جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

عرفان اسلامی که بسیاری از مفاهیم آن زاییدة فرهنگ قرآنی و تعالیم اسلامی است به گونه ای ادبیات فارسی را متأ ثر ساخت که آثار به جا ماندة ادبی عرفانی از مهم ترین آثار ادب فارسی به شمار می آید. در ادبیات عرفانی در کنار مضامین, مفاهیم, اصطلاحات و تعابیر مختلف، بسیاری از شخصیت های قرآنی به ویژه پیامبران الهی مورد توجه قرار گرفته اند و به عنوان مصداق و نمونة عینی جهاد با نفس, سلوک در راه حق و طی مدارج کمال معرفی شده اند. یکی از آن شخصیت ها حضرت موسی (ع) است که ویژگی ها و صفات آن حضرت و زوایای زندگی وی به صورت های رمزی و نمادین در این متون بازتاب یافته و شرح و تبیین بخش بزرگی از موضوعات و اصطلاحات عرفانی بر محور شخصیت و داستان زندگی وی شکل گرفته است. داستان زندگی حضرت موسی (ع) از مفصل ترین داستان هایی است که در قرآن دربارة پیامبران آمده و با همان وسعت در متون عرفانی بازتاب یافته است . داستان همراهی او با ابا صالح یکی از مهم ترین ارکان سلوک در مسیر حق یعنی نیاز به شیخ و پیر کامل را مطرح نموده است. همچنین بعضی از حوادث زندگی آن حضرت در ترسیم شخصیت فرا تاریخی حضرت محمد(ص) دست مایة تعالیم عرفانی قرار گرفته است. بی تردید بدون آشنایی با شخصیت های قرآنی مخصوصاً حضرت موسی (ع) فهم متون عرفانی و نمادهای مربوط به آن امکان پذیر نیست. این رساله در آغاز زندگی حضرت موسی(ع) را به طور مستند بررسی می کند و در ادامه ابعاد مختلف زندگی این پیامبر بزرگ و چگونگی بازتاب آن در متون عرفانی را تجزیه و تحلیل می نماید و به تفسیر معانی عرفانی و مجازی تلمیحات گرفته شده از داستان آن پیامبر می پردازد. هدف از این تحقیق فراهم آوردن مجموعه ای منظم از جلوه های متنوع داستان زندگی موسی(ع) در متون عرفانی است تا با تحلیل جنبه های مختلف زندگی آن حضرت فهم این متون آسان تر شود و زمینه ای برای پی بردن به مقاصد و اهداف عارفان فراهم گردد.

دستیابی به عمق معانی متون صوفیه بدون دانستن مفاهیم اصطلاحات مندرج در آنها میسّر نیست .فرهنگ های مصطلحات عرفا به مثابه کلید های درک متون صوفیه نقشی اساسی دارند . این فرهنگ ها برای یافتن سیمای مطلوب نزد کاربران و کارآمدی بیشتر، راه پر فراز و نشیبی را پشت سر نهاده اند. با جستجوی نقاط ضعف و قوّت فرهنگ ها و شیوه های تدوین آنها معیارهایی که نویسندگان خود را ملزم به رعایت آن دانسته اند، آشکار می شود و سر مشق ها و سر چشمه های تدوین فرهنگ های امروزی تعیین می گردد. این تحقیق کوشیده است تا با معرّفی فرهنگ های مصطلحات عرفا از قدیمترین ایام تا قرن هشتم، سیر تحوّل فرهنگ نویسی و عوامل مؤثّر بر روند آن را در طی این دوران بررسی نماید. پژوهشگر پس از ارایه تعاریف و جستجوی بنیاد های نظری تألیف فرهنگ و معرفی فرهنگ های تألیف شده، به ارزیابی هر کدام پرداخته است. بر اساس استقصایی که در فرهنگ های مختلف قدیم و جدید انجام شده است ملاحظه می شود که فرهنگ ها با سه معیار عمومی قابل بررسی اند: حجم فرهنگ؛ شیوة عرضة اطلاعات؛ دیدگاه نویسنده در گزینش واژگان برای انتخاب معانی خاص؛ موارد فوق از معیارهایی است که پژوهشگر برای ارزیابی فرهنگ ها برگزیده است. زیرا این معیار ها با عینی و قابل اندازه گیری کردن مفاد فرهنگ ها شیوه عرضه اطلاعات را بر اساس دیدگاه نویسنده و توجه مخاطبان و کاربران فرهنگ مدّ نظر قرار می دهد و به پژوهشگر امکان می دهد تا به سابقه تاریخی و سیر تطوّر اصطلاح در فرهنگ های مختلف در گذر زمان و یا دردوره ای خاص توجه نماید. پژوهشگر در این تحقیق با تقسیم بندی کتب بر اساس میزان توجه نویسندگان به اصطلاحات از نظر اختصاص تمام یا بخشی از کتاب خود به آن؛ به بررسی فرهنگ ها به ترتیب تاریخ تألیف پرداخته است. در محدوده زمانی تحقیق تعداد قابل توجهی کتاب حاوی اصطلاحات عرفا موجود است . برخی از آنها عنوان فرهنگ ندارند ولی فواید فرهنگ از هر کدام مستفاد می گردد . نظیر صد میدان ، منازل السّایرین ، نهج الخاص، مشرب الارواح و ... و برخی دیگر مشخصاً برای شرح اصطلاحات عرفانی تألیف شده است نظیر اصطلاحات الصوفیه عبدالرزاق کاشانی، اصطلاحات الصوفیه ابن عربی، رشف الالحاظ و ... . این گونه کتب در این بررسی به عنوان پیشفرهنگ نامگذاری شده است. در برخی دیگر از کتاب ها بخشی از مندرجات به شرح مصطلحات عرفا اختصاص یافته است و در حقیقت سرمشق اولیه فرهنگ نویسی همین گونه کتاب ها است. نظیر اللمع، رساله قشیریه، کشف المحجوب ، عوارف المعارف و... که در این تحقیق با عنوان فرهنگواره به آن پرداخته شده است . گروهی از قدیم ترین کتاب های حاوی اصطلاح، پیکره زبانی اصطلاحات عرفانی را تشکیل می دهند که با عنوان گنجینه شواهد در این تحقیق نامگذاری شده است . نظیر آثار شقیق بلخی ، حارث محاسبی ، حکیم ترمذی و ... پژوهشگر در تحلیل عوامل مؤثر بر فرهنگ نویسی به بنیادهای نظری پدید آمدن اصطلاحات عرفانی و تاریخچه اولین اصطلاحات نظر افکنده است و تأثیر جریان های فکری و اجتماعی در فراهم کردن بسترهای بروز رمزها و مصطلحات عرفا و لزوم تألیف مجموعه های حاوی اصطلاح را بررسی کرده است. نتایج به دست آمده در راستای اهداف تعیین شده مبتنی بر سه محور است: 1- وجود سیر تکاملی در روند فرهنگ نویسی اصطلاحات عرفا ؛ 2- تعیین معیار های فرهنگ نویسی بر مبنای بررسی نقاط ضعف و قوت فرهنگ های قدیمی ؛ 3- تبیین عوامل مؤثر بر شتابندگی و کند خیزی فرهنگ نویسان ؛ علاوه بر آن پژوهشگر با فراهم آوردن اطلاعاتی پیرامون متون عرفانی و معرفی کتاب های کمتر شناخته شده، زمینه های تحقیق درباره اصطلاحات را برای پژوهشگران دیگر فراهم آورده است و راهکارهایی نیز برای رفع موانع موجود برای بررسی های تاریخی سیر اصطلاحات و پیشنهادهایی برای تدوین فرهنگ های اصطلاحات ارایه داده است

سیر و سفر از موضوعات بسیار مهم عرفانی اسلامی و به تبع آن ادبیات عرفانی است . این موضوع در این متون در دو جنبه ی سفر آفاقی و سفر انفسی مطرح است. سفر انفسی که خود از اهمیّت بیشتری نیز برخوردار است، در حقیقت همان عرفان است زیرا عرفان به ویژه در بخش عملی خود همان سفر است، که سالک از طریق آن می تواند منازل نفس خویش را پشت سر گذارد و به سر منزل مقصود دست یابد. از این جهت نگارنده بر آن شد که موضوع سیر و سفر را در جنبه های مختلف خود در آثار عرفانی تا قرن هفتم هجری بررسی نماید و بدین منظور اقدامات ذیل انجام شد. -در فصل اول یا تعاریف ابتدا معنای لغوی واژگان کلیدی پایان نامه که عبارتند از: سفر، سیر، سلوک، سالک و مسافر با مراجعه به کتاب های لغت کهن بررسی شد و سپس معانی اصطلاحی آنها براساس متون عرفانی تبیین گشت. -در فصل دوم، جایگاه سفر در قرآن و حدیث بعنوان سرچشمه ی عرفان و تصوف بررسی شد و با مراجعه به قرآن و تفاسیر معتبر و کتب احادیث شیعه و سنّی سفر و اهداف مترتب بر آن از دید این آثار گرانقدر مورد بحث قرار گرفت. -در فصل سوم، سفر آفاقی و جایگاه آن در عرفان و متون عرفانی تا قرن هفتم هجری بررسی شد و مباحثی چون آداب و اهداف سفر، نظر مشایخ درباره ی این گونه سفر و نتایج آن براساس این متون تبیین گشت. -در فصل چهارم، سفر انفسی در متون عرفانی مورد بحث قرار گرفت و با مراجعه به آثار معتبر عرفانی مباحثی نظیر سیر و سلوک، آداب، شرایط، منازل، لوازم و اهداف آن و همچنین مراحل و نتایج سیر و سلوک بررسی شد. -در فصل نهایی، نتیجه گیری مطالب و تحقیقات ارائه شد. -در پایان، فهرست آیات قرآن کریم، احادیث و منابع مورد استفاده در متن ضمیمه شد.

پیدایش تصوف و عرفان و ورود معانی، تجربه ها و آموزه های عرفانی به حوزه زبان منجر به شکلگیری زبانی خاص با نام زبان عرفانی شد. این زبان به دو قسم زبان عبارت و زبان اشارت تقسیم می شود. عارف در جریان سیر و سلوک خود به اندیشه ها، حقایق و تجربه هایی دست می یابد که چگونگی بیان آن در قالب الفاظ، به دلیل ماهیت این گونه معارف، به سادگی امکان پذیر نیست. اما عرفا با به کارگیری همه ظرفیت های زبان، دریافت های عرفانی خود را در قالب محدود لفظ و کلام به دیگران منتقل کرده اند. عین القضات همدانی، عارف بزرگ قرن ششم هجری، به عنوان یکی از پیشروان تصوف اسلامی در آثار ارزشمند خود، اندیشه ها و مواجید عرفانی را با تعابیر و تفسیرهای بدیعی ارائه می کند. در این پژوهش می کوشیم دیدگاه های وی را درباره زبان و نحوه بیان بررسی کرده و آثار او را از لحاظ زبانی تحلیل و تبیین کنیم. حاصل بررسی ها نشان می دهد، قاضی همدانی از همه ظرفیت های زبان- زبان اشارت و زبان عبارت- برای تبیین آراء و عقاید و بیان تجارب عرفانی خود سود جسته است.

احوال عرفانی یکی از مباحث مهم و مشروح عرفان و تصوف اسلامی، به شمار می ‌آید. سالک در مسیر سلوک خود برای وصول به کمال، باید نفس را از هواهای نفسانی پاک کند، بدین منظور کسب مقامات عرفانی باعث صاف شدن اندرون سالک می‌ گردد و در نتیجه او آمادگی و شایستگی کامل پیدا می ‌کند تا احوال عرفانی بر او وارد شود. «قرب» یکی از مهمترین احوال عرفانی است که علاوه بر جایگاه والای آن در قرآن کریم، از اهمیت و ارزش بسیاری در آثار عرفا برخوردار است، تا جایی که بیشتر عرفا در آثار خود از احوال عرفانی و بویژه حال قرب استفاده کرده ‌اند. اگر چه ممکن است، بعضی به صورت صریح به این موضوع نپرداخته باشند؛ ولی در اکثر متونی که تا پایان قرن ششم هجری تالیف شده، به محورهای اساسی آن که عبارت است از: «قرب پیش از فنا» و «قرب پس از فنا» اشاره شده است. در این مقاله با مطالعه کتب عرفانی فارسی و عربی موجود تا پایان قرن ششم هجری، تعاریف و ابعاد مختلف قرب بررسی و تحلیل جامعی از سیر عرفانی قرب ارائه شده است که بدین طریق در تبیین و تجزیه متون ادب عرفانی سهم بسزایی دارد.

تصحیح یک اثر نفیس خطی و تحشیه و تعلیق بر تالیفی که از زمان های پیشین بر جای مانده است، ازآن جا که مقوم میراث فاخر قومی و ملی یک کشور است و اطلاعاتی وسیع در باب سلوک، اندیشه و ساختار فکری و زبانی دانشمندان و متفکران گذشته به دست می دهد و به دانسته های بشر کنونی می افزاید، پژوهشی اصیل است که منتقدان ادبی پیوسته بر آن تاکید کرده اند. نسخه خطی «کاشف المشکلات» بهاء الدین ابوبکر بن کالنجار شیرازی باقی مانده از قرون هفتم و هشتم هجری است که از آن تنها نسخه ای منحصر به فرد و به خط خود مولف در دست است. نویسنده به تصریح متن اثرواذعان کتب رجال معاصر وی، از مقام شامخ عرفانی و وجاهت علمی برخوردار بوده و کتاب خود را برای رفع دشواری های فهم علوم متداول در زمان خود و به خواهش فضلای عصر ترتیب داده است. این کتاب که به زبان علمی ساده و روشن وگاه آراسته به صناعات لفظی و معنوی در قالب جملاتی کوتاه به رشته تحریر درآمده است، علاوه براشتمال بر اصطلاحات عرفانی و مکاشفات مولف، شامل فصول متعدد دیگر در باب تفسیر آیات و احادیث، طب، دشواری های حکمی و کلامی و وصایای مولف است. این کتاب سه قسم عمده دارد که هر یک به چندین باب و هر باب به رسالات متعدد تقسیم شده و مجموعا به 349 رساله منقسم است.این نوشتار بر آن است با ارائه توضیحاتی چند در باب احوال مولف و بررسی کتاب کاشف المشکلات و مندرجات آن، به بررسی ساختار، سبک و ویژگی های زبانی این نسخه خطی بپردازد و آن را از بعد زیباشناختی و ادبی بررسی کند.

این مقاله یکی از مباحث مهم در سیر و سلوک، یعنی سفر آفاقی را در متون عرفانی تا قرن هفتم هجری بررسی و تحلیل می کند. نگارنده پس از ذکر مقدمه ای درباره سیر و سفر به تعریف سفر و سیر و سلوک پرداخته و پیشینه سفر در قرآن و حدیث را به اجمال تبیین کرده است. نویسنده انواع، سفر و سیر و سلوک را نیز از متون عرفانی استخراج و عرضه کرده و سپس به تبیین اهداف صوفیان از سفر و لوازم لازم در سفر پرداخته و پس از تشریح آداب سفر و آداب ورود به خانقاه، رابطه مشایخ تصوف با سیر و سفر را تحلیل نموده است. در پایان تاثیرات و فواید سفر صوفیان را بیان کرده است.

صوفیان سده پنجم هجری، بحثهای گسترده ای درباره صحو مطرح کرده اند. این عده بنا بر مشرب عرفانی خویش به تعریف صحو و سکر پرداخته و با دقت در این دو مبحث، دسته بندیهایی ارایه کرده اند. با این تعریفها و دسته بندیهای منظم و دقیق، بسیاری از اختلافاتی که ناشی از درک نادرست از صحو و سکر بوده است از بین می رود. با استناد به این آرا و عقاید می توان ضمن شناخت دقیق و علمی تر هر کدام از این دو مبحث به این نتیجه رسید که هیچ تضاد و تقابلی بین صحو کسانی چون جنید بغدادی و سکر امثال بایزید و شبلی نیست.در این مقاله دلایل طرفداران هر کدام از دو مکتب بغداد و خراسان درباره صحو و سکر ذکر خواهد شد. در نهایت با استناد به دلایل صوفیان مکتب بغداد و خراسان در سده پنجم به این نتیجه می رسیم که صحو و سکری که در سخنان مشایخ و عارفان واصل دیده می شود، نه تنها با هم در تقابل و تضاد نیست، بلکه در ورای این ظاهر متفاوت، وحدت عمیق معنایی و محتوایی بین آنان وجود دارد.