جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

دانش اعتقادات متکفّل استنباط، تبیین، اثبات و تنظیم آموزه‌های اعتقادی و نیز رد شبهات و رد مکاتب دیگر است. در این میان، تبیین اعتقادات از اصول ویژه‌ای پیروی می‌کند و بر روش‌هایی استوار است.اصول حاکم بر تبیین خود به چهار دسته‌ تقسیم می‌شوند و ذیل هر دسته، چند اصل کلی مورد بررسی قرار می‌گیرند.سپس، روش‌های تبیین اعتقادات در پنج دسته‌ طرح و بررسی می‌شوند.در نهایت، نتیجه‌گیری کلّی و مختصری از مجموعه‌ی تحقیق به عمل آمده است.

فاضل مقداد در استنباط آموزه‌های کلامی از دو منبع عقل و نقل استفاده کرده است. ایشان در استفاده از نقل معتقد است که در مباحثی می‌توان از نقل بهره برد که صحت نقل متوقف بر آن نباشد. ایشان به وفور از آیات قرآن استفاده می‌کند و علاوه بر نقل قطعی، خبر واحد را، در صورتی که از لحاظ سندی و دلالی صحیح باشد و مخالفت با عقل نداشته باشد، در مباحث فرعی کلامی معتبر می‌داند. در روش عقلی؛ ایشان از دو کارکرد منبعی عقل یعنی عقل نظری و عملی، استفاده می‌کند. پر کاربردترین روش عقل نظری در استنباط آموزه‌ها، کشف استلزامات، و در عقل عملی، حسن و قبح عقلی می‌باشد. فاضل مقداد در تبیین، از روش‌های متعددی همچون تعریف مفردات، ذکر تاریخچه، و برای مباحث عقلی از روش ذکر مثال و محسوس سازی معقولات استفاده می‌کند.. فاضل مقداد گاهی با توجه به تقدم و تأخر آموزه‌ها، تنظیم می‌کند و گاهی به لحاظ ترتیب منطقی. فاضل مقداد در محتوای استدلال از مقدمات عقل نظری و عملی و ادله نقلی و همچنین ترکیب بین این دو استفاده می‌کند, و در صورت؛ از روش‌های عمده استدلال مانند انواع قیاس و برهان ذوحدین و برهان سبر و تقسیم بهره می‌برد. برای پاسخ‌گویی به شبهات نیز از روش‌های متعددی مانند رد صورت استدلال شبهه‌گر و رد مبانی آن استفاده می‌کند. آخرین مرحله نیز، رد مکاتب معارض است که فاضل مقداد در این مرحله روش‌هایی را مانند رد لوازم دیدگاه و استفاده از مبانی طرف مقابل و نشان دادن تضاد در آن‌ها، به کار می‌گیرد.

جبر در افعال و یا اختیار داشتن انسان در کارهایش از مسائل و دغدغه‌های بشر بوده است. متفکران شیعه با توجه گرایش های مختلف کلامی از این امر غافل نبوده و به تبیین آن پرداخته‌اند. بررسی تطبیقی جبر و اختیار از منظر اندیشمندان مدرسه حله (خواجه نصیرالدین و علامه حلی) و اصفهان ( فیض و فیاض) مسئله اصلی این پایان نامه است. با توصیف و تحلیل عبارت های این اندیشمندان و مقایسه آنها می توان به هدف مذکور دست یافت. در مدرسه حلّه خواجه با گرایشات کلامی و با پذیرش تنها برخی از اصول فلسفی از جمله اصل علیت، امر بین الامرین را به علت قریبه در افعال که از سوی انسان است و به علت بعیده که همان اسباب فعل و از سوی خداوند است، تفسیر نموده است ، ولی علامه حلّی با روشی متفاوت و متأثر از معتزله تنها اختیار را در افعال انسان عقلاً ثابت نموده و اشاره ای به امر بین الامرین نکرده است . در مدرسه اصفهان که کلام شیعه با فلسفه ترکیب شده و فلسفه بر آن غلبه یافته است ، شرایطی را فراهم نموده تا متکلمان این مدرسه نیز با اصول و مبانی فلسفی به تقریر امر بین الامرین بپردازند . فیاض با تبعیت از خواجه ، امر بین الامرین را به علت قریبه و علت بعید در افعال تقریر نموده است ولی در نوع علت قریبه با خواجه تفاوت نظر دارد . ایشان علت قریبه را علت معده فعل قلمداد می‌کند که نتیجه آن فاعلیت معده برای انسان است. فیض با مشرب عرفانی همچون استادش ملاصدرا به تلفیق عرفان و فلسفه و کلام با روایات برآمده است و بنابر مبنای وحدت وجود، انسان را تجلی و ظهور خداوند می‌داند . در نتیجه فعل انسان را نیز تجلی فعل خداوند دانسته و فاعل حقیقی را خداوند می داند.واژگان کلیدی: مدارس کلامی، جبر ، اختیار ، امر بین الامرین ، خواجه نصیر الدین طوسی، علامه حلی، فیض کاشانی، فیاض لاهیجی

پژوهش پیش رو به بررسی آرا و اندیشه های کلامی شیخ مفید پیرامون عدل الهی می پردازد. شیخ مفید دانشمند عقل گرا ی شیعه که به عنوان پایه گذار اندیشه کلامی امامیه شناخته می‌شود، علاوه بر دسترسی به تمامی میراث نقلی شیعه به علوم عقلی برون دینی نیز تسلط داشته است و با ادبیات علمی رایج جهان اسلام در قرن چهارم هجری قمری به پایه گذاری و تدوین اصولی کلام امامیه می پردازد. در این تحقیق برای درک صحیح از اندیشه شیعه در مبحث عدل الهی، به بازخوانی آرای شیخ مفید در این موضوع خواهیم پرداخت. شیخ مفید، ضمن تعریف عدل به «جزا دادن به قدر استحقاق عمل»، اغلب موارد مواجهه خداوند با افعال آدمی را فراتر از عدل، بلکه بر اساس فضل بی انتهای خداوند می داند. وی که قائل به حسن و قبح عقلی ذاتی است، و ساحت قدسی خداوند را از ارتکاب به هرنوع فعل قبیح و یا فروگذار کردن از فعل واجب منزه می داند، دیگر قواعد کلامی از جمله قاعده لطف و اصلح را بر مبنای قاعده حسن و قبح عقلی و برپایه جود و کرم خداوند تعریف و تبیین کرده است. ایشان، مسائل کلامی مرتبط با عدل الهی را نیز با استفاده از قاعده حسن و قبح عقلی و در ارتباط با افعال آدمی تبیین کرده است. در مساله جبر و اختیار، ضمن نقد جبرگرایی و تکفیر جبرگرایان، و تعریف تفویض شرعی در این مبحث، به تبیین دیدگاه اهل بیت علیهم السلام در قالب نظریه الامر بین الامرین پرداخته است؛ و در بحث قضا و قدر با تقسیم افعال به فعل خدا و فعل بنده، مراتب قضا و قدر را در هر یک تشریح کرده است.وی اگرچه دلیل عقلی برای بدا نیافته است اما به استناد روایات اهل بیت علیهم السلام به دفاع از آموزه بدا و تشریح صحیح این آموزه پرداخته است.کلیدواژه ها: شیخ مفید، عدل الهی، قاعده حسن و قبح، قاعده لطف، جبر و اختیار، قضا و قدر، بدا.

مبحث توحید اساسی‌ترین محور اعتقادات است و از طرفی دیگر علامه جعفری ازجمله متفکران تأثیرگذار و دارای نوآوری‌هایی درزمینهٔ دینی و اعتقادی است به‌گونه‌ای که ایشان یکی از چهره‌های مشهور مشرق زمین در جامعه علمی غرب و شرق محسوب می‌شود. در این پایان‌نامه به توصیف و تحلیل دیدگاه‌های ایشان در مبحث توحید پرداخته می‌شود.از دستاوردهای این پایان‌نامه اثبات و کشف جایگاه عقل و نقل به‌عنوان دو منبع مهم و تأثیرگذار در استنباط و فهم مسائل توحیدی است و باید میان خدایابی (که بدیهی و با رجوع به قلب و فطرت پاک انسانی صورت می‌گیرد) با خداشناسی فرق گذاشت، قلب و معرفت قلبی نقش مهمی در مباحث خدایابی دارد و در مبحث صفات باید ذات الهی را با صفاتش متحد دانسته و از عینیت ذات و صفات پیروی نمود.

چکیدهدیدگاه شیخ مفید رحمه الله علیه پیرامون مسائل کلامی، از جمله مباحث مربوط به نبوت و امامت همواره مورد توجه دانشمندان بوده است، در این میان مشاهده می‌شود که آراء کلامی مفید رحمه الله علیه پیرامون نبوت و امامت به‌طور مستقصی و طبقه‌بندی‌شده بررسی نشده است. در این پایان‌نامه با توجه به‌جایگاه تأثیرگذار مفید رحمه الله علیه در دانش کلام، آراء وی پیرامون راهنماشناسی با روش توصیفی ـ تحلیلی و شیوه گردآوری مطالب مبتنی بر تحقیق کتابخانه‌ای موردبررسی قرار گرفته است. مفید رحمه الله علیه در مباحث مربوط به نبوت و امامت، از روش‌ عقلی و نقلی بهره گرفته است، او نقل معتبر را قرآن کریم و روایاتی که علم به درستی محتوای آن بوده باشد، می داند. واکاوی نظرات مفید رحمه الله علیه نشان از اعتبار کارکردهای سه‌گانه عقل( نظری، عملی و ابزاری) نزد او دارد تا آنجا که در تقابل میان عقل و نقل، اگر راهی برای رفع تعارض نبیند، جانب عقل را می‌گیرد. وی در حوزه نبوت و امامت عامه، مباحث گوناگونی از جمله ضرورت نبوت و امامت را مطرح می کند و اصل ضرورت نبی و امام در هر زمان را می‌پذیرد. در نظر او نبوت و امامت هر کدام به عنوان اصلی از اصول دین به شمار می روند. صفات و ویژگی‌های نبی و امام، بحث مهم دیگری است که مفید رحمه الله علیه آن را با محوریت سه مسأله عصمت، علم و افضلیت، مطرح می کند و قائل است نبی و امام باید متصف به این ویژگیها باشد. در حوزه نبوت خاصه، بحث از نبوت پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله را پیش می‌کشد و دلیل بر نبوت ایشان را معجزه برزگ آن حضرت یعنی قرآن می‌داند، همچنین قائل است که آن حضرت بر سایر انبیاء برتری دارد. در حوزه امامت خاصه، به ادله امامت امیر مومنان علیه السلام با استناد به تعدادی آیات و روایات مانند آیه ولایت و حدیث غدیر پرداخته و دلائلی را که اهل سنت برای خلافت خلفای سه‌گانه آوردند، به نقد می کشد. وی امامت سایر ائمه علیهم السلام را هم بر پایه نصوصی مانند حدیث ثقلین و معجزاتی را که از آنان بروز نموده، ثابت می کند. در پایان مباحثی پیرامون امام مهدی علیه السلام نظیر معرفی آن حضرت، چرائی غیبت و شبهاتی پیرامون آن مانند چگونگی انتفاع از امام غائب را طرح و به پاسخ از آن می پردازد.

یکی از مباحث مهمی که در حوزه پژوهش‌های دینی به‌ طور جدی بحث می‌شود، مبحث راهنما شناسی است. همه مسلمانان حضرت پیامبر اکرم ۹ را به ‌عنوان راهنمای بشر به ‌سوی حق و کمال انسانی مورد تأیید و تأکید قرار می‌دهند، اما در حوزه تفکرات مذهب تشیّع در استمرار بحث نبوت، بحث از هدایت‌گری ائمه معصومین نیز به میان می‌آید. علّامه جعفری نیز در همین راستا بحث از نبوت و امامت را به‌ عنوان راهنمایان انسان به‌ سوی قرب حق‌تعالی مطرح نموده است. به بیان ایشان، هماره در طول تاریخ انسان‌هایی به‌ عنوان پیامبر وجود داشته‌اند که یاری گر انسان از ظلمات و هدایت به ‌سوی روشنایی باشند. حضرت پیامبر اکرم ۹ نیز به‌ عنوان آخرین فرستاده آسمانی است که با معجزه جاوید خویش به نام قرآن کریم مشعل فروزان هدایت را با اذن الهی روشن نگه‌داشته است. در راستای هدایت‌گری مستمر الهی و نیاز مردم به رهبر، پیامبر اکرم ۹ جانشینانی پس از خود انتخاب کرد که راهنمای امت به ‌سوی کمال انسانی باشند و تفسیر دین را بر عهده‌ گرفته و از انحراف آن جلوگیری نمایند. نکته مهم در آرای علّامه جعفری توجه به این حقیقت است که منصب راهنما بودن و هدایت‌گری مردم لازم است که چند ویژگی اساسی و اصلی داشته باشد که بدون آن‌ها امر هدایت‌گری معنایی ندارد. از مهم‌ترین این ویژگی‌ها می‌توان به منصوب بودن از طرف خداوند و عصمت ایشان از گناه و خطا و نسیان اشاره کرد.

انسان دارای سه قسم فطرت است که شامل فطرت گرایشی، قلبی و عقلی می باشد. منظور از معرفت فطری این است که قبل از این عالم، انسان در عوالم دیگری قرار داشته و در آنجا خداوند، خود را با اوصاف جمال و جلالش به او نمایانده و همه‌ی انسان‌ها وجود خداوند را به ‌عنوان پروردگار جهان تصدیق کرده‌اند. البته انسان بعد از ورود به این دنیا، جزئیات آن مواجهه را فراموش کرده است؛ اما خمیرمایه‌ی آن معرفت برای او محفوظ مانده است. عمده‌ی ادله‌ی اثبات‌گر وجود معرفت فطری، متون دینی است. هر چند برخی از اندیشمندان در صدد هستند با ارائه‌ی ادله‌ی عقلی یا عقلایی مختلف وجود فطرت در انسان را اثبات کنند ولی ظاهراً با این ادله تنها می‌توان فطرت عقلی و گرایشی را اثبات نمود. بأسا و ضرا، آیات و نشانه‌های الهی، عبادت، دعا و طلب کردن، تذکر و یادآوری به‌وسیله‌ی ذکر، ولایت و دوستی اهل بیت از جمله راه‌های تذکر به معرفت فطری است. در این پایان نامهنقش‌های ائمه از جمله نقش تعلیمی، نقش تبیینی، نقش انگیزشی (ایجاد حالت اضطرار و التجا) و رفع موانع فطرت، در تذکر به معرفت فطری مورد بررسی قرار گرفته است.

آرای شیخ مفید (قدس سره) در زمینه های مختلف علمی مخصوصا علم کلام، همواره مورد توجه علمای دین و سایر پژوهش گران بوده است. اما به شکل جامع و طبقه بندی شده کمتر مورد توجه بوده است. هدف این پایان نامه تنقیح و طبقه-بندی آرای ایشان در زمینه مسائل خداشناسی می باشد. این تحقیق با روش توصیفی ـ تحلیلی و شیوۀ گردآوری کتابخانه ای سامان یافته و به نتایج زیر دست یافته است:شیخ مفید در زمینه استنباط و اثبات مسائل خداشناسی از روش های متنوع نقلی و عقلی به فراخور هر بحث، بهره برده است. تعامل شیخ با عقل نشان از اعتبار کارکردهای سه گانه عقل ـ نظری، عملی و ابزاری ـ نزد ایشان دارد؛ به طوری که در تعارض عقل قطعی با نقل باید دلیل نقلی ـ اعم از ظواهر قرآن و خبر واحد ـ طرح یا تأویل گردد.در بحث شناخت خدا شیخ مفید قائل به عقلی بودن وجوب معرفت اللّه به عنوان اولین تکلیف الهی می باشد. وی راه رسیدن به معرفت را صرفا اکتسابی و از طریق نظر و استدلال می داند. لذا وجوب نظر از باب مقدمه واجب، می باشد. وی در همین راستا اقدام به اثبات صانع از طریق برهان حدوث نموده است.در مسئله صفات الهی از نظر شیخ مفید صفات خدا یا همان اسماءالله از مقوله الفاظ بوده و مغایر با موصوف می باشد، و نامیدن خداوند به یک اسم، منوط به ورود آن اسم در متون دینی است. مذهب شیخ در زمینه وجودشناسی و معناشناسی صفات الهی منطبق بر آموزه "إخراج از حد تعطیل و تشبیه" می باشد. لذا در زمینه صفات نفسی، قائل به عینیت این صفات با ذات بوده و در زمینه معناشناسی صفات الهی بر دیدگاه "اثبات بدون تشبیه" تاکید دارد. از این رو ایشان قائل به مجازی بودن صفات خبریه بوده و صفت اراده را نیز مجازی می داند.کلیدواژه: آرای کلامی، شیخ مفید، روش شناسی، معرفت الله، اسماء و صفات، وجودشناسی، معناشناسی.

امکان بهره بردن از ظنون در اعتقادات از مباحث چالش برانگیز و مهم اعتقادی است. دراین باره دو رویکرد عمده وجود دارد: حجیت ظنون خاصه اعتقادی و عدم حجیت این ظنون. هر یک از طرفداران این دو نظریه، دلایلی را برای اثبات ادعای خود ارائه کرده اند. در این مقاله، ده دلیل از دلایل عدم حجیت ظنون اعتقادی تقریر و نقد شده است و سپس برای اثبات حجیت ظنون خاصه اعتقادی نیز سه دلیل اقامه شده و در نهایت همین دیدگاه به عنوان نظریه برگزیده معرفی شده است.