و مسیحی را از قرن دوم هجری تاکنون به سوی این نظریه سوق داده که قصه‌های قرآن از عهدین اقتباس شده است. آنان انگاره ی خود را بر مبانی نظری گوناگونی پی‌ریزی کرده‌اند. این مبانی که اهم آن ها عبارتند از: شباهت محتوایی قصص قرآن و عهدین، وحیانی بودن عهدین وآشنایی پیامبر اکرم- ص- با عهدین قبل از بعثت، از نظر آنان انکار وحیانیت قرآن کریم را به دنبال دارد؛حال آنکه شواهد درون دینی (محتوای متفاوت گزاره های تاریخی قرآن و عهدین ، تمایز جلوه های هنری و ویژگی های فنی قصه های قرآن با قصه های عهدین) و دلایل معتبر برون دینی (یافته های باستان‌شناسان ، مورخان و جغرافی دانان در تایید محتوای قصص قرآن و انکار برخی عبارات عهدین) انگاره اقتباس قرآن از عهدین را مردود می‌داند.ناهمگونی ظاهری میان برخی آیات زمینه ی طرح بحث تناقض مفهومی قصص قرآن را برای گروهی از خاورشناسان فراهم ساخته است. نا آگاهی از ویژگی های هنری خاص قصه های قرآن، اقسام مختلف آیات مانند مطلق و مقید،عام و خاص و امثال آن و ناآشنایی با روش تفسیر قرآن با قرآن سبب این ادعا شده است.

ان البحث فی کتابات و طروحات المستشرقین حول الدراسات القرانیه حاجه معرفیه و تاریخیه أملاها التطور العلمی و تنامی المناهج العلمیه , الشیء الذی لم یعد یکفی معه التموضع حول قطبی التاریخیه الرادیکالیه او التنویریه الانحلالیه . ان ما یهمنا فی دراستنا للاستشراق الفرنسی هو ما أنتجه من مناهج علمیه وطروحات ابستمولوجیه متعدده و بالتالی ما طرحه من اشکالات علمیه بعیدا عن تجاذبات الخطاب الأیدیولوجی او العاطفی مما یجعل مناقشه و دراسات الباحث المسلم هو الأخر بعیدا عن الاقصاءات المذهبیه بل یصبح امام ترسانه للموروث الاسلامی واسعه و متنوعه خصوصا ونحن فی زمن کثرت فیه المستحدثات العلمیه و اشکالاتها الجدیده فکما ان الفقیه و الاصولی ملزم بإعطاء إجابات عن مساله الاستنساخ او المستحدثات فی الابناک کذلک الدراسات القرآنیه ملزمه باحتوائها من منطلق ان القران صالح لکل زمان ومکان ان اختیارنا لروجیس بلاشیر و جاک بیرک لیس من منطلق الترف الفکری و لکن لکون قراءاتهما من اهم المحاولات الجاده و الجریئه فی الدراسات الاستشراقیه الفرنسیه بشکل خاص و ضمن المنظومه الکبری للاستشراق الغربی بشکل عام , وهما الی جانب ذلک نموذجین لقراءه نقدیه شامله للدراسات القرآنیه فی بعدیها الإیدیولوجی و المعرفی بالإضافه لتنوع أطروحاتهما واختلاف منطلقاتهما التخصصیه و المعرفیه .لقد سعی روجیس بلاشیر فی دراسته لتاریخ القران وجمعه و تدوینه إلی إظهار مدی سیطرت الرغبات السیاسیه فی إثبات أحداث تاریخیه أصبحت تصنف ضمن المقدس . کما ان إشکالاته علی المرحله المبکره للوحی فی مکه و ادعاءه - لعدم وجود دراسات - فی کون القران فی ذلک العهد کان فقط یتنقل عبر المشافهه و السماع یعنی ضمنا ان قران ثلاثه عشره عام وضمن معطیات تاریخیه تتحدث عن تعرض ذاکره المعصوم للنسیان وعن تجاذبات نفسیه و روحیه من خوف النبی و فزعه من الملک اصبحت مهدده بالتحریف بمعناه اللغوی و الاصطلاحی , ومع وجود روایات تجیز القراءه بالمعنی لا یستنتج معها سوی احتمال ان ماوصلنا هو المعنی و لیس اللفظ الذی نزل من السماء ..الی غیرها من الاشکالات التی تجعلنا فی احد ابعادها نستنتج استمرار سیطرت العقلیه الکتابیه وعدم وجود أی قطیعه ابستمولوجیه - علی الاقل من خلال استقرائنا لکتابات جمع من المستشرقین الذین ذکرناهم فی الفصل الرابع عند التطرق للعده المعرفیه لکل من بلاشیر و جاک بیرک - بین الاستشراق الکلاسیکی و الاستشراق العلمی الحدیث .جاک بیرک یدخل ساحه الاستشراق من باب التخصصات اللسانیه و السوسیولوجیه , کون القران لم یکتب و لم یجمع ویدون الا مع عثمان وجعلها مسلمه لا تناقش وهو تحول خطیر فی الدراسات الاستشراقیه ینفی أی احتمال للکتابه او الجمع فی العهد النبوی و بالاضافه الی اشکالایات و مستحدثات ابتداعیه کمساله الانتقال من الشفاهیه الی المکتوب و ما یرافقها من غیاب خصوصیات الشفاهی من أنفاس وحرکات وتفسیرا من النبی الأکرم- ص - باضافه تطور اللغه - حسب رأیه - من زمن النزول إلی زمن الکتابه و هی محاوله لنزعه أی سمه للقدسیه عن القران إلی غیرها من الإشکالات التی انطلق فیها من معطیات اللسانیات التداولیه و اللسانیات البنیویه ضمن الهرمونیطیقا الخاصه التی ولدت من اجل نقد الکتاب المقدس .

با توجه به دغدغه محقق در مورد وضعیت موجود در ادبیات سیاسی حاکم برجهان موضوع مورد نظر مورد بررسی قرار گرفته شده است که سوال اصلی و فرضیه تحقیق چنین مطرح شده است. آیا گسترش سلام در طول تاریخ ناشی از ماهیت صلح طلبی اسلام بوده و یا آنگونه که مستشرقین اروپایی مدعی شده اند برگرفته از هویت جنگ جویانه آن است؟ فرضیه تحقیق: به نظر می رسد گسترش دینی اسلام ناشی از ماهیت صلح طلبی اسلام بوده است. اما اغلب مستشرقین، اسلام را جنگ طلب و گسترش آن را معلول همین عامل می دانند. لذا جهت اثبات اینکه اسلام صلح طلب بوده و اصل همزیستی مسالمت آمیز را مدنظر قرار می دهد موضوع در سه محور بررسی شده است .موضوعات بررسی شده منابع اسلامی از جمله قرآن سیره پیامبر و سیره ائمه می باشد. و در مقابل نظریه اسلام گروهی از مستشرقین اروپایی مدنظر تحقیق وجود دارند که مخالف نظر اسلام نظر دارند و اسلام را جنگ طلب و خشونت محور می دانند که نظریات مستشرقین اروپایی در دوره های مذکور بررسی و ذکر گردیده است.

ارتباط اسلام با غرب، پیشینه ای دیرین دارد. گسترش زودهنگام اسلام در سرزمین های مختلف، حکومت های غربی به ویژه ارباب ادیان را متوجّه اهمیت این دین ساخت. نزاع بر سر بازپس گیری این سرزمینها از مسلمانان، آتش جنگهای درازمدّتی را برافروخت؛ که موجبات آشنایی بیشتر دانشمندان غربی با تمدّن اسلامی را فراهم نمود. اروپاییان به کتابخانه های اسلامی راه پیدا کردند و به ترجمه و تحقیق در آثار اسلامی پرداختند. پیدایی شرق شناسی به معنی تحقیق درباره افکار و عقاید شرق اگر چه از سده های میانه آغاز شده بود ولی ظاهراً از سده شانزدهم بدین سو، فعالیتهای شرق شناسان به شکل سازمان یافته ای گسترش یافت و قرآن و حدیث و تاریخ اسلام در مرکز ثقل مطالعات آکادمی های اسلام شناسی غرب قرار گرفت. اما مطالعات شرق شناسانه غربی ها با انگیزه ها و اهداف مختلفی صورت گرفته و بدون تردید انگیزه های جدلی و تبلیغی در شمار مهمترین اهداف این مطالعات بوده است در عین حال نمی توان اهداف استعماری غرب و نیز انگیزه حقیقت جویی را نادیده گرفت. مضافاً اینکه اسلام ناباوری مستشرقان در دریافت و برداشت آنها از مسائل اسلامی بی تأثیر نیست. در این میان اهتمام مسلمانان عرب زبان به ترجمه و تحقیق در مطالعات شرق شناسان قابل توجه بوده و آثار ارزنده ای در این زمینه تدوین نموده اند. دکتر شوقی ابوخلیل (2010 ـ 1941م) نویسنده و پژوهشگر فلسطینی یکی از محقّقان مسلمان است که بیش از 60 اثر در حوزه تاریخ و تمدّن اسلامی به رشته تحریر درآورده است. وی در کتاب خود «الإسقاط فی مناهج المستشرقین و المبشّرین» در پی ارزیابی و پاسخگویی به شبهه هایی است که شرق شناسان درمورد قرآن و اسلام و مسلمانان وارد آورده اند. حجم انبوه آثار قرآن پژوهی غربی و تأثیرگذاری منفی آن بر اذهان، نقدی علمی را می طلبد تا سره را از ناسره تفکیک و پاسخی منطقی به اشکال های مستشرقان ارائه کند. در واقع این اثر به دنبال آن است که پس از تتبّع در منابع اسلامی و روشن کردن دیدگاه مسلمانان و با رعایت اصل انصاف و واقع نگری، نشان دهد ایرادهای خاورشناسان تا چه حدودی مبتنی بر مستندات تاریخی و به چه نسبتی جانبدارانه است.

یکی از حوادثی که در قرن اول هجری قمری اتفاق افتاده است ودر منابع تاریخی علمای اسلامی ثبت‌شده واقعه عاشورا است. این واقعه در سال 61هجری قمری در سرزمین کربلا رخ‌داده است. این حادثه تاریخی نه‌تنها موردتوجه و علاقه تحقیقی مسلمانان واقع‌شده، بلکه نظر بسیاری از اندیشمندان غیرمسلمان را نیز به خود جلب کرده است. می‌توان گفت پیش از یک قرن است که برخی از مؤسسات شرق‌شناسی به مباحث اسلامی ازجمله تبیین حادثه عاشورا وتأثیرگذاری آن برتمدن اسلامی پرداخته‌اند. ازاین‌رو بازخوانی تاریخ اسلام مستلزم این است که نه‌تنها باید به داشته‌های خود متکی بود بلکه باید به آن صحه علمی داده شود. لذا برای پاسداری از میراث خود خصوصاًواقعه‌ای همچون واقعه عاشورا که یکی از حوزه‌های مطالعاتی خاورشناسان می‌باشد، نیازمند آن است که از تحقیقات دیگران آگاه شده ودرصورت ضرورت به پاسخ و ردّ شبهات ایشان همت گماشته شود. از ضرورت‌های انجام این پژوهش بدیع بودن حوزه استشراق در تمدن اسلامی وجایگاه رفیع واقعه عاشورا در منظربین المللی می‌باشد. با بررسی‌های انجام‌شده دراین پایان‌نامه می‌توان به این نتیجه رسید که هرچند مستشرقان سبب آشنایی غیرمسلمانان با تمدن اسلامی، به‌ویژه واقعه عاشورا بوده است و به باورهای گوناگونی رسیده‌اند، ولی به نظر می‌رسد از ایرادات عمده کار مستشرقان، استناد آنان به منابع کمتر مورد اعتماد و بی‌توجهی به آثار بزرگان شیعه و توجه نکردن به زیارت‌نامه‌ها و ادعیه ائمه اطهار (ع) بوده است. روش کار در این رساله کتابخانه‌ای و پژوهشی بوده است.