جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

صدق، در اخلاق عرفانی، در لایه‌ای سطحی عبارت از تطابق گفتار و عمل با مراد و نیت است. این کاربرد از صدق، در اخلاق عرفانی با تحلیلی عمیق همراه گشته، و این تحلیل موجب شده است صدق در شش گونه پایه و بنیاد دیگر فضایل شمرده شود، که از این طریق می‌توان فهمید بسیاری از فضایل، بدون صدق، فضیلت نیستند. این شش گونه در واقع معانی مهم و متنوعی از فضیلت پایه را در متون عرفانی به دست می‌دهند. با توجه به این تبیین‌ها، می‌توان مراتب و انواع مختلفی از فضیلت صدق را در عرفان یافت و تعارض‌ها و چالش‌های مهمی را بر سر راه آن تشخیص داد. تحلیل عمیق از کذب و تشخیص خودفریبی در صدق از نتایج مهم این رویکرد ویژه به صدق است.

در این مقاله طی یک روش تحلیلی- مقایسه‌ای، پس از تشریح معنا، دامنه و مصداق متون مقدس، ابتدا روش‌شناسی تفسیر و در ادامه رویکرد اخلاقی مطلوب در فرایند تفسیر این متون را معرفی می‌کنیم.نتیجه‌ی‌ بحث این است که: الف) متن مقدس واجد سه وصف رازآمیزی، قدرتمندی و هیبت است؛ ب) بانظربه موفقیت تاریخی و تأثیر ایمانی متن مقدس، تعیین و تحدید مصداق برای آن امکان‌پذیر خواهد بود؛ ج) تفسیر متن مقدس از پیش‌فرض مؤمنانه‌ی خوانندگان خود آغاز شده و با طی دو مرحله‌ی نشانه‌ی ساختاری و بطون معنایی، تا لایه‌های پایان‌ناپذیری از معانی پیدا و پنهان اثر امتداد می‌یابد؛ د) اگر خواننده‌ی مؤمن به متن، بر مدار موازین اخلاق فضیلت‌ سلوک کند، ضمن عبور از مرحله‌ی تبعیت محض از قواعد و سنت‌ها، بی‌واهمه از آثار هم‌نشینی خود با متن، نفس متعالی زیستن در جهان اثر مقدس را تجربه می‌کند که این تعالی با تعالیم عارفان، مشخصاً آموزه‌های ابن‌عربی درباب سلوک انسان، مقارن است.

در فلسفه اخلاق پرسش های بسیاری درباره اخلاق مطرح شده و اندیشمندان برای پاسخ به آن ها متحمل رنج های زیادی شده اند. یکی از پرسش های مهم در فلسفه اخلاق این است که گزاره های اخلاقی به چه صورتی وجود دارند و شناخته می شوند؟. آیا این قضایا به نحوی هستند که به خودی خود و بدون وابستگی به هر چیز دیگری و به صورت بدیهی وجود دارند، یا اینکه خوبی و بدی افعال اختیاری انسان وابسته به توافق آرای عقلا بوده و اعتباری هستند؟. محقق اصفهانی، حسن و قبح و به تبع آن گزاره های اخلاقی را اعتباری دانسته و بر این باور است که خوبی و بدی افعال در واقع و نفس الامر وجود ندارند، بلکه این توافق آرای عقلاست که با در نظر گرفتن مصالح و مفاسد اجتماعی و با هدف حفظ نظام و بقای نوع، حسن و قبح افعال انسان را تعیین کرده و آن ها را به واسطه صفت خوب یا بد مورد مدح یا ذم قرار می دهد. در مقابل، حکیم لاهیجی معتقد است که حسن و قبح افعال، عقلی بوده و علاوه بر آن بدیهی نیز هست. به باور وی هر انسان عاقلی که به مرحله رشد و تمیز برسد به صورت ضروری و بدیهی به حسن عدل و قبح ظلم حکم می کند و اینکه برخی از حکما گزاره های ارزشی را از جمله آرای محموده و مشهورات به شمار آورده اند، فقط به جهت تمثیل برای مصلحت و مفسده عمومی است. به نظر می رسد هم حسن و قبح و هم گزاره های اخلاقی، در مقام عمل اعتباری اند، چراکه انسان در همه امور مربوط به خویش محور بوده و اوست که با توجه به مصالح و مفاسد و اهداف خود، خوب و بد را تعیین کرده و بدانها عمل می کند. اینکه برخی به بداهت چنین قضایایی اعتقاد دارند، شاید در مقام نظر درست بنماید، اما آنچه در مقام عمل جلوه می کند، اعتباری بودن است. شاهد ادعای اعتباری بودن قضایای ارزشی، اختلافاتی است که انسان ها در اعصار، ادیان و جوامع مختلف درباره حسن و قبح و قضایای مشتمل بر آن ها دارند.

در نوشته پیش روابتدا به مفهوم و نیز سرشت تجربه دینی وعرفانی پرداخته شده است و ضمن بررسی عناصر تحلیلی و درون مایه های آنان، نسبت تجربه دینی و عرفانی و تقسیمات آنها مورد توجه بوده است.مفهوم شناسی تفصیلی"بیان"بخش دیگری از این تحقیق را به خود اختصاص داده است و در ادامه ضمن اشاره به مواردی که در مظان خلط با بیان ناپذیری است، اهم دلایل بیان ناپذیری طرح،تحلیل و بررسی شده است و نتیجه آنکه دلایل بیان ناپذیری ادعا شده مفید به مقصود-بیان ناپذیری مطلق تجربه عرفانی- نیستند. در ادامه تحلیلهایی به نفع بیان پذیری بررسی شده است و در نهایت سوال از امکان بیان تجربه عرفانی با پاسخی مثبت مواجه می شود.

آزمایش فکری روشی استدلالی است که در علوم مختلف، به‌خصوص فلسفه و فیزیک نظری کاربرد دارد. در این روش فلسفی، موقعیت‌هایی تخیلی ترسیم می‌شود که درخلال آن‌ها، مقصود طراح آزمایش فکری دنبال می‌شود و خواننده اگر منکر نتیجۀ موقعیت‌های تخیلی باشد، به نتیجه مایل می‌شود یا به خطای خود ملتفت می‌شود؛ اگر خواننده درمقام آموزنده باشد، فهم مطلب برای او آسان‌تر می‌شود و اگر مطلب را بداند و بنابر عواملی، از آن غافل باشد، آزمایش فکری تلنگری است تا به مطلب ملتفت شود. در این پایان‌نامه، در پی تطبیق مفهوم آزمایش‌ فکری بر برخی روش‌های استدلالی ابن‌سینا هستیم. ابن‌سینا گاهی موقعیت‌هایی تخیلی را وصف می‌کند که کاملاً بر مفهوم مدرن آزمایش فکری منطبق است؛ مثلاً وی با فرض موقعیتی، تجرد نفس و تمایز جوهری نفس و بدن را یادآوری می‌کند؛ در موقعیتی دیگر، از تخیل دو تصویر خیالی که وضع‌های گوناگون دارند، بر جسمانی‌بودن قوۀ خیال استدلال می‌کند؛ در متنی دیگر نیز با تشریح موقعیت‌هایی، در برابر لذت‌گرایی می‌ایستد و موارد دیگری از این دست. دربخشی از پایان‌نامه نیز به مسائل شناختی آزمایش‌های فکری و قوۀ پردازندۀ این موقعیت‌های تخیلی توجه کرده‌ایم.

صدرالمتألهین با توجه به اصالت و تشکیک وجود، وحدت شخصیه عرفانی، حرکت جوهری و اشتدادی نفس، بازگشت همه علوم به علم حضوری و لزوم اتحاد عقل و عاقل و معقول، معتقد است انسان از طریق حرکت جوهری با ارتقا در مراتب عقل عملی و افزودن علوم خود و اتحاد با آنها، از نظر وجودی به‌تدریج و تشکیک، اشتداد می‌یابد و با متعلَّق خارجی علوم حقیقی خود متحد می‌گردد و بدین‌سان به اولین مراتب معرفت عرفانی دست پیدا می‌کند که با اتحاد جزئی انسان با برخی از وجوه وجودی عقل فعال (برخی صور موجود در آن) تحقق می‌یابد و به‌تدریج تا اتحاد کامل با تمام صور و شئون موجود در عقل فعال پیش می‏رود که در این حال، در عینِ بهره‌مندی هر دو وجود (نفس و عقل فعال) از ذات فی نفسه خود، از جهتی که هویت ارتباطیِ عقل فعال است، با یکدیگر متحد گشته، از یک رتبه وجودی برخوردار می‌شوند. در مقامات فنائی، با اضمحلال کامل تعین اولیه فرد سالک و شهود وحدت شخصیه عرفانی در آن مقام، معرفت عرفانی در این مرتبه، به معنای وحدت کامل عارف با معروف خود (وحدت شخصیه) و دارای ساختار تک وجهی (متشکل از معلوم فقط یا علم فقط) خواهد بود. این دیدگاه صدرا با پیشینه این بحث در فلسفه اسلامی، در تقابل است و وی در این زمینه، متأثر از ابن‌عربی و اَتباع وی است.

با توجه به مکتب اخلاق عرفانی در مکتب ابن عربی خوی توکل مبتنی است بر جهان بینی توحیدی و خصوصا توحید افعالی، توحید افعالی موجب پیدایش اخلاق پسندیده ای از جمله توکل است که به معنای خاص خود در اخلاق عرفانی و در متون دینی اسلامی از جایگاه ویژه ای برخوردار است. توکل نیز در سیر و سلوک سالک را در نیل به مقام توحید افعالی یاری می کند. از این روی توحید افعالی و توکل در یک نگاه یکدیگر را در کمال نهایی انسانی همیاری می کنند.

در پژوهش پیش رو سه فعالیت اصلی پیرامون نظریه اخلاقی ابوعلی مسکویه و خواجه عبدالله انصاری مورد توجه قرار گرفته است. ابتدا استخراج و استنباط مبانی معرفت شناختی و انسان شناختی دو نظریه. دوم؛ تطبیق این مبانی با یکدیگر و دیگر؛ نقد و ارزیابی این مبانی. در بخش معرفت شناسی اخلاقی محورهایی که مورد بررسی قرار گرفته اند عبارتند از چیستی، امکان، انواع و ابزارها و نسبیت معرفت اخلاقی، به علاوه نظریه صدق و شیوه توجیه گزاره های اخلاقی. در بخش انسان شناسی اخلاقی نیز ماهیت و سرشت اخلاقی و همچنین مراحل رشد و کمال اخلاقی انسان مورد مطالعه قرار گرفته است.یکی از اهداف اصلی ارزیابی دو نظریه آن است که مشخص شود نظریات سنتی تا چه اندازه قابلیت پاسخگویی به نیازهای امروزی را دارند و در واقع دستگاه معرفتی آن ها تا چه حد توانایی و ظرفیت بازسازی نظریه و پویاسازی آن برای استفاده در دوران معاصر را دارا می باشد. در رساله سعی شده است این هدف با طراحی محورهایی از ارزیابی چون بررسی میزان اتقان روش و منابع نظریه، شرایط پویایی نظریه، جامعیت موضوعات، قابلیت حل تعارضات اخلاقی، راهنمای عمل بودن نظریه و بررسی میزان انسجام میان مبانی و بنا ها محقق گردد. در یک جمعبندی نظریه ای مناسب دوران معاصر دانسته شده است که قادر باشد در افق تمدنی پاسخگوی نیازهای جامعه در عرصه عمل و حوزه نظر باشد. نظریه مسکویه در شکل سنتی اش نمی تواند تمامی تعارض های اخلاقی را حل نماید و نیازمند اصلاح و بازسازی در برخی محورها می باشد. اما نظریه عرفانی خواجه عبدالله از انسجام و درجه اتقان بالایی برخوردار بوده و با اشکال جدی در این زمینه مواجه نمی باشد. همچنین در مورد تطابق با دیدگاه اخلاقی اسلام هر دو نظریه با انتقاداتی روبرو هستند که می بایست به آن پاسخ داده و یا تغییراتی را در خود ایجاد نمایند. در عرصه عمل نیز لازم است با ترسیم فرایند رشد اخلاقی و افزودن به گستره موضوعات ظرفیت و استاندارد های لازم در این زمینه را در خود ایجاد نمایند.