جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نژاد پرستی فقط بیولوژیک نیست بلکه نژاد پرستی فرهنگی، نژاد پرستی دینی، مذهبی و سیاسی داریم، مثلا رنگ پوست که یکی از مولفه های تمایز دهنده است، مثلا رنگ پوست سفید، که رنگ پوست سفید اسلاویک، آیریش، خاورمیانه ای و …داریم که بین اینها تفاوت قائل میشوند. و هرکدام از اینها با ترکیب یکی از عناصر فرهنگی مثل دینی یا سیاسی، مثل سفید ارتدوکس و یا کاتولیک…و یا حتی در گفتمان شرق و غرب هم معانی دیگری پیدا میکند. اینکه بگوییم نژاد در شاهنامه معنای دیگری دارد و یا یک معنا دارد به نظر من خیلی ساده اندیشانه است. نیازمند یک مفهوم سازی و پروبلماتایز کردن است. دومین ایراد این است که آقای طباطبایی که انگار ما در دهه 04 یا 04 میلادی هستیم و هیچ اتفاقی در حوزه خوانش های موازی متون و هرمنوتیک رخ نداده و متن شاهنامه در آنجا نشسته است و در کنارش صفحه ای نوشته دارد که معنی این متن این است، که همان گفته آقای طباطبایی است. به سخن دیگر این که فردوسی از نژاد چه برداشتی داشته است یک موضوع است و اینکه فردوسی در خوانش معاصر ایران چگونه مفهوم سازی شده است کاملا دو مساله متفاوت است. ولی طباطبایی طوری صحبت میکند کانه ما هفتاد سال تاملات و تلاطمات بشری در باب منطق های فهم متون را باید نادیده انگاریم که این مساله مقداری قابل تامل است.

شریعتی میگوید فردوسی میخواهد “بیان کند که اگر ایرانی شخصیت داشته باشد زیر بار زور و تحقیر .) نمیرود”)م.آ. 72 ص 91 پرسشی که میتوان از شریعتی پرسید این است که آیا این نظر فردوسی است یا خوانش شریعتی از شاهنامه؟ به نظرم کلیه فهم روایت شریعتی از هویت ایرانی مفهوم “شخصیت” است که مبتنی بر آن شریعتی به بازخوانی شاهنامه فردوسی میپردازد، ولی خطا خواهد بود اگر این مفهوم)شخصیت( را در قالب روانشناسی فردی مفهوم سازی کنیم. زیرا او میگوید: “فردوسی تنها به خاطر ملیت از دست رفته و در حال اضمحلال کشورش…میخواهد آنچه را که به لجن کشیده .) شده]است[..و تحقیر]شده است[، از نو با صورتی عالی احیا کند”)م.آ. 72 ص 91 به سخن دیگر شریعتی در پی بازسازی هویت ایرانی نه به مثابه امر ماضی بل به مثابه “امر کنونی” به فردوسی رجوع میکند و حتی آنجا که از پروفسور برک شاهد می آورد که” مورخ نباید با بینش زمان خویش حوادث یا وقایع و مسائلی را که در زمان دیگری رخ داده است ]را[…بنگرد”)همان،ص 79 (، ولی خود به این هشدار متدیک خود نیز بی توجه باقی می ماند و روایت خویش از فردوسی را به مثابه تقریر “ماوقع”)یعنی آنچه که روی داده است( بیان میکند و میگوید” در واقع …فردوسی با آفریدن…شاهنامه…ملیت ایران و آنچه که بیگانگان در صدد از .) بین بردن آن بودند، ]را[ به بهترین صورت خود احیا کرده است”)همان،ص 91 دو نکته در این سخن شریعتی نهفته است: نخستین نکته این است که آیا واقعا فردوسی “ملیت ایران” را احیا کرد یا این خوانش معاصر از روایت فردوسی است و دیگر اینکه شریعتی چگونه به” خوانش فردوسی در واقع” پی برده است؟ به عبارت دیگر، لطائف و ظرایف هرمنوتیکی به شدت در خوانش شریعتی مغفول است ولی نکته ای در خوانش شریعتی نهفته است که خوانش او در باب هویت ایرانی را در بستر معاصر حائز اهمیت می کند. آن نکته چیست؟ به نظر من آن نکته ظریف که در روایت شریعتی نهفته است در ابتدای بحث مطرح نشده است بل در پایان دروس شفاهی شریعتی در دانشکده ادبیات دانشگاه مشهد در آبان 9431 مطرح شده است که در کتاب “بازشناسی هویت ایرانی-اسلامی”)م.آ. 72 ( در فصل “تاریخ ایرانی اسلامی تا صفویه” چاپ گردیده است. آن نکته ظریف شریعتی چیست که اساسا روایت شریعتی را به عنوان یکی از نظریه های ایرانی در باب ملیت قابل اعتنا میکند؟

شاید بتوان با طرح این پرسش به بحث هویت و ضرورتِ طرح آن ورود کرد. به نظر شما ضرورت طرح بحث از هویت و در تداوم آن لزوم پرسش از هویت در این برهه از زمان )سال 1395 ( چیست؟ پرسش بسیار خوبی است، چون میتوان گفت یک پرسش محوری و کلیدی است. به تعبیر بسیاری از جامعهشناسانِ انتقادی، زمانی پرسشی طرح میشود و باید به آن پرسش پاسخ داد، و زمانی هم هست که اینگونه نیست و باید اساس پرسش را به پرسش گرفت. یعنی پرسید که اساسا چرا میبایست به طرح این پرسش پرداخت و یا به آن پاسخ داد؟ بنابراین اینگونه میتوان ماهیت و جایگاه این پرسش را در ماتریکسِ معادلاتِ مذهبی، روانشناختی و فلسفی و… مشخص کرد تا آنگاه بتوان به چگونگی و چرایی طرح پرسش موردنظر دست یافت. مفهوم کلیدیِ موجود در این پرسش، ماهیتِ هویت است. در ابتدای بحث باید بتوانیم مختصات اصلی هویت را ترسیم کنیم و تعریفی از آن را به دست دهیم تا بتوانیم در جزئیات آن مناقشه کنیم که این امر موجب میشود موانعِ مفقود و مقتضی، موجود شود. یکی از کارهایی که میتوان به طور اساسی در این راستا انجام داد، تقسیم و تشخیص انواع هویتها است که در پیشبرد کار ما آنگونه که مدنظر است، کمک خواهد کرد؛ چراکه وقتی از هویت صحبت میکنیم باید مشخص کنیم که آیا مقصود ما از هویت، هویت فردی، هویت درونی، هویت جمعی، هویت به مثابه یک امر دورنی، یک امر سیاسی است یا چیز دیگری؟ آیا بین هویت به مثابه سیاسی و هویت به مثابه اجتماعی، فرهنگی، فردی، مذهبی و… تخالف و تفارقی وجود دارد یا خیر؟ آیا برآیند این انواع مختلف که در افکار عمومی یک شکل پیدا میکند یکی است؟ و این مخرج مشترک به انحای مختلف تعریفی میشود و چارچوب منِ «ما » را شکل میدهد و در نتیجه باید به این پرسش اساسی پاسخ داد که چرا باید این پرسش را پاسخ داد، اساسا این «ما » کیست و چیست؟ با توجه به بحثها و تحقیقات بسیاری که در این زمینه صورت گرفته و در گستره تاریخ معاصر روشنفکران چپ و راست از ظن خود بر این مفهومِ پیچیده و قامض مناقشه کردهاند، هرکدام بر اساس «ایستادنگاه » خود به این موضوع پرداختهاند. بنابراین آنچه مهم به نظر میرسد، ضرورت بازپرداختن به این موضوع هم در تداول و هم در گسست از این تحقیقات است؛ به نظر شما ضرورت بازپرداختن به این مفهوم چیست؟ پیش از هر چیز باید به این بحث بپردازیم که اساسا این «ما » که از آن صحبت میکنیم به معنای انسان کما هو انسان است که این پرسش را مطرح میکند؟ برای مثال: آیا پرسشی که هایدگر اگزیستانسیالیستها، فیلسوفان قارهای، و اندیشمندانی مثل تالستوی، داستایوفسکی یا حتی اندیشمندانی مثل پوشکین مطرح میکردند، آن «ما » در مورد انسان معاصر است؟ انسان معاصری که دچار یک چرخش «پارادایمی » و یک اتفاق در تاریخ بشریت رخ داده است و این انسان کما هو انسان دچار تشویش تشتت، اضطراب شده و پرسشهای بنیادین و سهمگینی که فیلسوفانی که در چندهزار سال پیش مطرح کرده بودند به گونهای همگام و همراه با جریانها و نحلههای عرفانی و دینی و کلام و … شکل گرفته بود که بعدا تمام جوامع بشری را به انحای مختلف تحت سیطره خود قرار داد. این انسان، نیازی جدی به روبرو شدن با پرسشهای بنیادین پیدا نمیکرد. چرخشی که در زمینه تمدن انسان به مثابه یک موجود در این کره خاکی -که مثلا از دوران کشاورزی شیفت پیدا کرد و وارد عصر صنعتی، فراکشاورزی، تکنولوژی و فراتکنولوژی شد- بهوجود آمد، دوباره انسان را دچارا ضطرابهای بنیادین کرد. طرح پرسشهای بنیادینی که به زعم بسیاری از مورخان، فیلسوفان و در معنای کلی اندیشمندان و کسانی که تاریخ اندیشه بشریت را تقریر کردهاند و در زمان قدیم تا جدید به آنها پاسخ گفتند، موجب شد تا از درون این پرسش و پاسخها، سنتهای اسکولاستیک و مدرسی و… به وجود آید و در گستره تاریخ بشریت حضور پیدا کنند. قرنها انسانها در یک چنبره قدسی تعریف میشدند و هالهای از متافیزیک بر روی فرهنگها و تمدنها وجود داشت و پرسشهای سهمگین، انسان را به مثابه یک فرد خطاب قرار نمیداد و آن را به زمین نمیافکند. ولی با پاره شدن این زنجیر و پاره کردن بافتهای مستحکمی که در اثر چنبره امر قدسی ایجاد شده بود، آن هیمنه متافیزیک را نیز پاره کرد و گسستی بزرگ بین انسان و دنیای متافیزیک صورت گرفت و به تعبیری دیگر، آنگونه که هایدگر مطرح میکند، این انسان به یکباره به نظر میآید که به این جهان پرتاب شد و با نگریستن به این جهان به وحشتش نیز افزوده میشد.