جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

هستی‌شناسی معنا در پیِ یافتن حقیقت و ماهیت معنای الفاظ و به بیان دیگر در جستجوی چیستی معناست. اندیشمندان غربی به این مسئله توجه کرده و نظریه‌های گوناگونی همچون نظریه مصداقی، تصوری، تصویری و... برای معنا مطرح کرده‌اند. با توجه به جایگاه ویژۀ این بحث در تفسیر قرآن و دانش اصول فقه و برخی مباحث کلامی، تبیین دیدگاه دانشمندان مسلمان دربارۀ آن ضروری است. به همین جهت در این مقاله، با روش توصیفی تحلیلی، آرای دو تن از عالمان و مفسران برجستۀ شیعه، یعنی فیض کاشانی و علامه طباطبایی بازخوانی و تبیین شده است. با بررسی «نظریۀ روح معنا» که از نظریه‌های مهم ایشان در تفسیر قرآن است و هر دو مفسر بر آن اصرار دارند و اشتراکات فراوانی در دیدگاه آنان دیده می‌شود، اثبات شده است این نظریه که برخی در صدد به‌دست‌آوردن نظریه معنا از آن بوده‌اند، نمی‌تواند به عنوان «نظریه معنا» پذیرفته شود؛ زیرا پاسخی به پرسش چیستی معنا ارائه نمی‌دهد. نتیجه اینکه به‌رغم وجود عبارت‌هایی در آرای ایشان که نشان از تمایل به نظریۀ مصداقی یا تصویری معنا دارد، هر دو مفسر تنها نظریۀ ایده‌ای (تصوری) معنا را معتبر می‌دانند.

یکی از اقسام قرائات شاذ قرآن، قرائت منسوب به برخی از صحابه است که حاوی افزوده­ هایی در کلمات قرآنی بودند که در بخش میانی یا فرجامین آیات، حرف، کلمه یا جمله ­ای را در مصاحف خود کتابت کرده بودند که در مصحف رسمی قرآن نبود؛ سه دیدگاه در تعیین نوع و ماهیت این افزوده ­ها مطرح است: قرآن و احرف سبعه، سنّت و قول صحابی، توقف در قرآنیت و عدم آن. بر پایه دو دیدگاه اول و سوم این افزوده­ها در عرضه نهایی قرآن بر رسول خدا، منسوخ اعلام شد و در­نهایت نشانه­ ها و آثار آن­ها در تدوین مصحف امام از سوی عثمان محو گردید. دیدگاه دوم بر حدیث­ بودن این افزوده­ ها تأکید داشته و کارکرد تفسیری برای آن­ها قائل است که بر آرای مفسران، اولویت و ترجیح دارند. مبتنی بر دیدگاه دوم دکتر قثامی در کتاب القراءه المدرجه: مفهومها و أثرها تلاش دارد تقریری متفاوت از این افزوده ­های مصاحف صحابه ارائه نموده و عنوان قرائت مدرجه را برای آن­ها نهاده ­است. در نگاه وی قرائات مدرجه از نوع حدیث مدرج است، زیرا حدیث نبوی یا قول صحابی در­میان آیات درج شده­ است. این دیدگاه به­ رغم امتیازاتی که در تبیین و دفاع از این نوع قرائات ارائه دارد، با مناقشات جدی در مبانی حدیثی، تاریخی و روش ­شناسی روبه ­روست که این مقاله به تحلیل آن­ ها پرداخته­ است.

بازیابی مؤلفه بنیادین و تبیین شاخص­ متمایز­دهنده هویت تفسیر شیعه از اهل سنّت از جمله دغدغه­های جدی خاورشناسان در تفسیرپژوهی به­شمار می­آید. در این نوع از مطالعات با روش توصیفی ـ تحلیلی داده­ های موجود در نصوص تفسیری امامیه نخستین بازیابی و با تفاسیر متاخر این مذهب مقایسه می­ شود. برایند این مطالعه کشف مؤلفه تمایز بخش تفسیر شیعه و تطورات احتمالی آن در تاریخ تفسیر این مذهب می­­ باشد. مقایسه و تطبیق مؤلفه تمایز­بخش تفسیر شیعه با تفسیر اهل سنّت رهاورد دیگر این نوع مطالعه است که امکان مقایسه و ارزیابی هویت این دو جریان تفسیری را فراهم می­ کند. آندره ریپین و مِئیر بَراَشر دو تن از خاورشناسان علاقه‌مند به مطالعات تاریخ تفسیر در دو پژوهش جدی خود این مسئله را بررسی کرده­اند. از نگاه ایشان مرجعیت امامان و انحصار حق تفسیر در آنان دو شاخص تمایز بخش تفسیر شیعه از اهل سنّت است که با رهیافت پدیدار­شناسی اثبات­ پذیر است. به ­رغم درستی نتایج این مقالات برخی از کاستی­ ها در ساختار، فرضیه­ ها، مستندات و تحلیل­ های آن­ دو وجود دارد.

بررسی حاضر، حاصلِ تحلیل مقایسه‌ای برای رتبه‌بندی46 منبع تأثیرگذار علوم قرآن از قرن اول تا معاصر بوده که به ضریب‌تأثیر عوامل تأثیرگذار در سیر تطورات نگارش‌های جامع علوم قرآن هم پرداخته است. روش‌ پژوهش حاضر، کیفی بوده و از روش کدگذاری و مقوله‌بندی در فرایند تحقیق و برای تجزیه و تحلیل اطلاعات از تکنیک روایت علی و مقایسه‌ای استفاده شده‌است. با بررسی منابع و مولفان، شرایط و بسترهای موجود برای تغییرات، در نهایت حدود 75 مفهوم استخراج شد. پس از مرحله کدگذاری باز و محوری، 18 مقوله به‌عنوان شاخص سنجش گزینش شد. پس از آن در مرحله کدگذاری گزینشی،10مقوله عمده با ضریب‌تأثیر بالا، سه مقوله با ضریب‌تأثیر متوسط و پنج مقوله با ضریب‌تأثیر کم یا بدون تأثیر استخراج شدند. سه رتبه اول مقوله‌های تأثیرگذار بر تطورات منابع جامع علوم قرآن متعلق است به: مقوله کارکرد(84 امتیاز)، تأثیر شخصیت و شأن فردی نویسنده بر نگارش(79 امتیاز) و محتوای کتاب(73 امتیاز).رتبه اول و سوم عوامل تأثیرگذار، مربوط به هویت و اصالت متن کتاب جامع بوده و رتبه دوم مربوط به عوامل درونی نویسنده(بخش مبانی) است.در نتیجه، محوری‌ترین مقوله، شاخصِ «هویت و اصالت متن کتب» جامع علوم قرآن است. این تحقیق از طریق یک روند منظم و استقرای تحلیلی؛ نظام مفهومی و شاخص‌سازی را در مورد «رتبه تأثیرگذاری منابع جامع و مهم علوم قرآن» و «عوامل موثر بر سیر تطور منابع جامع علوم قرآن» برای مخاطبان تخصصی رشته علوم قرآن انجام داده‌است.رهاوردِ فهم این مطلب می‌تواند، تکمیل سرفصل دروس دانشگاهی رشته علوم قرآن برای بررسی تأثیرگذارترین منابع جامع علوم قرآن و عوامل موثر بر سیر تطورات آن باشد. همچنین این نتایج، کمک‌کننده به فهم جریان علم(علوم قرآن) کرده و دانش و بینش کمّی و کیفی مخاطبان را نسبت به تاریخ منابع علوم قرآن تکمیل می‌کند.

مطابق آیه‌ی:اعْلَمُوا أَنَّمَا الْحَیاةُ الدُّنْیا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ زِینَةٌ وَ تَفاخُرٌ بَیْنَکُمْ وَ تَکاثُرٌ فِی الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلادِ(حدید/20)، برخی مفسران گرایش‌های پنجگانه‌‌ی، لعب، لهو، زینة، تفاخر و تکاثر را از جمله عمده‌ترین گرایش‌های انسانی برشمرده‌ و آنها را با پنج دوره‌ی سنیِ حیات دنیوی انسان یعنی کودکی، نوجوانی، جوانی، میانسالی و کهنسالی مرتبط دانسته‌اند. در این میان گرایش «زینت» با دوره‌ی جوانی، یعنی بهار عمر و زیباترین فصل حیات دنیوی انسان، متناظر است. مطلق زیبایی، از جمله معانی زینت است؛ و از منظر قرآن جوان که درنهایت قّوت و از سویی بالندگی و زیبایی جسمی مصداق تامّ زینت است. این پژوهش درصدد تبیین اوصاف زینت‌گرایی از منظر آیات قرآن و تفاسیر آنها، و پیوند این گرایش با شاخصه‌های دوران جوانی از دیدگاه روانشناسی رشد است. مطابق آیات قرآنی زینت‌گرایی محدود به بازه‌ی سنی خاصی نیست، امّا ظهور و پدیداری این گرایش می‌تواند ایّام جوانی باشد.

برای جریان‌شناسی علمیِ منابع علوم‌قرآن، نگارش منظمی که عوامل موثر بر تطورِ منابع مهم را با تحلیل تاریخی بیان کند، موجود نیست. پژوهش حاضر، کیفی بوده و با روش اسنادی و رویکرد تفسیری و تحلیل تاریخی و تکنیک قیاسی، نحوه «تاثیرگذاریِ مهم‌ترین نگارش‌های علوم‌قرآن قرن5» را بیان کرده‌است. جریان‌سازی نظرات سیدمرتضی در مباحث مهمی چون صرفه و متشابه، و تأثیرگذاری آثارش در نگارش بزرگانی چون شیخ‌طوسی، طبرسی و فخررازی قابل‌توجه است. موضوعات علوم‌قرآن در 67تک‌نگاری‌ مکی‌بن‌ابیطالب بسیار تاثیرگذار بوده که «قرائت» بالاترین رتبه را داراست. 29 تک‌نگاری دانی با تاکید بر «التیسیر»، تاثیرِ نظرات علوم‌قرآن وی را می‌افزاید. مباحث علوم‌قرآن در تبیان طوسی، قابل‌تامل است ولی تاثیرگذاریِ آن به حدّ آثار استادش سیدمرتضی نمی‌رسد. ضریب‌تأثیر اسباب‌النزول واحدی‌نیشابوری متوسط است. اما جریان‌سازیِ آثار جرجانی با نظریه نظم و ابتکار وی، مبحث اعجاز را ارتقا داده‌است. همچنین تاثیرگذاری غزالی به نگرش فلسفی او در پردازشِ مباحث علوم‌قرآن بازمی‌گردد. یافته این تحقیق نشان می‌دهد تکامل و توسعه‌ی علوم‌قرآن قرن5، به‌دلیلِ نوآوری و خلاقیتِ نویسندگان این دوره است. پیامد آن، ترکیب، بازسازی، تعمیق و گسترش علومِ اعجاز، صرفه، محکم و متشابه، قرائت و سبب نزول بوده که در قرون قبل فقط حاصلِ داده‌های روایی است. رهاوردِ فهم این مطلب، تکمیل سرفصل دروس دانشگاهیِ رشته علوم‌قرآن برای دانستن عوامل مؤثر بر تطور و فراز و نشیب‎های منابع مهم می‌شود. ضمن آنکه با روندی منظم، دانش و بینش کمّی و کیفی دانش‌پژوهان این رشته را در فهمِ «تاریخ منابع علوم‌قرآن» ارتقا می‌دهد.

شناخت مبانی و روش مستشرقان برای پاسخگویی به شبهات ایشان امری مهم و ضروری در پژوهش‌های اسلامی دوره معاصر است. اوری روبین نویسنده یهودی الاصل و استاد دانشگاه تل‌آویو اسرائیل است که مطالعات اسلام شناسانه خود را در قالب کتاب و مقالات بسیاری در موضوع سیره، تفسیر و حدیث ارائه نموده است. مهمترین اثر وی در حوزه سیره کتاب «از نگاه عاشقان: زندگانی پیامبر(ص) از منظر مسلمانان اولیه» است. این پژوهه در صدد است تا با بررسی و تحلیل دیدگاه‌های روبین در این کتاب به کشف مبانی، روش‌ها و معرفی مهمترین آراء روبین در مطالعات سیره بپردازد. مهمترین مبانی وی شامل باور او به خداوند و تصورش از قرآن به عنوان منبعی اولیه برای مسلمانان، پیامبر(ص) و جایگاه ایشان، نقش آموزه های ادیان پیشین و فرهنگ جاهلیت می‌شود. همچنین با تحلیل ساختار و محتوای کتاب، روش وی در کتاب کشف و بررسی شد. چنانچه در روش ساختاری کتاب به تناسب عنوان و محتوا، چگونگی چینش اطلاعات در متن، استفاده از مطالعات دیگر مستشرقان و اساتید وی پرداخته شده و منابع مورد اهتمام وی در مطالعات سیره را رونمایی میکند و در روش شناسی محتوایی، وی در انتخاب موضوعات کتاب و چگونگی بررسی تاریخنگاری کتب سیره روش خاص خود را دارد. همچنین به دلیل اینکه کتب سیره مملو از روایات مختلفی از زندگینامه پیامبر(ص) است بررسی روش های حدیثی وی در این کتاب به عنوان یکی از کارهای نو در راستای روش شناسی مستشرقان به حساب میآید؛ در این راستا با توجه به هندسه دانش های حدیثی مسلمانان، روش های تاریخ حدیث، مصطلح الحدیث و فقه الحدیثی روبین بیان شد و موضوع تاریخگذاری احادیث که موضوع مورد علاقه اسلام شناسان غربی است به صورت خاص نمایان شد.روش پژوهش با بررسی آراء روبین در کتاب و کشف روش و مبانی وی در راستای این آراء صورت گرفته است. یکی از آراء وی، قرآنی سازی یا استفاده از آیات قرآنی در روایات است که روبین از آن برای تاریخگذاری روایات استفاده کرده و آنرا نوعی توسعه تفسیری برای ساخت اسباب النزول آیات معرفی میکند. همچنین وی همانند بسیاری از مستشرقان دیگر به اقتباس روایات از کتب مقدس اشاره میکند و در این راستا، وی به دنبال مشابهت‌های لفظی و محتوایی در روایات و کتب مقدس گشته و بررسی احتمال اقتباس را در موضوعات کتاب خود یکی از اهداف دانسته است. یکی دیگر از آراء مهم روبین در این کتاب که به بخشی از مهمترین دیدگاه های حدیثی وی اختصاص یافته، رد نظریه رشد وارونه اسناد شاخت است. در حقیقت وی با پیش گرفتن روش متنی برای تاریگذاری روایات، به وجود تعارض با نظریه رشد وارونه حداقل در روایات موجود در کتاب اشاره میکند و با توجه به دلایل سندی و متنی روایات کتابش را از مضان رشد وارونه در اسنادشان خارج میکند. که البته با قبول نظریه وی در رد رشد وارونه اسناد، که تاریخ صدور روایات را به زمانی نزدیک تر از قرن دوم می‌برد، روش متنی وی نیز در تاریخگذاری دارای اشکالاتی است.

قرآن، کتاب هدایتی است که به‌دلیل جاودانگی، محدودۀ خطابش منحصر به مردمان عصر نزول نیست. احادیث معصومان علیه‌السلام با جایگاهی که در تفسیر قرآن دارند، اصطیاد پیام‌های ماندگار این کتاب را هموار می‌سازند. این مهم در تفسیر فرازهایی همانند «وَ أتُوا البُیُوتَ مِن أَبوابِها» که مستقل از بستر تاریخی زمانۀ نزول، بر معنای دیگری هم دلالت دارند، بروز نموده و زمینۀ توجه بسیاری از مفسران نسبت به قاعدۀ «حجیت مفاد فرازهای مستقل قرآن» را تدارک دیده است. باور به مَثَل بودن این فراز و گرایش تفسیری برخی مفسران از دیگر عواملی است که زمینه‌ساز نگاه استقلالی به این جمله است. نوشتار حاضر با تحلیل دیدگاه‌های گوناگون، ضمن اثبات معناداری فراز مذکور در خارج از سیاق آیۀ 189 بقره، نشان می‌دهد تفسیر روایات بر پایۀ استقلال مفاد آن، قاعده‌ای تفسیری و عملاً آموزشی برای مفسران است.

یونس بن عبدالرحمن، محدثی پر اثر، متبحر در فقه و کلام، و از اصحاب اجماع است، وی در دوران سه امام بزرگوار: زیست و از اصحاب خاص بود، توصیه به کتمان باور‌های خارج از فهم مردم، از سوی امام رضا7، حکایت از اندیشه‌ی ژرف وی دارد. آثار مکتوب او ـ از جمله کتاب التفسیر ـ به دست ما نرسید ولی سه مؤلفه‌ی علم، وثاقت و جایگاه وی نزد ائمه، دلیل حفظ و راهیابی بیشتر آموزه‌‌‌های روایی او به منابع پسین است و می‌توان ادعا نمود، این امر، موجب انتشار معارف ناب اهل‌بیت:، استوار نمودن اعتقادات شیعی و باورمندی به معانی فراظاهری قرآن، گردیده است. پژوهش پیش رو، با بازیابی «کتاب التفسیر» او توانسته است به بخشی از آموزه‌های تفسیریِ قابل اعتماد معصومین و نگرش ایشان به تفسیر دست یابد و حاصل آن بازتابی از اندیشه‌های بلند یونس بن عبدالرحمن باشد. در این مجموعه، بر اساس اصول بازیابی، 210 روایت از آثار مکتوب پسین، استخراج و ذیل 70 سوره، همراه با ذکر منابع اولیه‌ی نقل، گزارش شده است. فقه و ولایت اهل بیت: بیشترین روایات را به خود اختصاص داده است این آموزه‌ها بیشتر در دو گونه‌ی تبیین و جری و تطبیق، دیده می‌‌شود و از مهارت فقهی و باورمندی یونس به معانی فرازمانی و فراظاهری قرآن، حکایت دارد.در سنجش اعتبار که با نگاهی جامع به سند، منبع و محتوای هشتاد روایت انجام پذیرفت تنها یک روایت به دلیل صدورتقیه‌ای، غیر قابل پذیرش، تشخیص داده شد، چهار روایت ضعیف السند با برخورداری از سایر مؤلفه‌های اعتبار، از اعتبار نسبی و سه روایت از اعتبار ضعیف، برخوردار بودند ولی از آنجا که مخالفتی با اصول مسلم عقلی و دینی نداشتند، جای توقف خواهند داشت.در بازیابیِ این روایات هشتادگانه، با کمک روش‌های اسنادی، دریافتیم که احتمال انتساب 57 روایت، به آثار یونس، بیش از سایر روایات است؛ این امر بر میزان اعتبار آنها خواهد افزود، ولی به دلیل تنوع موضوعی آثار او، نسبت دادن این روایات (به خصوص در روایات فقهی و اعتقادی) به کتاب التفسیر، یقین آور نیست و احتمال گزارشِ این روایات، از سایر آثار مکتوب وی همچنان باقی است.

رابرت گلیو از خاورشناسان معاصر در مقاله «هرمنوتیک متقدم شیعی: برخی فنون تفسیری منسوب به امامان شیعه » با رهیافت توصیفی تبیینی به بررسی اخبار تفسیری متعلق به دوره هرمنوتیک مرجعیت مطلق امام در تفسیر قرآن پرداخته است. نتایج تثبیت این هرمنوتیک در سه قرن نخست هجری تاریخ شیعه عبارت است از: عدم ارائه توجیه معناشناسی از سوی امام، عدم استناد به نظریه تفسیری خاص، ترجیح معنای ارائه شده از سوی امام در فرض تعارض. برابر مبانی این هرمنوتیک با وجود امام، هرگونه نظریه هرمنوتیکی بی فایده بوده است و اعتقاد به معصوم بودن امام نیاز به هرگونه نظریه تفسیری را که فرایند رسیدن به یک معنای خاص از طریق آن طرح ریزی می شود، برطرف می سازند. گلیو این نتایج را از طریق تحلیل روایات تفسیری موجود در منابع روایی متقدم شیعه به دست آورده است. وی تلاش دارد با روش های سبک شناسی و تحلیل متن، فنون تفسیری به کار رفته در احادیث تفسیری را بکاود تا فرضیه وجود یک نظریه هرمنوتیک نزد امامان شیعه را به آزمون بسپارد. برآیند مقاله وی فقدان شواهد کافی برای اثبات انسجام در هرمنوتیک قرآنی امامان شیعه است. نویسنده در نوشتار حاضر به نقد و ارزیابی دیدگاه های رابرت گلیو در مقاله مذکور همت گمارده است. رهیافت وی در نوشتار، تحلیلی انتقادی بوده و ابتدا آرای رابرت گلیو را تقریر و سپس آنها را در سه بخش محتوایی، شکلی و روشی در بوته نقد و ارزیابی قرار می دهد.