جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ترجمه ماشینی : مطالعه من در پایان نامه به بررسی ذهن استاد فلسفه اسلامی فارابی در مقایسه با فلسفه یونان باستان افلاطون و ارسطو به طور خاص اختصاص دارد. در مطالعه‌ام سعی می‌کنم اندیشه کلامی فارابی را که بسیار متأثر از افلاطون و ارسطو بود، تحلیل کنم. در تحلیل خود تأثیر تلاش او برای آشتی دادن دو فیلسوف یونانی را بررسی کرده ام و در عین حال سعی در حفظ جنبه مذهبی اندیشه او که بسیار متاثر از شیعیان بود، بوده ام. از این رو، در فصل آخر سعی کردم تأثیر الهیات او را بر بینش سیاسی او در آرمان گرایی شهر با فضیلت بررسی کنم.

ایجاد وحدت بین شاخه‌های مختلف علوم علاوه بر داشتن تاثیرات بینادین در حوزه معرفت شناسی، باعث رونق گرفتن رشته‌های گوناگون علم و درنتیجه پیشرفت جامعه متمدن است. از سوی دیگر فارابی، حکیم برجسته عصرتمدن سابق اسلامی با ایجاد وحدت وتعامل بین شاخه‌های مختلف علوم سهمی مهم در تولید و گسترش آن تمدن طلائی داشته است. با توجه به این مهم، این نوشتار برآن است که با استفاده از منابع کتابخانه‌ی و به روش توصیفی- تحلیلی به چگونگی دست‌یابی فارابی به اندیشه وحدت علوم بپردازد. فارابی بر اساس مبانی جهان شناسی سنتی خود، که هستی را از قلمرو طبیعت اعتلا داده و ارتباط و تعامل مراتب هستی را نشان داده است، به وحدت و سلسله مراتب علوم باور دارد. هر کدام از روش‌های شناخت حسّی ، عقلی و شهودی متناسب با مرتبه‌ی از این سلسله مراتب یکپارچه و هماهنگ است. وی برای دست ‌یابی به وحدت بین شاخه‌های مختلف علم طبقه‌‌بندی ارائه کرده است که نظام علوم را به مثابه یک شبکه یکپارچه و به هم پیوسته، بر اساس روابط متقابل دو یا چند جانبه ، تعاملی و حتِی علّی طبقه‌بندی کرده است.

ترجمه ماشینی : به نظر می رسد فلسفه اسلامی اساساً پاسخی به چالشی است که از اندیشه یونانی به جهان اسلام رسیده است. در اوایل اسلام هرازگاهی با توجه به اصولی در فرقه‌های مختلف، تعارض‌های گوناگونی پدید آمد و هر کس هر شکل جدیدی را که به نظر می‌رسید برای اندیشه‌اش مناسب بود، اقتباس می‌کرد. تعارض بین سنت مکتزلی متاثر از عقل گرایی و سنت اشکری که تحت سیطره «ایمان» بود، عملاً توسط ابوحامد محمد غزالی (1058-1111م.) رئیس اشکریان، که به عقیده سنت پی برد، بی اثر شد. آگاهی عرفانی از زمان اشکری تا غزالی، اعراب اصول یونانی را جذب کردند و فرهنگ یونانی باعث رنسانس فلسفی شدیدی شد که توسط ابونصر فارابی (متوفی 950 م.) و ابوعلینوسی الحو نشان داده شد. -عبدالله بن سینا (1037-980م). تحت تأثیر اندیشه های فلسفی آنها، الهیات بار دیگر در مواجهه با اندیشه های مقتضیله متزلزل شد. حقایق و پدیده ها هیچ اهمیت نهایی فراتر از آنچه در تجربه ارائه می کردند، نداشتند. مردانی که به اصلاح گمانه‌زنی‌های فلسفی و پیچیدگی‌های انتزاع‌های متافیزیکی توجه داشتند، برای حمایت از عقاید اسلام و بی‌اثر کردن نتیجه‌گیری‌های فلسفه‌ای که با آن ناسازگار است، بسیار مورد نیاز بودند. هنگامی که این کار عظیم ضروری به نظر می رسید، جهان اسلام رهبر خود را در غزالی یافت که قادر بود در مقابل یونانیسم ایستادگی کند و به نمایندگان آن حمله کند. غزالی علاوه بر فیلسوفی که می‌خواست با گرایش‌های غیرمتعارف پیشینیان یونانی خود مقابله کند، عارف برجسته، صوفی و متفکری اصیل بود. او در جهان اسلام پل بزرگی بود بین سنت گرایی و عرفان، کنشگری و شهودگرایی. از همان روزهای جوانی، عطش شدیدی برای دانش داشت که او را متقاعد کرد تا هر شکلی از فلسفه و دین را مطالعه کند و از همه کسانی که ملاقات می کرد در مورد ماهیت و اهمیت اعتقادشان سؤال کند. او مشکلات درک، ارزش دانش، یادگیری، آموزش، کارایی و وظیفه را مورد بحث قرار داد. شمایل‌شکنی بی‌رحمانه‌ای که غزالی در از بین بردن تصاویر محترم فلسفه یونان انجام داد و سپس بر ذهن بسیاری از مسلمانان تسلط یافت و تلاش‌های او برای ایجاد آشتی بین عرفان و ارتدکس، او را با عنوان حجت‌الاسلام تاج گذاری کرد.

هدف مقاله‌ی حاضر ارائه‌ی یک خوانش نوین از نظام اخلاقی فارابی براساس خِرد خودبنیاد است. روش مقاله توصیف، تحلیل و تأویل افکار فارابی در پرتو نوشتار اوست. مسأله‌ی اصلی ِ‌مقاله ضرورت خوانش مجدّد، تصحیح اعوجاج در فهم نظام اخلاقیِ‌فارابی و نهایتاً پاسخ به بحران اخلاقی معاصر است. نتایج مقاله این است که نظام اخلاقیِ فارابی براساس عقل خودبنیاد پا می‌گیرد، چرا که او از ابتدا سعادت را مشروط به منطق و برهان می‌کند که عرصه‌ی خودبنیادی عقل است‌. مراد از اخلاق تنها هنجارهای رفتاری معیّن نیست، بلکه همه‌ی ارزش‌ها و قلمروهای حیات مدنی را دربر می‌گیرد، و بدین جهت، اخلاق نزد معلّم ثانی چونان فرهنگ اندیشیده شده است. از سوی دیگر، اخلاق در نگاه او در بستر و مناسبات تاریخی شکل می‌گیرد و تطوّر می‌یابد؛ لذا حیث تأسیس‌گرانه و نقّادانه پیدا می‌کند. بدین سبب، اخلاق ذاتاً مشروط به آزادی و عقل می‌شود. در پرتو این نتایج می‌‌توان گفت بحران اخلاقیِ معاصر از فقدان خِردِ اخلاقیِ‌ نقّاد و غیر آزاد سرچشمه می‌گیرد.

فارابی سعادت را اساسی‌ترین خواسته‌ی انسان و دارای مطلوبیت ذاتی می‌داند. خواست رستگار شدن برای انسان یک امر عارضی و موقتی نیست، بلکه اقتضای نحوه‌ای بودن و قوام‌بخش ذات اوست. هرچند، افراد انسانی تلقی‌های متفاوت و بعضا متضاد از این مفهوم دارند اما در اصل این خواست، هم‌رأی و نظر هستند. فارابی دو نوع سعادت حقیقی و ظنی را از هم تفکیک می‌کند و باور دارد، سعادت حقیقی فقط در مدینه فاضله و ادب شدن مطابق قوانین عقلی آن قابل تحصیل است؛ برای رستگاری باید از فضایل چهارگانه نظری، فکری، خلقی و عملی بهره‌مند شد. رئیس مدینه باید با استفاده از دو راهکار، تعلیم و تأدیب، فضایل را در وجود افراد پیاده کند و آن‌ها را مطابق ادب حقیقت پرورش دهد. روش این مقاله توصیفی- تحلیلی است.

جستار حاضر در حقیقت خوانشی است از یک نسبت و برآمده از این پرسش: چیست نسبت فارابی با یونان و اکنون‌اش؟ فارابی در مطالعه‌ی فلسفه‌ی یونانی اُنتولوژی را به‌عنوان یگانه پایدیای جدّی عقل دریافته است، و از این دریافت، اُنتولوژی به اکنونیّت او بدل می‌شود. اُنتولوژی به‌مثابهِ اکنونیّتِ فارابی در سه ایستار مورد بررسی قرار گرفته است: ۱) پرسش از وجود مهم‌ترین تجربه‌ی عقل در تفکّر فلسفیِ یونان است؛ ۲) نهضت ترجمه در آیینه‌ی کوشش فارابی مواجهه‌ای است با تجربه‌ی مذکور، درونی‌سازی و بسط آن؛ ۳) فارابی به اُنتولوژی در مقام اکنونیّت‌اش می‌اندیشد و به بسطِ عمده‌ترین قلمروهای آن در روحِ فرهنگِ خویش به نوشتار آغاز می‌نماید.

پایان‌نامه‌ی پیش‌رو، پژوهشی‌ است ذیل مبحث الهیات، حول محور اندیشه‌های دو فیلسوف بزرگ تاریخ فلسفه، معلم اول ارسطو و معلم ثانی فارابی. روند پژوهش، با نگرش فیلسوفان یونان باستان حول مسئله امر الوهی آغاز می‌شود، در کشاکش شکل‌گیری اندیشه‌های الهی ارسطو قوت می‌گیرد، با نقطه نظرات فارابی در این حیطه ادامه می‌یابد و سرانجام با مقایسه‌ی ابعاد مختلف رویکرد آنان نسبت به مسئله الهیات به کمال می‌رسد. در خلال کلیدی‌ترین قسمت این پژوهش و در مقام مقایسهی رویکردهای الهیاتی هر دو فیلسوف، تاکید بر آن است که اگرچه این جهت‌گیری‌ها شباهت‌هایی با یکدیگر دارند، اما ارسطو، الهیات خود را همچون سایر مباحث متافیزیکی‌اش بر پایه مفهوم طبیعت یا فوسیس بنا می‌کند، از این رو نگرش الهی او نیز به سمتی سوق می‌یابد که محرک نامتحرک متافیزیک‌اش را، خدا می‌نامد، در حالی که فارابی از خدایی سخن می‌گوید که فوق جوهر، فوق عقل و فوق علم است و از او با عنوان «واجب الوجود جل جلاله» نام می‌برد. این تفاوت در نگرش آنان نسبت به مسئله الهیات، ریشه در تفاوت‌ مبانی آنان در حوزه‌ی هستی‌شناسیشان دارد.

برهان روشی قیاسی است برای علم به حقایق موجودات آن گونه که هستند. در دوران معاصر، برخی شناخت افعال ارادی انسان را به صورت برهانی ممکن ندانسته‌اند. حکمت عملی یکی از شاخههای فلسفه به معنای عام است که به افعال ارادی انسان می‌پردازد. این تحقیق به بررسی نسبت این علم با روش برهانی از دیدگاه فارابی، ابن سینا و علامه طباطبایی با مراجعه به آثار ایشان می‌پردازد. از نظر فارابی و ابن سینا، حکمت عملی، مانند فلسفه اولی، طبیعیات و ریاضیات، علمی برهانی و فلسفی به معنای عام است که در آنها از روش برهانی برای شناخت حقایق استفاده می‌شود. در حکمت عملی، حقیقت افعال ارادی انسان و آثار و نتایج آن بررسی و شناسایی می‌شوند. شواهد و دلایلی زیادی بر این مسأله در آثار ایشان یافت می‌شود. علاوه بر حکمت عملی، علوم عملی دیگری که با روش جدلی، خطابی و شعری حاصل می‌شوند نیز وجود دارند که به دنبال کشف حقیقت افعال ارادی و آثار واقعی مبتنی بر آنها نیستند. در آثار علامه طباطبایی از حکمت عملی ذکری به میان نیامده است. ایشان از علوم عملی یاد کرده است که اعتباری و غیربرهانی هستند. از این رو برخی معتقد شده‌اند که حکمت عملی از نظر علامه طباطبایی اعتباری و غیر برهانی است. در حالی که علوم عملی اعتباری با حکمت عملی حقیقی و برهانی متفاوت است؛ این مطلب را می‌توان در آثار فارابی و ابن سینا نیز یافت. با مراجعه به آثار علامه طباطبایی، دانسته می‌شود که ایشان هماهنگ با فارابی و ابن سینا، در کنار علوم عملی اعتباری، به دسته‌ای از گزاره‌های برهانی و عقلی پیرامون اعمال انسان قائل است. این گزاره‌ها با فعالیت عقلی و برهانی کردن گزاره‌های عملی موجود در دین حاصل می‌شوند. به نظر می‌رسد با انسجام بخشی و سامان دادن این گزاره‌ها می‌توان به حکمت عملی مبتنی بر آموزه‌های دینی دست یافت.

رابطه جدل و برهان (فلسفه) از وجوه مورد توجه فارابی در ارتباط صناعات خمس با یکدیگر است. بنابر دیدگاه وی جدل از جهات فراوانی در فلسفه اثرگذار است: از جمله ایجاد فهم عمومی از مقدمات برهانی جهت دسترسی همگان به معلومات یقینی، ارائه براهین نسبی و اضافی از براهین یقینی در نسبت با درجات مختلف معرفتی، شکل گیری فلسفه خارجه و برانیه در آموزش فلسفه، اعتبار مقدماتی و آغازین به جدل و رفع تعطیل از مقدمات یقینی، فهم معانی کلی به وسیله استقرای جزییات در صنعت جدل، حل تشکیکات مبادی علوم یقینی و مصون سازی فلسفه از سوفسطایین و حفظ آن از غلط مغالطه کاران و همچنین بهره گیری از معارف مشترک جهت اجتماعی سازی فلسفه، سبب شأنیت بخشی به جدل و کارکرد آن در فلسفه در اندیشه فارابی می شود. این مساله در بیان فارابی به شکل"ضرورت تقدم تشکیکات جدلی بر مقدمات فلسفی و برهانی" در قسمت های مختلف آثار وی به چشم می خورد.