جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

خداشناسی و خداجویی در فطرت انسان همگام با آفرینش وی سرشته شده است. حتی برهان صدیقین، برهان وجودی، برهان شهودی و اخلاقی به گونه ای از آبشخور فطرت خداشناسی سیراب می شوند. همه آدمیان به نحو بسیط این شناخت را در عمق جان و وجدان خویش احساس می كنند؛ اما شاید به دلیل عوامل گوناگون محیطی، اجتماعی، فرهنگی و موانع مختلف دنیایی وضوح و روشنی آن را از یاد برده باشند. علم به این آگاهی فطری یا خداشناسی فطری، نیازمند تلنگر و جرقه هایی است كه دم به دم از سوی دین پژوهان و فیلسوفان باید صورت بگیرد تا تجلی آن همواره محفوظ باقی بماند؛ چنانكه آدمی هنگام غرق شدن كشتی زندگی اش ناخودآگاه به ندای باطنی خود پی می برد كه او را به سوی ساحل نجات فرا می خواند و یاری می كند. از این رو، این مقاله تلاش می كند تمام تقریرهای مهم برهان فطرت كه در دنیای غرب و اسلامی تاكنون صورت گرفته جمع آوری و بررسی كند و تا حد ممكن ریشه های نخستین عقلی، قرآنی و روایی و منابع غربی آن را پیدا كند. آنگاه با تحلیل و ارزیابی مشخص خود كه برهان فطرت با شناخت عقلی حصولی است یا با شناخت حضوری یا اعم از آنها آیا این تقریر بر اساس خداجویی بوده یا خداشناسی یا اعم از هر دو؟ سرانجام با تامل و تحقیق، جمع بندی میان آن تقریرها را بیان كرده و نظر برگزیده مشخص شده است.

در تفکر صدرایی و با توجه به اصول و مبانی فلسفی وی، کرامت انسان امری حقیقی و وجودی است، نه اعتباری و قراردادی و چون وجود ذومراتب محسوب می‌شود، پس کرامت نیز امری تشکیکی و دارای مراتب است. بر این اساس انسان ذاتاً دارای کرامت است، یعنی کرامت در نظام تکوین و با فطرت انسانی عجین و امری ثابت و لایتغیر بوده که به‌دلیل ویژگی‌هایی چون، عقل و خرد، نفخة روح و ... به انسان ارزانی شده است، اما انسان در سیر صعودی می‌تواند به جهانی وسیع‌تر و بالاتر برسد و به عقل قدسی متصل و به کرامت اکتسابی نائل شود. البته تحصیل مراتب کرامت اکتسابی نیز با صفات کمالی وجودی مانند علم و معرفت، ایمان، تقوا و تعقل میسر است. پس کرامت انسان از نگاه ملاصدرا امری دوسویه محسوب می‌شود که یک سوی آن انسان و سوی دیگر آن ملکوت قرار دارد و انسان حقیقت یگانه‌ای است که می‌تواند از مرتبۀ جسمانی تا مقام روحانی سفر کند.

امروزه تعريف فلسفه دين ـ به عنوان يك علم ـ يكی از مسائل اساسی در حوزه فلسـفه ديـن اسـت؛ چراكه اگر تعريف روشنی از فلسفه ديـن ارائـه نشـود، حـوزه مسـائل آن نيـز مـبهم بـاقی مـی مانـد. تعريف های متفاوت از فلسفه دين، تابعی از تعريف های متفاوت از فلسفه و دين است. اين مقاله ضمن نقد و بررسی آنها و به طور خاص، تعريف جان هيك، بر آن است كه تعريف جامع و مانعی از فلسفه دين ارائه دهد. در تعريف جان هيك آمده است كه فلسفه دين، تفكر فلسفی درباب دين است با اين ويژگی ها: فلسفه دين، ابزاری برای آموزش دين نيست. فلسفه دين، شاخه ای از الهيات و كلام نيست، بلكه شاخه ای از فلسفه است. فلسفه دين يك فعاليت درجه دوم بوده، از قلمرو موضوع تحقيق خود مستقل است. مؤلف ضمن نقد و بررسی تعريف جان هيك، معتقد است فلسفه دين می تواند ابزاری برای آموزش دين و شاخه ای از الهيات و فعاليت درجه اول باشـد. در پايـان، تعريـف پيشنهادی چنين است: فلسفه دين، علمی اسـت كـه عهـده دار پـژوهش عقلانـی در جهـت معقوليت و توجيه دين و آموزه های اصـلی آن و نيـز سـاز واری بـين آن هـا يـا بـرعكس در جهت عدم معقوليت يا توجيه و عدم سازواری آنهاست.

این مقاله بر آن است تا یکی از مسائل مهم در عرصه دین‌پژوهی و فلسفه دین، یعنی پلورالیسم دینی را نقد و بررسی کند. پلورالیسم دینی ، بر آن است که همه ادیان، حداقل الاهی، حقانیت و نجات‌بخشی یکسان دارند. در بحث پلورالیسم دینی، ابتدا، قرائت‌های گوناگون پلورالیسم دینی مطرح و سپس قرائت مورد تأکید جان هیک طراح نظریه پلورالیسم دینی در جهان معاصر مشخص شده است. در ادامه، مبنای پلورالیسم دینی که نظریه فنومن و نومن کانت در باب شناخت است، مورد انتقاد قرار گرفته و اثبات شده که پذیرش چنین مبنایی مستلزم قبول لاادری‌گرایی در باب شناخت واقعیت است؛ سپس مبنای دیگر پلورالیسم دینی یعنی تجربه دینی، بررسی شده و ضمن پاسخ به اشکال جان هاسپرز درباره تجربه دینی، اصل تجربه دینی به صورت منبع شناخت مورد قبول قرار گرفته و راه‌حل مناسب برای این تفاسیر متفاوت ارائه شده است که با پلورالیسم دینی جان هیک تفاوت‌هایی دارد. در پایان، دیدگاه قرآن و روایات اسلامی در باب رؤیت خدا مطرح شده است.

واژه «استعلایی» از مفاهیم کلیدی تفکّر کانت است که اساساً نظام فلسفی خویش را با آن می‌شناساند [ایدئالیسم استعلایی]. با وجود این، واژه مذکور در فلسفه کانت در معنای یکسانی به کار نرفته است. با توجه به اینکه در گفته ها و نوشته های راجع‌ به کانت، عمدتاً یک معنا برای آن ذکر می‌شود [شرایط تجربه ممکن]، لذا روشن سازی معنای این اصطلاح، جهت جلوگیری از بدفهمی آنْ لازم می نماید. دستاورد این پژوهش ـ که اساساً با هدف رفع ابهام از ترکیب «آزادی استعلایی» صورت گرفته ـ این است که «استعلایی» در ترکیب مذکور و نیز موارد دیگری در فلسفه کانت ـ که در مقاله آمده است ـ به معنای «شرایط تجربه ممکن» نبوده و به معنای «متعالی» است؛ یعنی بنا به توجیهاتی که بیان شده است، کانتْ «ترانسِندنتال» را معادل «ترانسِندنت» به کار برده است.

این مقاله بر آن است تا نظریه «اصالت وجود» را که یکی از اصول مهم فلسفه ملاصدرا است بررسی و به سابقه این نظریه در فلسفه اشراق اشاره کند. مؤلف بر خلاف نظر مشهور، عقیده دارد که شیخ اشراق نه تنها به اصالت ماهیت اعتقادی ندارد، بلکه از مدافعان سرسخت اصالت وجود می‏ باشد. دلیلی که ملاصدرا و پیروان او بر اصالت وجود ذکر کرده ‏اند عیناً در بیانات شیخ اشراق وجود دارد . هم‌چنین مؤلف از راه رابطه علی ومعلولی انوار در نزد شیخ اشراق ثابت می‏ کند که به نظر او علت به معلول خود وجود اعطا می‏ کند نه ماهیت. و این خود، دلیلی است بر اصالت و تشکیک وجود. سپس مؤلف به معنای اعتباری بودن وجود در نزد شیخ اشراق اشاره می‏ کند و نتیجه می ‏گیرد که معنای اعتباری، به معنای معقول ثانی فلسفی است که این عقیده مورد قبول ملاصدرا نیز می ‏باشد.

اثر حاضر به دنبال اثبات این مدعاست که یکی از راه های شناخت خدا تجربه ی دینی است. برای این منظور ابتدا تقریرهای مختلف استدلال تجربه دینی مطرح شده است و سپس به برخی از تجربه های دینی اشاره نموده ایم . در ادامه اشکال یکی از منتقدان استدلال تجربه دینی، یعنی جان هاسپرز مطرح شده و مورد بررسی قرار گرفته است. اشکال هاسپرز این است که قبول صحت استدلال تجربه دینی مستلزم پذیرش عقاید متناقض و ناسازگار است و این مساله چیزی جز پذیرش کثرت گرایی دینی نیست. نویسنده در نقد این اشکال دو مساله را مورد بررسی قرار داده است: نخست این که تجربه ی دینی مانند تجربه ی حسی. یک منبع شناخت است و دیگر این که عقاید متعارض در باب تجربه دیی را می توان همانند آراء متعارض در باب تجربه حسی توجیه کرد. در پایان چنین نتیجه گرفته شده است که می توان بسیاری از آراء متعارض در باب تجربه دینی را به تقابل اسماء الهی بازگرداند و صدق و کذب برخی دیگر را با معیار عقل و کتاب مقدس سنجید. هر کدام از تجربه ها که با این معیارها هماهنگی داشته باشند تجربه های صحیح و حقیقی خواهند بود.

این مقاله بر آن است تا رابطه تجربه دینی و پلورالیسم دینی را مورد بررسی قرار دهد. ابتدا سعی شده است تعریف روشنی از تجربه دینی و پلورالیسم دینی به دست داده شود. تجربه دینی به معنای مواجهه انسان با امور ماوراء الطبیعی یا مشاهده و مشارکت در آن ها یا دریافتی است که متعلق آن خدا یا امور مرتبط با خداست. پلورالیسم دینی راهی برای تبیین تنوع و کثرت ادیان و حیانی و غیر وحیانی است و بر آن است که تمامی ادعاهای ادیان می تواند به وجهی صحیح باشد: سپس این نکته مورد بحث قرار گرفته که جان هیک - مبتکر پلورالیسم دینی در دوره معاصر - پلورالیسم دینی را بر تجربه دینی و تجربه دینی را بر نظریه کانت درباره فنومن و نومن مبتنی کرده است. در ادامه اشکالات نظریه فنومن و نومن آشکار گردیده سپس روشن شده است که این اشکالات به پلورالیسم دینی هم سرایت می کند. در پایان این نتیجه گرفته شده است که پلورالیسم دینی به لا ادری گری منتهی می شود زیرا هیک بر ان است که هیچ مفهومی از مفاهیم انسانی را نمی توان به واقعیت متعالی نسبت داد و یا به مقبولیت و حقانیت یک دین خاص.