جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسئلۀ شر همواره مانعی برای توجیه باور به خدایی عالم، قادر و خیرخواه مطلق بوده است. از این رو، فیلسوفان و متکلمان به راه‌های گوناگون در پی پاسخ‌گویی به این مسئله برآمده‌اند. علامه طباطبایی و آگوستین از جمله فیلسوفانی هستند که به شیوه‌ای متفاوت، به این مسئله پرداخته‌اند. در نظریاتی که هر یک از آنها ارائه کرده اند، شر به عنوان کیفر گناه و نتیجۀ ارادۀ آزاد انسان معرفی می‌شود. با توجه به این نظریه، به نوعی می توان بین شر اخلاقی و شر طبیعی ارتباط بر قرار کرد و به توجیه باور به خدایی خیرخواه پرداخت. نکته ای که در بررسی آراء علامه و آگوستین جالب توجه است، عدل محور بودن نظریۀ این دو متفکر در باب مسئلۀ وجود شرور اخلاقی و طبیعی است. در پژوهش حاضر با در نظر گرفتن این نکته، ارتباط شر اخلاقی و شر طبیعی از دیدگاه این دو متفکر بررسی شده و مقایسه‌ای بین آنها صورت می‌گیرد.

بر اساس اندیشۀ کانت در دوران نقدی، ایدۀ خدا به عنوان یکی از ایده‌های استعلایی عقل محض مطرح است که عقل نظری با توجه به محدودیت‌هایش نمی‌تواند له یا علیه آن برهانی اقامه کند. اما در دوران پیشانقدی، کانت رسالۀ مستقلی با عنوان «تنها حجت ممکن در تأیید برهان وجود خدا» تألیف کرده و در آن سعی کرده است تا وجود خدا را از طریق براهین عقل نظری اثبات کند. اهمیت این رساله در این است که از یک سو بر خلاف اندیشۀ دوران نقدی برای عقل نظری شأن برهان‌آوری در اثبات وجود خدا قائل می‌شود و از سوی دیگر، بر خلاف سنت ولفی‌ـ‌لایبنیتسی، به جای برهان جهان‌شناختی، برهان طبیعی‌ـ‌الهیاتی را مطرح می‌کند. به علاوه، با محور قرار دادن مفهوم امکان در تقریر برهان وجودی، با تقریر فیلسوفان پیشین - علی‌الخصوص دکارت - مخالفت می‌کند و تقریر جدیدی از آن ارائه می‌دهد. در این مقاله ابتدا مسیر اختصاصی استدلال کانت مبنی بر اثبات وجود خدا را بر مبنای رسالۀ مذکور توضیح داده‌ایم و در مرحلۀ دوم، مستند به برخی پژوهش‌های جدیدتر، نشان داده‌ایم که تعارض بین عنوان کتاب (تنها حجت ...) و محتوای آن (پذیرش دو برهان طبیعی‌ـ‌الهیاتی و برهان وجودی)، که برخی دیگر کانت‌شناسان را به این گمان انداخته که کانت متهافت سخن گفته است، یک تعارض بدوی و برآمده از ترجمۀ خطای اصطلاح Beweisgrund از آلمانی به انگلیسی است.

مواجهۀ کارل بارت ‌‌_ الهیدان برجستۀ سوئیسی اوایل قرن بیستم‌‌ _ با الهیات طبیعی، نتایج دامنه‌داری در تفکّر الهیاتی قرن بیستم داشته است. نگاه عموماً ناهمدلانۀ بارت به الهیات طبیعی‌‌، به مدت چند دهه سبب شکل‌گیری نگرشی منفی به آن‌‌، خاصه در حلقۀ دوستداران و رهروان مکتب او شد که بی‌وجه‌‌، غیر ضروری و حتی زیان‌آور به‌نظر می‌رسد. نظر به اهمیت این موضوع‌‌، به هدف نقد اصولی موضع بارت‌‌، ابتدا ادلۀ بارت به وجودشناسانه‌‌، معرفت‌‌شناسانه، نقلی و عملی تقسیم شده و سپس ضمن مدلّل کردن آن‌ها به بررسی و نقد این ادله پرداخته شده است. موضع بارتْ عموماً واکنشی و بر پایۀ تعبیری محدود و نارسا از جایگاه و نقش الهیات طبیعی استوار بوده است و دلایل نقلی و معرفتی بارت در اثبات موضع او ناکام بوده‌اند. بارت به ‌سبب همین تعبیر نارسای خود از الهیات طبیعی‌‌، از این واقعیت تاریخی غافل مانده که در بخش وسیعی از تاریخ‌‌، معتقدان به الهیات طبیعی اتفاقاً دغدغۀ دین داشته‌اند و از همین‌رو‌‌، نه‌تنها تضادی بین باور به انکشاف و گرایش به الهیات طبیعی نیست که اتفاقاً این دو متقابلاً موجب استغنای تفکّر انسان و گشوده‌ شدن افق‌های جدید در فهم هستی می‌شوند.

یکی از نظریات بسیار مهم و چالش‌برانگیز خداباوری گشوده، دیدگاه خاص آن درباره صفت علم مطلق الهی است. خداباوری گشوده اذعان دارد که خدا عالم مطلق است، اما با این قید که علم خدا به افعال اختیاری که انسان در آینده انجام می‌دهد تعلق نمی‌گیرد. پذیرش اختیار مطلق برای انسان توسط خداباوران گشوده و پذیرش تعارض میان «افعال اختیاری انسان در آینده» با «علم پیشینی خداوند» سبب شده است که آنها علم پیشینی خدا به این افعال را انکار کنند. در عین حال، از نظر آنان عدم علم پیشینی خداوند به این نوع افعال، خدشه‌ای به علم مطلق او وارد نمی‌کند. خداباوران گشوده با ذکر انواع دیدگاه‌ها درباره علم خدا و بیان اشکالاتی که در این نظریات وجود دارد، دیدگاه خاص خودشان را اثبات می‌کنند و این دیدگاه را هم به لحاظ منطقی-فلسفی سازوارتر و هم به لحاظ مبتنی بودن بر کتاب مقدس سازگارتر می‌دانند. آنها، در یک تقسیم رایج و کلی، سه دیدگاه را قسیم دیدگاه خودشان می‌دانند که عبارت‌اند از «علم بسیط یا صرف»، «علم میانی» و «دیدگاه آگوستینی-کالونی». مدافعان خداباوری گشوده بعد از بیان اشکالات وارد بر هر کدام از این نظریات، که غالباً بر محدود شدن اختیار انسان، یا تعارض با کتاب مقدس تکیه دارند، نظریه خاص خودشان را تثبیت می‌کنند.