جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

چکیده نسخه‌های خطی آثار بالقوه ارزشمندی هستند که ارزش آنها، اکثراً تا زمان تصحیح و چاپ آشکار نمی‌‌‌شود و در حکم دفینه‌هایی هستند که باید استخراج شوند. از جمله این آثار خطی می‌‌‌توان به نسخه‌ای تحت عنوان «سکینه الصالحین» اشاره کرد. این رساله اثری اخلاقی است که به شیوه و رسم صوفیان پیشین نگاشته شده است. مولف در آن، اصول اخلاقی را بیان کرده و آن را اصل سعادت و خوبیها و حامل اسرار و امانت الهی می‌‌‌داند چنانکه پیامبراکرم (ص) حفظ اصول اخلاق را از جمله اهداف رسالت خود بیان کرده‌اند و فرموده‌اند: «انّی لا بُعثتُ لِاُتممُ مَکارمِ الاَخلاق». این اثر تالیف سعدالدین حمویه از اصحاب و اخلاف نجم الدین کبری است که شخصیت وی را می‌‌‌توان بازتابی کامل از مکتب کبرویه یا سنت اول عرفانی دانست؛ زیرا توجه به سنت و قرآن و پایبندی کامل به اصول شریعت، در این اثر کاملاً محسوس و ملموس است چنانکه مولف بارها برای منبع و منشاء عقاید خود و تایید و تعیین مشربش از آنان بهره می‌‌‌برد. سعدالدین از سویی دیگر، به تبعیت از قرآن کریم و بر اساس آیه ( اِنَّ الله یَامُرُُ بِالعَدلِ والاِحسانَ وَ إیتاءِ ذِی القُربَی وَ یَنهَی عَن الفَحشا وَ المُنکَر وَ البَغیِ یِعظُکُم لَعَلََّکُم تَذَکَّرون)، کتاب را به چهار بخش تقسیم می‌‌‌کند و در این چهارچوب عقاید خویش را بازگو می‌‌‌کند. باب اول در بیان معرفت عدل انسان و عدل حق تعالی است. باب دوم در بیان احسان و ایتاء ذالقربی است. باب سوم در بیان موانع و آفات اخلاق بوده و آن در نهی منکر و فحشا است. باب چهارم در بیان تبدیل سیئات و تحصیل الحسنات است. سعدالدین از سویی دیگر به تأسی از معاصر خود ابن عربی، چنانچه با او ملاقات و مکاتبه داشته است، در این کتاب به باطن آیات و روایات توجه نشان می‌‌‌دهد و از تاویلات شخصی و حروفی خود در انتقال اسرار اعتقادی و علومباطنی بهره می‌‌‌برد. آنچه باید مورد توجه قرار بگیرد اهمیت جایگاه سعد الدین حمویه در تاریخ عرفان اسلامی‌‌ است چنانکه او توانسته است آداب و اصول شریعت مدار سنت اول عرفانی را با آداب و اصول تاویل گرای سنت دوم عرفانی تجمیع کند و تصوفی حدّ واسط مکتب کبرویه و مکتب ابن عربی ایجاد کند که متمایل به افکار شیعه بوده چنانکه عقاید خاص سعد الدین در مبحث ولایت این تحول را به خوبی نشان داده و آشکار می‌‌ کند.کلید واژه‌ها: سعدالدین حمویه، سکینه‌الصالحین، عرفان، اخلاق، ولایت.

رسول گرامی اسلام (ص) در بین اهل تصوف مقام و جایگاهی بس والا دارد. مقام آن حضرت نه تنها به عنوان رسول خدای تعالی و واسطه بین خلق و خالق، بلکه به عنوان انسانی کامل و مرادی حقیقی که راهنمای انسان به سوی حق تعالی است مورد توجه خاص صوفیان و عارفان بوده است و اهل تصوف مقام شیخی را که یکی از مقام های عالی صوفیان است، نیابت از رسول حق می دانند.احترام به رسول اکرم و خاندان مطهر و نیز اصحاب ارجمند آن حضرت، عقیده صریح اهل تصوف است که در کتب عرفانی باز تاب گسترده دارد.برتری پیامبر اسلام (ص) بر دیگر انبیا به خصوص پیامبران اولوالعزم از دیگر مباحثی است که در کتب عرفانی مورد توجه خاص واقع شده است.دیگر انعکاس نقش نبی اکرم (ص) در کتب صوفیان توجه به احادیث آن حضرت است؛ در کتابهای معتبر اهل تصوف، احادیث رسول (ص) یا به عنوان جزئی از کلام نویسنده و یا درتأیید سخن وی ذکر شده است. این نکته را نیز باید متذکر شد که صوفیان برای مشروعیت بخشیدن به برخی آداب و رسوم خود احادیث و روایاتی از نبی مکرم اسلام را مستمسک خوِیش قرار داده‌اند که سند معتبری ندارد.صفات، حالات، رفتار و بسیاری دیگر از خصوصیات نبی مکرم اسلام (ص) در کتب عرفانی مورد توجه و بحث واقع شده است. در این پژوهش به بررسی جنبه‌هایی از زندگی پیامبر اسلام (ص) که با مرام صوفیان نسبت بیشتری دارد، توجه بیشتری شده است. بر این اساس این رساله سعی دارد تا با بررسی موارد فوق تأثیر شخصیت پیامبر (ص) را در آثار عرفانی منثور ادب فارسی بررسی و تحلیل کند. هم‌چنین سعی خواهد شد تا ناراست‌ها و بی‌راهه‌های صوفیان را در برداشت‌های خاص خود از رفتار و گفتار آن حضرت در برخی از آداب صوفی‌گری مشخص سازد.

«محمّد بن مبارک شاه قزوینی» (و: 966 ق.) ملقّب به «حکیم شاه»، حکیم، متکلّم، فیلسوف، مترجم و طبیب حاذق دربار عثمانی است. وی از محضر استادان بزرگی چون «جلال الدین دوانی» و «صدر الدین دشتکی» بهره برده و به سبب تسلّط بر زبان های فارسی، عربی و ترکی و دسترسی به کتب پیشینیان، توانسته است کتاب های ارزشمندی در علوم مختلف تألیف کند. یکی از این آثار، کتاب فارسی «جواهر نامه» یا «معرفه الجواهر» است که در شرح صفات، انواع، معادن، عیوب، روش نگهداری، طبیعت و خواصّ جواهرات و نیز برخی از احجار تألیف شده است. این اثر با دو مقدّمه آغاز می شود؛ مقدّمه نخست که مشتمل بر حمد و ستایش خداوند، نعت پیامبر و منقبت آل اطهار و اصحاب اخیار است و مقدّمه دوم که شامل تعاریف فلسفی و طبیعی است که از واجب الوجود آغاز می شود و به اجساد سبعه می انجامد. پس از این دو مقدّمه کوتاه، بخش اصلی متن آغاز می شود که مشتمل بر یک معدن «در جواهر» و یک خاتمه «در نسبت برخی جواهر با بعضی» است و سپس یک مخزن «در فلزات» و خاتمه ای دیگر در «نسبت فلزات با یکدیگر». تا پیش از تألیف این جواهر نامه در قرن دهم هجری جواهر نامه های متعدّدی در جهان اسلام تألیف شده امّا جواهر نامه قزوینی ویژگی هایی دارد که آن را از سایر آثار پیش و پس از خود متمایز و تحقیق و تدقیق در آن را ضروری می سازد. یکی از این ویژگی ها، تنوّع و تعدّد جواهر و احجار معرّفی شده در این کتاب است. همچنین استفاده از آثاری که در این علم در حوزه های شرقی و غربی جهان اسلام تألیف شده بود این کتاب را جامع جواهر نامه های پیش از خود ساخته است. ویژگی دیگر این اثر، سبک نثر آن است؛ بررسی سبک این رساله نشان می دهد که علی رغم دوری مولّف از مرکز زبان فارسی، به سبب طبع شاعرانه و ذوق ادبی وی و نیز تسلّط بر آثار بزرگان دوره های پیشین در علوم مختلف، کتاب وی با وجود تأثیر پذیری از زبان عربی از بسیاری از سهو های لغوی و دستوری و نیز تکلّفات رایج در آن دوره مبرّاست و با سادگی و ایجاز لازم برای یک متن علمی، به خوبی از عهده انتقال پیام به مخاطب بر آمده است. در این رساله این اثر ارزشمند بر اساس سه نسخه تصحیح شده است؛ نسخه کتابخانه مجلس شورای اسلامی که در سال 1047 هجری کتابت شده و به سبب قدمت، اصالت و افتادگی کمتر به عنوان نسخه اساس انتخاب شده است. نسخه کتابخانه مدرسه عالی شهید مطهری (سپهسالار) که کتابت آن در سال 1279 به پایان رسیده. و نسخه کتابخانه ملّی که در سال 1282 برای ناصر الدین شاه کتابت شده است. از مطابقت متن دو نسخه اخیر در بسیاری از موارد و نیز پایان ناتمام یکسان آن دو می توان احتمال داد که نسخه کتابخانه ملّی از روی نسخه سپهسالار استنساخ شده باشد. اختلافات این دونسخه با نسخه اساس بسیار است و اکثر عبارات مبهم و نامفهوم نسخه اساس در آنها حذف و یا با عبارات ساده ای جایگزین شده است. همچنین این رساله افزون بر متن جواهر نامهو مقدّمه ای در باب زندگی ، آثارو سبک مولّف، تعلیقات و فهرست هایی را در بر دارد که با طبقه بندی و شرح برخی از اصطلاحات و اعلام، درک متن را تسهیل می نماید و با مقایسه مندرجات این اثر با برجسته ترین جواهر نامه های فارسی و عربی و درج برخی از مهم ترین تفاوت ها و شباهت ها، اطّلاعات بسیاری در باب جواهر، احجار و فلزات به خواننده می دهد.

مطالعه و بررسی در سیر مباحث بلاغت نشان می‌دهد در منابعی نظیر صناعتین و البیان‌و‌التبیین، توجه به موضوع اقتضای حال از نخستین تعاریف نقل شده برای بلاغت و از اساسی‌ترین معیارهای بلاغت کلام و متکلم به شمار رفته است. در دوره‌های بعد نیز در تألیفات مربوط به حوزه بلاغت چه در آثاری که بر مبنای نقد و تحلیل شعر شاعران گوناگون تألیف شده نظیر الموازنه و الوساطه و چه آثاری که در پی اثبات دلایل اعجاز قرآن بوده، این موضوع کم و بیش مطرح شده است. همچنین این بحث در آثار متعددی که توسط بزرگانی چون ابن‌سنان و سکاکی در شرح و تفصیل آراء و اندیشه‌های بلاغی جرجانی تألیف شده مورد توجه قرار گرفته و نیز در سلسله آثاری که به صورت مطول و مختصر در تبیین مبانی نظری علوم بلاغی و در تکرار و تأیید کتب بلاغی متقدم تألیف شده بسط و توسعه یافته است. در برخی از تألیفات بلاغی دوران معاصر با الهام گرفتن از مباحث برخی نظریه‌های زبان ‌شناسی چون کاربرد‌ شناسی و تحلیل گفتمان نکات سازنده و قابل تأملی در جهت تکمیل و رفع کاستی‌های موضوع اقتضای حال در علم معانی مطرح شده که زمینه را برای تبدیل این مبحث مهم بلاغی به یک نظریه زبانی فراهم ساخته است.اگرچه به نظر می‌رسد موضوع «اقتضای حال» و اهمیّت توجه به مقتضیات احوال در دوره‌های مختلف از محوری‌ترین مبانی مباحث بلاغی است؛ اما در هیچ یک از منابع متقدم و متأخر مبانی نظری آن به صورت مدون و دقیق تبیین نشده است. در بخش اول این پژوهش دیدگاه‌های متفکران، در دوره‌های متقدم و متأخر، درباره این موضوع بررسی و نقد شده است. سپس براساس مبحث اقتضای حال و با توجه به عوامل چهارگانه (متکلم (گوینده)، مخاطب، کلام، بافت موقعیتی) تشکیل دهنده یا موثر در شکل گیری کلام، الگویی برای تحلیل متون تدوین شده است. این الگو یا نظریه تبیین شده بر اساس اقتضای حال، دارای اصول و مبانی است که می‌توان با کاربست آن به تحلیل چگونگی زبان در یک کلام پرداخت و نحوه شکل گیری آن را بررسی کرد. در نهایت کارایی این طرح در بخش‌های گوناگون مثنوی راستی آزمایی شده است. در این بخش سعی شده است تأثیر موضوع اقتضای حال (بر مبنای اصول پیشنهادی در این پژوهش) در چگونگی دیباچه‌ها، پیش‌گفتارها و داستان‌های مثنوی بررسی شود و چرایی ویژگی‌های این بخش‌های گوناگون مثنوی بر اساس این الگو تببین شود.واژه‌های کلیدی: اقتضای حال، متکلم (گوینده)، مخاطب، کلام، بافت موقعیتی، مثنوی مولوی، دیباچه‌ها، پیش‌گفتارها، داستان‌ها.

تبیین دقیق بن مایۀ تجربه های عرفانی همواره از اهداف پژوهشگران متون عرفانی بوده است. گاه این تجربه ها چنان با باورهای عموم متناقض است که آن را بدون کمترین تحلیل صحیح طرد می کنند و گویندگانش را بر مرکب چوبین تکفیر می نشانند. تحلیل صحیح این تجربه ها میسر نخواهد بود، مگر با شناخت زبان عرفانی متون و آشنایی با شیوه های بیان تجربه های بیان ناپذیر عرفانی. آنچه در تحلیل تجربۀ عرفانی بسیار مؤثر است، تبیین سیر این تجربه است از آغاز شکل گیری در وجود عارف، تا افزوده شدن تحلیل های ذهنی و زیورهای ادبی بر قامت آن و درنهایت، بیان آشکارای آن. اگر این سیر از پایان به آغاز بررسی شود، بن مایۀ تجربۀ عرفانی عارف آشکار خواهد شد. از این حیث، بررسی تجربیات عرفانی نیازمند روشی است که، در این نوشتار، «مهندسی تجربۀ عرفانی» نامیده می شود. در جستار حاضر، ارتباط تجربیات عرفانی با حقیقت را تبیین کرده و شیوۀ دست یابی عارف به حقیقت و بیان آن را بررسی می کنیم. سپس، به تحلیل زبان عرفانیِ عباراتی از مقالات شمس تبریزی، با بهره گیری از رویکرد «مهندسی تجربۀ عرفانی»، خواهیم پرداخت.

رویکرد عرفا به موضوع فرح، نشئت­ گرفته از آیات قرآن کریم و روایات است. در منابع دینی، فرح پسندیده توجه به مُنعم و سپاسگزاری از او و رضایت خداوند را درپی دارد؛ اما فرح مذموم و برخاسته از انگیزه­ های شهوانی موجب غفلت از مُنعم، سرمستی، غرور و ضلالت می­ شود. عرفا نیز بر همین اساس از دنیا و شادی­های مذموم آن روی­گردان شده و فرح به حق ­تعالی را بهترین مبنا برای شادمانی حقیقی و پایدار دانسته ­اند. آنان معتقدند اموری چون ایمان به خدا، قرب الی الله، معرفت خدا، رضا به مقدرات الهی، طاعت خداوند و اندوه برای امور اخروی، زمینه ­ساز نیل به محبوب و برخورداری از فرح راستین و پایدار است. تأثیر فراوان آموزه­ های دینی در رویکرد عرفای مسلمان به موضوع فرح از یک سو و لزوم تبیین و شناخت مبانی فکری ایشان د راین­باره از سوی دیگر، چنین ایجاب می­ کرد که این مقوله در پژوهشی مستقل کاویده شود. در این نوشتار، به روش تحلیل محتوا، رویکرد عرفا به موضوع فرح با توجه به آیات و روایات تبیین می­ گردد.

چکیده:علم معانی ، علم بررسی« اقتضای حال » است . زمانی که متکلم احساسات و عواطف و تفکر خود را بر کلام بنشاند، شرایط و زمینه ها و موقعیت ها ی شکل گیری کلام را در نظر بگیرد و قابلیت های مختلف زبانی را مدنظر داشته باشد ، اقتضای حال کلام رعایت شده است . از آنجا که بخشی از عنوان رسالهحاضر «شیوه های ارتباط با مخاطب » است، در این تحقیق به کمک منابع متقدم و متاخر شیوه های ارتباط با مخاطب ، معادلی برای مبحث « اقتضای حال » رایج در کتب بلاغی به حساب آمده است . تحقیق حاضر با هدف تبیین برداشتی تازه از مباحث علم معانی سنتی و تحلیل بوستان سعدی بر اساس الگویی تازه، تدوین شده است . یکی از یافته ها و نام گذاری های مهم این تحقیق ، حیطه های ساختاری و اقتضایی کلام است . در حیطه ساختاری ، کلام فقط از جنبه ساختمانی و ظاهری بررسی می شود که مباحث ساختاری رایج در کتاب های بلاغت مثل احوال مسند الیه، احوال مسند ، ایجاز، اطناب ، قصر، تقدیم و تاخیر ، جمله های خبری و انشایی، وصل و فصل در این حیطه قرار می گیرد. در حیطه اقتضایی، اغراض ثانوی کل کلام یا اجزای مختلف آن با توجه به مباحثی چون احوال مسند الیه و احوال مسند و عنایت به ویِژگی ها وقابلیت هایی چون قصر ،تقدیم وتاخیر، ایجاز ،اطناب، جمله های خبری وانشایی، وصل وفصل تبیین می شود .به اتکای تقسیمبندی حیطه های ساختاری واقتضایی ، دسته بندی دیگری به نام «اقتضائات چهارگانه» ارائه می شود که چهارعنصر دخیل در شکل گیری اقتضای حالیعنی « متکلم ، مخاطب ، موضوع و زبان »جداگانه بررسی می شود . نتایج به دست آمده ازبوستان گواه این مطلب است که سعدی در آفرینشهر باب وحتی هربخش وبیت از اثرخود به «ساختارها واقتضائات » کلام توجه داشته است .کلام سعدی به گونه ای به کار می رود که «احساسات وعواطف وتفکر متکلم » با «جایگاه مخاطب مورد نظر »و«محتوا وموضوع کلام» و «زبان یعنی واژه ها وجمله های سخن» تناسب دارد.گرایش به «ایجاز حذف »در«واحد بیت » از ویژگی های ساختاری بوستان است که با توجه به مخاطب مورد نظر شاعر یا موضوع ومحتوای کلام او به «ایجاز قصر » یا « اطناب » تبدیل می شود ، علاوه بر این ، شدت و ضعف احساسات وعواطف شاعر با توجه به «مخاطب یا موضوع » تغییر می کند ودر شکل دهی کلام تاثیر می گذارد ، به طوری که ، جمله های خبری و انشایی متن ، بر اساس احساس و عاطفه ی متکلم و محتوای کلام و مخاطب آفریده می شود .کلید واژه :علم معانی ، بوستان سعدی ، شیوه های ارتباط ، اقتضای حال، ایجاز، اطناب ، جمله های خبری و انشایی ، اغراض ثانوی کلام.

‏ماهیّت فرا زمینی تجربه‌های عرفانی، عارف را دچار وجد و هیجان می‌کند؛ بنابراین عارفان برای تعلیم و بیان تجربیّات خود ‏ناگزیرند از زبان خاصّی استفاده کنند که آن را زبان عرفانی می‌نامند. زبان عرفانی، از دیدگاه‌های مختلف قابل بررسی است و ‏عناصر متعدّدی در شکل‌گیری آن نقش دارد. بلاغت از جمله عناصر موثر زبان عرفانی فارسی است.‏موضوع علم معانی بررسی انواع جمله‌ از جهت معانی ثانوی آن‌ است. این علم، کلام را به خبر و انشاء تقسیم و میزان اثر ‏گذاری آن را بر مخاطبان تعیین می‌کند، از این رو به کمک قواعد و اصول آن می‌توان نقش و تأثیر انواع جمله را در انتقال ‏پیام، بررسی کرد.‏این پژوهش بر آن است که نقش انشاء را در تعلیم اندیشه‌ها و بیان تجربیّات عرفانی، بررسی و تحلیل کند. آثار عین‌القضات ‏همدانی، از مهم‌ترین متون تعلیمی و عرفانی ادبیات فارسی است. جمله‌های انشایی و معانی ثانوی در این متون نقش مهمّی ‏دارد، از این رو آثار این عارف بزرگ، برای تحقیق در این باب برگزیده شد.‏

جنید بغدادی عارف بزرگ و نظریه پرداز سنت اول عرفانی، یکی از پیشگامان بحث توحید است که سخنان ارزشمندی در باب معرفت و توحید دارد. وی با توجه به سطوح مختلف مخاطبان، مراتبی را برای توحید برمی شمرد. سخنان وی در باب این موضوع، نمایانگر آن است که سیر و سلوک عملی و بینش خاص عرفانی در کنار هم در پیشبرد عارف برای رسیدن به مرتبه ی توحید ایفای نقش می کند. جنید در بیان مراتب معرفت و توحید تعامل سازگاری میان قوه ی عملی و نظری برقرار می کند و عرفان او چنانچه در باب عرفان پیش از سده ی هفتم ذکر شده، عمل صرف نیست. در این پژوهش کوشیده ایم که به بررسی مبحث توحید از نگرگاه جنید با استفاده از الگویی جدید و کارآمد (شیوه ی تعامل قوه نظری و عملی) بپردازیم. رسیدن به مرتبه ی توحید از جهتی روی در قوه ی عملی دارد و با گذشتن از مراتب سیر و سلوک برای عارف حاصل می شود و از طرف دیگر، ارتباط ناگسستنی با بینش ویژه ی عرفانی و به تعبیر دیگر، قوه ی نظری دارد. بدین سان، برای شناخت بهتر توحید توجه به نحوه ی تعامل قوه ی نظری و عملی ضروری است.