جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تحولات فقه سياسي شيعه، ارتباط مستقيمي با تغييرات اوضاع اجتماعي جوامع شيعه دارد به نحوي که مي توان آن را منعکس کننده خصوصيات يک عصر تاريخي دانست. با شروع عصر غيبت کبري، دوران جديدي براي جامعه شيعيان اماميه اغاز شد که طي آن، مفهوم جديدي از مرجعيت ديني در ميان شيعيان امامي مذهب که پيشتر تنها مرجع ديني آنها در مسايل فقهي شخص امام و تعاليم او بود، شکل گرفت. در اين دوره نظام مرجعيت به شکل مفتي و مستفتي است و با مفهوم مرجعيت پس از خود (يعني دوران معاصر ) که به صورت تقليد و مقلد است، تمايز دارد. عصر ما بين دوره شيخ طوسي تا دوران معاصر را مي توان دوره اي خاص برشمرد و بر اساس برخي دلايل، مي بايد آن را دوران گذار ناميد. بررسي تحولات رخ داده در دوران گذار که از مقطع حسن بن يوسف حلي (متوفي 726) تا شهيد ثاني (متوفي 965) از آن در نوشتار حاضر مورد بررسي قرار مي گيرد، در حقيقت مقطعي است که برخي از تغييرات مهم و تأثير گذار در نظام مرجعيت شيعه رخ داده است. در اين ميان، نقش حسن بن يوسف حلي بسيار چشمگير است.

موضوع اصلی در این مقاله، قیام محمد‌بن‌عبدالله نفس زکیه، از حسنیان است. در ابتدا به مبانی و ماهیت فکری جنبش حسنیان پرداخته شده است تا پس از روشن شدن این مبانی، بهتر بتوان دلیل قیام محمد نفس زکیه را تبیین کرد. ازاین رو، سعی نگارنده در این پژوهش بر آن است که به عوامل شکست قیام محمد‌بن‌عبدالله و پیامد‏ها و نتایج این قیام بپردازد. عباسیان که خود را در برابر علویان فاقد مقبولیت کافی می‏دانستند، سعی داشتند استنادات و دلایلی مبنی بر مشروعیت خویش ارائه کنند. در مقابل، حسنیان نیز برای مشروع جلوه دادن خود، استناداتی دال بر حق جانشینی پیامبر9 برای خود قائل شدند. یافته‏های پژوهش حاکی از آن است که حسنیان نسبت به عباسیان، خود را به پیامبر9 نزدیک‏تر می‏دانستند و در واقع، خود را مصداق حقیقی خاندان پیامبر9 می‏شمردند. ازاین‌رو و مطابق این معیار، با تکیه بر ادعاهایی نظیر وراثت ولایت و امامت حضرت علی7، حسب (افتخارات پدری) و نسب (خون و نژاد) والاتر، و بیعت عباسیان با آنها در عهد اموی، حق جانشینی پیامبر را متعلق به خود می‏دانستند.

فلسفة وجود آدمی، ذکر و پرستشِ حق است. هنرمندان چیره‌دست مسلمان نیز اصولِ معرفتِ اسلام را به چشم‌نوازترین شیوة ممکن به زبان زیبایی‌شناسانه ترجمه کرده‌اند و در قالب صورت‌ها و مضامین گوناگون در خلقِ فضای معنوی در جامعة اسلامی به‌کار گرفته‌اند. ازاره دیوار مرقد امام‌زاده علی ‌بن ‌جعفر در قم، متعلق به اوایل قرن هشتم هجری، مزین به ستارگان هشت‌پری است که کتیبه‌هایی به خط نَسخ ریز در حاشیة سفید خود دارد. تعداد زیاد، کوچکی اندازه کاشی‌ها و کتابت مضامین دینی و ادبی به خط نسخ در حاشیه دو سانتی‌متری لبه‌های ستاره‌ها، خواندن کتیبه‌های باارزش آن را دشوار کرده است. کتیبه‌ها دربردارندة مضامین متنوعی چون آیات قرآنی، احادیث پیامبر9 و اشعار فارسی هستند. هدف از این پژوهش، بررسی مضمونِ احادیث آمده بر کاشی‌ها، با رویکرد انتقال پیام‌های اخلاق فردی، اجتماعی و حقوقی به جامعة مسلمانان است. هم‌چنین تفاوت‌های اندک متن احادیث کتابت شده، در مقایسه با منابع حدیث مشخص و بررسی گردید. به نظر می‌رسد اهمیت اثر تربیتی، جبران کمبود منابع متنی و نسخ کافی در اختیار عامة مردم و خلق فضای معنوی، فلسفة استفاده از چنین مفاهیمی بر دیوارهای این آرامگاه توسط کتیبه‌نگاران بوده است.

سکونتگاه یثرب پیش از هجرت پیامبر محل استقرار طوایف و قبایل متعددی بود که روابط بینا طایفه‌ای آنها می‌توانست بر روند تحولات تاثیر قابل توجهی بگذارد. امروزه مطالعه تاریخ پیامبر بیانگر عملکرد طوایف یثرب نیست.باشد، در نتیجه شناخت عملکرد قبایل در دوره پیامبر نه تنها بخش قابل توجهی از این تاریخ را روشن می‌کند بلکه بُعد طایفه‌ای رفتار یاران پیامبر را نیز مشخص می-سازد.بررسی طوایف یثرب در صدر اسلام نشان داد که چندین طایفه اوسی و خزرجی در یثرب وجود داشتند که مستقل عمل می‌کردند. تضاد و دشمنی میان طوایف اوسی و خزرجی در نبرد بعاث اندکی پیش از هجرت پیامبر، به منتهی الیه خود یعنی تصمیم هر دو طرف در حذف نهایی طرف مقابل از سرزمین یثرب رسیده بود. در این نبرد شکاف دیگری میان خزرج پدید آمد که بخشی از طوایف خزرج را در گروه‌بندی جدیدی وارد کرد. زمانی که پیامبر وارد یثرب گردید، با چنین ساختاری به لحاظ اجتماعی مواجه بود. در نتیجه بخش اعظم مسلمانان بومی یثرب در سالهای نخست از خزرجیان بودند و از سال پنجم هجری به بعد اوسیان اسلام را پذیرفتند که آنهم نه از روی میل و رغبت بلکه برای حفظ موقعیت و از روی ترس بود. در نتیجه مناسبات میان طوایف گوناگون اوسی، خزرجی و طوایف مهم یهود در یثرب، بر روابط آنها با پیامبر تاثیر مستقیم داشت که آن را می‌توان در دو مقطع پنج ساله نخست و پنج ساله پایانی حکومت پیامبر در یثرب به صورت جداگانه بررسی کرد. در نیمه اول این حکومت سه گروه شکل گرفتند که عبارت بودند از مومنان شامل طوایف خزرج، کافران شامل طوایف یهود و بخش اعظم اوس و منافقان که عمدتا بخش اعظمشان خزرجی بودند. در نیمه دوم حکومت پیامبر گروه کافران دیگر وجود نداشتند. منافقان خزرجی هم مدیرت شده بودند ولی کافران دوره قبل به منافقان این دروه تبدیل شده بودند. از این رو در این دروه ما با دو گروه مومنان و منافقان مواجه هستیم و بخش اعظم منافقان در این دوره اوسی هستند. این گروه‌بندی هرچند مذهبی به نظر می‌رسد، ولی باید گفت سیاسی است و به عضویت طوایف در سازمان سیاسی پیامبر و میزان اطاعت پذیری آنها بازمی‌گردد.

پیامبر(ص)به شأن وجایگاه زنان درجامعه توجه نمودند و نوعی رویکرد تساوی طلبانه را می توان از سلوک ایشان نسبت به زنان استنباط کرد . ازجمله نمودهای این تساوی طلبی رامی توان دراهتمام به نقش زنان درعرصه های مختلف دید ،ازجمله این عرصه ها که پژوهش حاضر سعی دربررسی آن کرده است ، هجرت ومیزان مشارکت زنان دراین مقوله است . درهمین جهت پژوهش حاضر سعی برآن کرده است که با واکاوی جایگاه زن درجاهلیت وهمین طورجایگاه وی در دوران اسلامی میزان مشارکت زنان در مهاجرت به حبشه و مدینه و مهم تر ازآن اهمیت آن درگسترش دین اسلام را مورد بررسی قرار دهد . دستاورد پژوهش حاکی از این است که پیامبر (ص) با اعتبار قائل شدن برای زنان و تشویق آن ها به مهاجرت درکنارمردان ، فضای گفتمانی محدودی که چندان جایگاهی برای مشارکت زن درجامعه قائل نبود را تغییر داد .

این رساله به روشن ساختن چگونگی مشارکت سیاسی وسازوکارهای آن دراندیشه وحکومت امام علی (ع)پرداخته است پس از بررسی تاریخچه ی مشارکت سیاسیبررسی مفهوم آن دراندیشه ی امام علی (ع)صورت گرفت و سازوکارهای شورا،بیعت،امربه معروف ونهی ازمنکر(ازطریق بحث وگفتگو ومناظره با مخالفین ) واعطای حق آزادی بیان ونظارت برکارگزاران به مردم به عنوان مهمترین شیوه های اعمال مشارکت سیاسی دراندیشه وحکومت ایشان عنوان شد دراین رساله باروش تبیین عقلانی داده های تاریخی اصل شورا (مشارکت سیاسی نخبگان) واصل بیعت(مشارکت سیاسی مردم)درکناریکدیگر به شکلی آگاهانه وآزادانه دلیل پذیرش حکومت ازجانب ایشان عنوان شده است. اصل شورا به عنوان راهی عقلایی درجهت انتخاب خلیفه درسخنان امام عنوان شده است بی آنکه پذیرش آن متضمن مشروعیت خلفای گذشته باشد زیرااین پژوهش به باز نمگری سقیفه پرداخته ونشان می دهد که اصل شورا (علیرغم ادعاها وتفاسیر جدید محققان اهل سنت همچون الشاوی وملیجی) درانتخاب خلفای گذشته باشرایط وملزومات خاص خود رعایت نشده است .یافته های این تحقیق نشان می دهدکه مشارکت سیاسی مردم درحکومت امام علی(ع) درعرصه ی تصمیم گیری هاوسیاست گذاری ها به شکلی آگاهانه وآزادانه تحقق یافت.وهمین امر دلیل مشارکت حداکثری مردم درحکمیت شدوآزادی بیان ،مناظره ها وگفتگوها ی صورت گرفته دردوران حکومت امام نشانگر اهتمام ایشان برای به مشارکت کشاندن بیشترمردم به صحنه های سیاسی و انجام فریضه ی امربه معروف ونهی از منکر جهت رشد وهدایت آنان می باشد.وامام تاپایان خلافت خویش به این اصل پایبند بود هرچند که مردم به وظایف خویش درقبال ایشان عمل نکردند وبه مشارکت سیاسی درقالب اطاعت ازامامادامه ندادند .واژگان کلیدی:مشارکت سیاسی،حکومت امام علی(ع)،شورا،بیعت،امربه معروف ونهی ازمنکر

قرآن کریم هر چند کتاب تاریخی نیست، امّا گزارش هایی از رخداد های عصر نبوی به سبک خود ارائه نموده است، گزارش هایی که در عصر نبی اعظم| در معرض نقد و ارزیابی معارضان قرآن قرار داشت. ازاین رو اگر در گزارش های تاریخی قرآن، نقصی نهفته بود یا گزارشی خلاف واقع در آن گنجانده شده بود قاعدتاً باید مورد نقد آنان قرار می گرفت. در دوره های بعد مورخان به نوشتن تاریخ عصر نبوی اقدام کردند و از قرآن نیز در کنار سایر منابع استفاده کرده اند. سئوال این است آیا گزارش های راویان از رخدادها، تعارضی با ظاهر گزارش های قرآنی ندارد؟ این مقاله در صدد بیان این پاسخ است که در گزارش از حوادث، تعارض های موردی بین گزارش های منابع با گزارش های قرآنی به چشم می خورد و با بررسی یازده مورد، تعارض در اکثر موارد به اثبات رسیده است. برای سهولت بررسی دامنه موضوع گزارش ها به دو غزوه (بدر ـ احد) محدود شده و در مقام مقایسه با قرآن فقط به سه منبع تاریخی اکتفا شده است. برای دست یابی به نتایج تحقیق از روش امامان شیعه در عرضه تاریخ به قرآن و روش «توصیفی ـ تحلیلی» و «تطبیقی» استفاده شده است.

این رساله در پنج فصل تنظیم شده است : در فصل اول، به عوامل ایجاد خشونت در عصر جاهلی در فصل دوم، به تبیین عوامل گسترش دین و شیوه های رسول اکرم (ص) در دعوت اسلامی در فصل سوم به موضوع جنگ از نظر قرآن در فصل چهارم علل و اسباب هر یک از نبردهای رسول اکرم ( ص ) در فصل پنجم، فتک (ترور) از نظر اسلام بررس خواهد شد.

برای فهم قرآن، باید فضای حاکم بر آن روز جامعه را درک کنیم؛ زیرا قرآن در تخاطب با آن جامعه نازل گردیده است، در رساله حاضر، در چهار بخش به گوشه ای از این مهم پرداخته شده است. در بخش اول پس از بررسی واژگان مربوط، جهل و جاهلیت به تفصیل، همراه با آیات بررسی گردید و چنین حاصل آمد که جاهلیت از دیدگاه قرآن معیارهایی دارد از قبیل: حمیةالجاهلیة، حکم الجاهلیة، تبرج الجاهلیة، ظن الجاهلیة که در هر زمان و هر جامعه ای باشد، آن جامعه، جامعه جاهلی خواهد بود؛ گرچه اکنون به صد یا دویست ساله قبل از بعثت جامعه جاهلی گویند. در بخش دوم، مواجهه قرآن با ادیان موجود در جامعه جاهلی از قبیل: حنفاء، یهود، نصاری، مجوس، صابئین بررسی و نتیجه چنین شد که اسلام ریشه در حنیفیت دارد و حنفاء هستة اصلی مسلمانان را تشکیل دادند. یهود بیشترین نفوذ را در آن جامعه داشته و بیشترین درگیری را نیز با اسلام داشته است. پس از آن و به ترتیب، نصاری، صابئین، مجوس بوده اند. ودر نهایت اسلام با غلبه بر همه آن ادیان، رضایت دادکه زیر پرچم اسلام با مسألمت و بدون توطئه برعقیده خود بمانند که صلا اکراه فی الدین. در بخش سوم، عقاید موجود در بین جاهلیان از قبیل، بت پرستی، ملک پرستی، شیطان پرستی، توتم پرستی و هر نوع شرک از دیدگاه قرآن بررسی گردید. و این که قرآن اقدام به براندازی آن نموده و بیشترین مبارزات قرآن و پیامبر با شرک و جهت استقرار حاکمیت الله و توحید بوده است. در بخش چهارم، خانواده ومسائل آن از دیدگاه جاهلیت و اسلام و تغییراتی که قرآن برای استحکام بیشتر خانواده و رفع فساد از جامعه انجام داد، بررسی گدردید. طلاق ها و ازدواج های متعدد جاهلی را که اکثر آن، همراه با روسپی گری، فحشاء و ظلم به زنان بود، محدود نمود. از ظلم به زنان ودختران در خانواده جلوگیری کرد و کرامت آنان را باز گرداند. حقوق خانوادگی از قبیل حقوق والدین، فرزندان، وصیت، ارث قانومند نمود./