جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ژوهش در زمینه سازگاری آیات قرآن کریم ارتباط نزدیکی با مساله فهم قرآن کیریم پیدا می کند و فهم قرآن در سطح واژگان و عبارتها تنها اختصاص به اهل بیت علیهم السلام دارد. متن قرآن، نسخه ای عربی از وحی آسمانی و شکل یافته درباره زمانی خاصی برای تبلیغ دین الهی است بنا بر این فهم آن گروه شناخت جنبه های معنا شناسانه زبان عربی، مردم شناسی عصر نزول و همچنین شناخت شگردهای تبلیغی بکار رفته در آن است. فهمی بیگانه از جنبه های معنا شناسانه زبان عربی و همچنین نا آشنایی با مردم شناسی عصر نزول و بها ندادن به شگردهای تبلیغی بکار رفته در قرآن کریم زمینه را برای پندار وجود ناسازگاری در قرآن کریم پدید می آورد. دانسته های مشترکی که آیات با اتکا بر آنها شکل یافته اند چند معنایی، افزایش و کاهش معنایی، واقع گریزی،بافت موقعیتی، بافت زبانی، کانون معنایی، سطوح معنایی آیات، سازوکار مجاز و استعاره از جنبه های مهم معناشناسی زبان قرآن هستند. زبان قرآن در سطح مفاد واژگان و عبارتها برای همه آگاهان از جنبه های معنا شناختی آن که بخاطر حضور در عصر نزول یا در نتیجه پژوهش، از مردم شناسی آن عصر آگاهی کافی دارند روشن و قابل درک است و آیات متشابه نیز از این قاعده مستثنا نیستند زیرا این آیات جز آیاتی که دستاویز تمسخر و تحلیلهای مغرضانه کافران و ناراست قلبان قرار می گرفتند نیستند از آنها می توان تمثیلهای قرآن به پشه، مگس و عنکبوت را نام برد. علاوه بر توجه به جنبه های معنا شناختی زبان قرآن، توجه به سیر تدریجی ارائه تکالیف الهی در آن و همچنین دقت در شرایط کارآمدی هر حکم در درک سازگاری آیات نقشی مهم ایفا می کند.

سرشت وحی در فلسفه اسلامی اولین بار توسط فارابی بر پایه مبانی فلسفه اسلامی تبیین عقلانی شد. ابن سینا شیخ اشراق و ملاصدرا نیز با اعمال تغییراتی تبیینی را که فارابی ارائه کرده بود پذیرفتند. فلاسفه مذکور سرشت وحی رابر پایه دیدگاههای خود در مورد مراتب نفس و هستی تبیین نمودند. فارابی وحی را حاصل اتصال قوه عقل یا قوه خیال به عقل فعال می داند. نزول وحی از دیدگاه ابن سینا عبارت است از اتصال قوه عقل به قوه عقل فعال یا قوه تخیل به نفوس منطبعه فلکیه شیخ اشراق نیز وحی را حاصل اتصال نفس ناطقه به رب النوع انسانی(عقل فعال) در اصطلاح حکمت مشاء و نفوس کلیه فلکیه می داند. ملاصدرا فرایند نزول وحی را عبارت از صعود نفس انسانی از مرتبه محسوسات بهمراتب عالیه هستی و اتحاد با عقول فعاله و نزول نفس از مراتب عالم محسوسات معرفی می نماید. اختلافهای موجود میان فلاسفه مذکور در باب سرشت وحی حول این موضوعات می گردد: ‎۱- ابزار دریافت وحی ‎۲- وجود خارجی مثل معلقه ‎۳- وحدت یا گثرت عقول ‎۴- عقول متکافثه ‎۵- اتحاد یا اتصال با عقل فعال ‎۶- مراحل نزول وحی در نفس انسانی. در باب انحصار وحی به پیامبران باید گفت که از میان فلاسفه مذکور تنها ملاصدرا بر انحصار وحی به پیامبران تصریح کرده است. شیخ اشراق صرفا ماموریت از جانب خداوند را ویژگی منحصر به فرد انبیاء می داند. فارابی و ابن سینا نه تنها سخنی از منحصر بودن وحی به انبیاء می داند. فارابی و ابن سینا نه تنها سخنی از منحصر بودن وحی به انبیاء به میان نیاوردند بلکه ظاهر عبارتهای آنها خلاف این امر (انحصار وحی انبیاء) را نشان می دهد.

اندیشه در باب خداوند جزء لاینفک حیات انسانی است و آثار عمیق آن بر زندگی انسان بر هیچ کس پوشیده نیست. فلاسفه و عرفا و متکلمین اسلامی مباحث گوناگونی در باب خداشناسی مطرح کرده اند.اما پر واضح است که کاملترین و دقیق ترین شناخت را باید در کلام معصومین(ع) جویا شویم. صحیفه سجادیه بعنوان یکی از منابع مهم شیعه که از کلام امام سجاد(ع) برگرفته شده است حاوی مضامین دقیقی پیرامون شناخت خدا و ارتباط نتقابل انسان و خداست. سخنانی که در قالب دعا بیان شده استو و با اندکی تدبر در آن می توان معرفتی عارفانه و عاشقانه به خدا پیدا کرد. برخی از این دعاها بیانگر توحید و صفات الهی است که در فصل اول بدان پرداخته شده است. توحید به نظری (ذاتی؛ صفاتی؛ افعالی) و عملی تقسیم می شود و صفات الهی هم شامل علم؛ اراده؛ قدرت؛ حیات و بی نیازی است. تقسیمات توحید و صفات الهی نیز با بیانات عارفانه ای در میان ادعیه صحیفه سجادیه گنجانده شده است. در فصل دوم این نوشتار به ارتباط متقابل انسان و خدا پرداخته شده است با بیان این ارتباط روشن می شود که طرح مساله خدا در صحیفه سجادیه با طرح آن در کتب فلسفی تفاوتهایی دارد. خدایی که در صحیفه سجادیه مطرح می شود یک خدای صرفا عقلی نیست بلکه در لحظه لحظه زندگی انسان متدین حضور دارد در واقع امام علیه السلام نسبت به خداوند شناخت خاصی دارد که این ارتباط عاشقانه را برقرار کرده است. شکرگزاری و توبه انسان و هدایت گری و رزاقیت و تفضیل و عدل خداوند در برابر انسان از مصادیق ارتباط متقابل انسان و خدا است که در صحیفه سجادیه به آن پرداخته شده است و در اینجا به عنوان رویکرد جدیدی از شناخت خدا مطرح می شود.

یکی از سوالات اصلی مطرح برای انسانها آن است که آیا سعادت و فلاحی که پیامبران ادعای تامین آنرا برای انان نموده اند در دنیا تامین می شود یا در آخرت یا در هردو؟ قلمرو این سعادت چیست؟ و تا کجاست؟ در پاسخ این پرسشها دیدگاه دو اندیشمند معاصر ایران مرحوم مهندس مهدی بازرگان و مرحوم دکتر علی شریعتی را جستجو نموده ایم. پاسخ مرحوم بازرگان به این پرسش در طی دو دوره فکری وی مختلف است. او در دوره اول معتقد است که این سعادت و فلاح شامل هر دو عرصه دنیا و آخرت می گردد اما در دوره دوم بر این باور است که این سعادت در اصل مختص آخرت است تامین سعادت دنیوی برعهده خود انسانهاست و تامین شدن برجی جنبه های سعادت دنیوی حاصل از پیاده نمودن دستورات دینی نیز جنبه فرعی و باعرض دارد . اما پاسخ مرحوم شریعتی آن ایت که هدف بعثت، تامین سعادت دنیوی بشر از طریق رفع ظلم و ستم و برقراری عدالت در جامعه با تکیه بر ایدئولوژی دینی است و سعاغدت اخروی پرتوی از همین سعادت دنیوی می باشد. نقد ما بر این دو پاسخ عمدتا" روش شناختی با تاکید بر روش برون دینی و تقدم فهم فلسفی بر فهم دینی می باشد. آخرت را نمی توان با روش فلسفی ثابت نمود پس تفسیر فلسفی ما از دین لزوما" دنیوی خواهد بود و وجود آخرت تنها بعنوان یک واقعیت و نه حقیقت ، مطرح می شود که می توان با رویکردی پراگماتیستی سودمندترین تفسیر را از جایگاه آن در آموزه هاهی دینی ارائه نمود. سودمندترین تفسیر آن است که دین برای اصلاح روابط اخلاقی میان انسانها آمده است و این اصلاح، محقق نمی شود مگر آنکه سعادت اخروی برای متدینین با جدیت تمام مطرح شود.

اینکه ایمان و تعقل چگونه رابطه ای با هم دارند همواره از اساسی ترین مسائل در حوزه های فلسفه دین و الهیات به شمار می رود . غالبا" این مساله بعد از سرح مساله ایمان و معقولیت آن مطرح می شود . در پاسخ به رابطه و نسبت میان ایمان و تعقل یا ایمان و خردورزی ، مشخصا" سه دیدگاه کلی را می توان ارائه داد ‎۱- عقلانیت حداکثری : که ارزیابی عقلانی و منطقی آموزه های دینی را هم مطلوب و هم ضروری می داند . ‎۲- عقلانیت انتقادی : دیدگاهی است که ارزیابی آموزه های دینی با ملاکهای عقلی منطقی را مطلوب می داند اما چنین امری را در مورد همه گزاره های دینی ناممکن می داند ‎۳- ایمانگرایی : دیدگاهی است که اصلا" هیچ رابطه ای میان ایمان و تعقل را نمی پذیرد. نماینده اصلی این دیدگاه سورن کرکگور ، متفکر دانمارکی قرن نوزده است . کرکگور بر آن است که نه تنها میان ایمان و خردورزی هیچ رابطه ای وجود ندارد بلکه اصولا" تعامل این دو مطلوب دین نیز نیست ، درنتیجه ارزیابی عقلانی آموزه های دینی به نفع دین نخواهد بود . کرکگور ایمان را از سنخ امور انفسی و باطنی می داند، از این رو امور آفاقی از جمله استدلالهای عقلانی را شایسته برای توجه ایمان نمی داند . او به جای عقلانیت ، به نقش اراده ، جهت و احساساتی از قبیل اضطراب و دلشوره در ایجاد و بقای ایمان تاکید می کند . مرکگور برضد استدلالهای آفاقی در دین ادله ای نیز ارائه می دهد که عبارا لتد از : ‎۱- دلیل تقریب ‎۲- دلیل تعویق ‎۳- دلیل شورمندی . ایمانگرایی کرکگور مبانی فکری خاص خود را دارد که اغلب کمتر مورد توجه قرار می گیرد. مبانی ای که ریشه در نوع تفکر وجودی یا اگزیستانسیالیستی او دارد . مبانی که اگر مورد دقت قرار گیرد ، دیدگاه او را به نظریه ای سازگار ب لحاظ درونی بدل خواهد کرد : دیدگاهی که پایگاه محکم فکری و نظری برای دین داری متینین فراهم می کند .

هر گونه خداباوری تلقی خاصی از خدا دارد و هر گونه تلقی هم به نوبه خود آثار خاص خود را داراست. صفات و تلقی های مأخوذ در هر خداباوری می توانند به صورت عرضی و یا عمقی بررسی شوند. با نگاه عمقی، صفت شخص وار بودن را می توان از سایر صفات تمیز داد. این تلقی خداباوری شخص انگار را پدید آورده است. خداباوری شخص انگار را می توان به مثابه یک برنامه پژوهشی در نظر گرفت که راهبرد ایجابی آن، رابطه سازی من- تویی است. این خداباوری در مقابل خداباوری فلسفی(البته در شکل انتزاعی و مفهومی اش) قرار می گیرد. این نوع از خداباوری فلسفی مبتنی بر رابطه سازی من – اویی است. آثار خداباوری شخص انگار در مقایسه با آثار خداباوری های انتزاعی ومفهومی، در یکسری قالب های دوگانه بررسی شده اند: تفرد یا میانمایگی (مقصود از میانمایگی، توده ای و کلیشه ای شدن است.) داشتن یا بودن، شناخت واقعی یا شناخت بدلی، از خود بیگانگی یا باخودیگانگی، توصیف یا" ندا نجوا و دعا". خداباوری شخص انگار، به لحاظ آثار ، با تفرد ، بودن شناخت واقعی، با خود یگانگی و "ندا، نجوا و دعا" ، قرابت بیشتری دارد. با مقایسه عرضی خداباوری کلامی و خداباوری فلسفی، و به عبارت دیگر، با مقایسه تنوع جدول صفات هر یک با دیگری، ملاحظه می شود که صفات سمع، بصر و کلام(در کلام اسلامی) و صفات تثلیث و تجسد(در کلام مسیحی) در جدول فیلسوفان غایبند. تبیین این امر این می تواند باشد که خداباوری کلامی دغدغه ارتباط شخصی- انسانی تری با خدا داشته است.